Speltteelt nog met veel onzekerheden omgeven
FAO verlaagt raming
wereldgraanoogst
Erg weinig zaaiuien
Weinig ruimte voor oude graansoort
Spelt draagt een aura van ge
zondheid. Het gewas wordt vaak
op bergakkertjes verbouwd,
waar de lucht nog schoon is. Een
beperkt gebruik van kunstmest
en bestrijdingsmiddelen maakt
het beeld volledig: speltproduk-
ten vormen een gezond voedsel.
Het gewas zou ook resistent zijn
tegen diverse schimmelziekten.
Voeg daarbij de uitstekende voe
dingswaarde voor mens en dier
en het is te verklaren dat spelt
zich in een toenemende belang
stelling mag verheugen. Is spelt
onder Nederlandse omstandighe
den interessant? Een inventa
risatie.
In de vorige eeuw was spelt nog Eu
ropa's belangrijkste graangewas.
Ook na de eeuwwisseling kwam het
nog in het bouwplan voor. De laat
ste Nederlandse teeltgebieden waren
Limburg en de Hoekse Waard. Nu is
het een vergeten gewas. De oorzaken
liggen in de sterk gestegen tarwe-
opbrengsten en in de teruglopende
vraag naar speltprodukten. Maar
dankzij de grotere vraag naar 'ge
zond' voedsel neemt de verbouw in
Zuid-Duitsland, Oostenrijk en Zwit
serland weer toe. Ook in België
neemt het speltareaal toe. Hier ge
bruikt men het gewas voornamelijk
in veevoeder voor jongvee.
Spelt (Triticum spelta) is nauw ver
want aan de bekende winter- en zo-
mertarwes (Triticum aestivum). Een
speltaar is aanmerkelijk langer dan
een tarweaar, de kafjes dragen hier
en daar een korte kafnaald. De
aarspil is bros, storm in een afrij-
pend gewas kan grote verliezen ver
oorzaken. De broze aarspil was
vroeger ook een bron van oogstver-
liezen, maar bij maaidorsen zijn de
ze verliezen niet groter dan bij de an
dere granen.
Speltplanten zijn te herkennen aan
de kruipende groei. De jonge blaad
jes zijn sterk behaard. De lange dun-
wandige halmen leiden tot gemakke
lijk legeren van het gewas. Gebruik
van cycocel (CCC) is dus vaak nood
zakelijk.
Onderzoek
Er staan geen speltrassen op de Be
schrijvende Rassenlijst voor Land
bouwgewassen. Graankweker ir.
L.J.M. Groenewegen van kweekbe-
drijf Zeider (Ottersum) ziet geen
brood in speltveredeling. Wijzend
op het beperkte areaal: 'In Neder
land wordt geen spelt veredeld, het
zal ook niet lonen'. Op de Gemeen
schappelijke Rassenlijst komen wel
enkele speltrassen voor, zodat Ne
derlandse akkerbouwers het gewas
toch in hun bouwplan op kunnen
nemen.
In de omringende landen wordt
meer onderzoek aan spelt gedaan.
Zwitserse onderzoekers vonden dat
het zaaien van pakjes de voorkeur
heeft boven het zaaien van de naakte
korrel. In de praktijk werd dat al
toegepast. Regionale proeven met
spelt in België laten geen eenduidig
stikstofbemestingsadvies toe. De
kosten van het gebruik van halmver-
kortingsmiddelen om legeringsge
vaar te verminderen worden door
een meeropbrengst gedekt. Bestrij
ding van afrijpingsziekten is niet
rendabel.
Alleen bij handmatige deegverwer
king is mengen van tarwe- en spelt-
meel mogelijk. Is de deegverwerking
geautomatiseerd, dan is meel men
gen niet mogelijk, het deeg kleeft
daarvoor te sterk, zo is uit Oosten
rijks onderzoek gebleken.
Zaaien
Spelt stelt weinig eisen aan bodem en
klimaat. Het gewas geeft de voor
keur aan lichte, kalkhoudende zavel,
maar gedijt ook op zwaardere
Vrijdag 29 september 1989
grondsoorten; zure zandgronden
zijn ongeschikt voor de teelt. Een
ruw klimaat vormt geen probleem,
waar tarwe het af laat weten levert
spelt nog redelijke opbrengsten.
De zaaibedbereiding moet dieper
zijn dan bij tarwe, de zaaidiepte is
3-5 cm. Spelt zaait men hoofdzake
lijk in oktober, maar laat zaaien
schijnt geen problemen op te leve
ren. Het gewas kiemt ook onder een
sneeuwdek.
450-500 aren per m2 geldt als een op
timale dichtheid. Hiervoor zijn
300-380 korrels per m2 nodig. Bij
een duizendkorrelgewicht van 50 g
en een kiemkracht van 90% is
180-220 kg pakjes per ha nodig. De
pakjes bevatten 2 a 3 korrels. Gepel
de spelt heeft een aanmerkelijk lage
re kiemkracht. Gegevens over rijen-
afstand zijn niet eenduidig. Al naar
gelang de inzichten en ervaringen
van de telers variëren ze van 13 tot
19 cm.
Bemesting
Spelt doorwortelt de grond intensie
ver dan tarwe, hoge stikstofgiften
zijn hierdoor niet noodzakelijk. Een
stikstofgift van 90-100 kg N per ha is
voldoende, een zwaardere stikstof
bemesting leidt gemakkelijk tot lege
ren. De stikstofbemesting wordt
over twee tot drie giften gespreid. De
fosfaatbemesting bedraagt 70-80 kg
P205 per ha, de kalibehoefte is
110-120 kg K20 per ha.
Gewasbescherming
Vanwege het legeringsgevaar is een
halmverkortingsmiddel veelal nood
zakelijk. In spelt zijn dezelfde on
kruidbestrijdingsmiddelen bruik
baar als in wintertarwe, voor isopro-
turon is het gewas echter te gevoelig.
Let wel: bruikbaarheid is niet het
zelfde als toegestaan gebruik. Me
chanische onkruidbestrijding (met
onkruideg) is ook mogelijk.
De bekende negentiende eeuwse
planteziektenkundige Julius Kühn
roemt de gele-roestresistentie van
spelt. Ook nu heeft het gewas nog de
naam 'gezond' te zijn. Voetziekten,
meeldauw en bruine roest kunnen
evenwel forse aantastingen veroorza
ken. Voor gele roest is de situatie on
duidelijker. Ing. G.H.J. Kema (IPO-
Wageningen) merkt op dat de gele-
roestsituatie sinds Kühn veranderd
is. Kema toetste een groot aanal
speltnummers met alle bekende en
minder bekende gele-roestfysio's.
'De gebruikte spelten vielen in twee
groepen uiteen: of vatbaar voor vrij
wel alle fysio's, of resistent. Slechts
enkele nummers namen een tussen
positie in door voor enkele fysio's
vatbaar te zijn en voor andere fysio's
resistentie te vertonen. Een fysio uit
Australië tastte alle spelten aan, ook
de nummers uit de resistente groep'.
Oogst en opbrengst
Na een aangepaste afstelling van de
maaidorser is spelt zonder veel ver
liezen te oogsten. Het trommeltoe
rental mag niet te hoog zijn en de
ruimte tussen trommel en mantel
dient groter te zijn dan bij tarwe.
Ook de windafstelling moet aange
past worden, bij de speltoogst is
minder wind nodig.
Spelt is een bedektzadige, de kafjes
laten zich tijdens het dorsen niet ver
wijderen. Voordat spelt tot meel ver
malen kan worden moeten de korrels
van deze kafjes ontdaan zijn. Hier
voor zijn speciale molenstenen no
dig: pelstenen. In Nederland zijn nog
enkele pelmolens waar spelt pellen
mogelijk is.
Opbrengstramingen lopen uiteen van
vier tot zes ton per ha. Het kafaan-
deel is 25-30%, zodat een netto
opbrengst aan korrels van 2,8-4,5 ton
per ha overblijft. 'Met kaf is een re
delijke hektare-opbrengst vijf ton',
zegt ecologisch akkerbouwer T.
Boerma uit Zeewoldë. Hij teelde dit
jaar een halve hektare spelt, en was
daarmee de enige akkerbouwer in
ons land die dit gewas verbouwde.
Hij is nog in onderhandeling met
zijn Duitse afnemer, maar hij rekent
globaal op 90 cent per kg inklusief
kaf, zodat zijn spelt zo'n 4500 gul
den per ha opbrengt. Hier moeten de
kosten nog vanaf getrokken worden.
Verwerking
In Zuid-Duitsland, Zwitserland en
Oostenrijk gebruikt men speltmeel
voor de traditionele broodsoorten en
andere specialiteiten. Het meel geeft
een sterker aroma aan het brood dan
tarwemeel. Spelt oogst men ook wel
in het deegrijpe stadium. Na drogen
in houtgestookte drooginstallaties
verkrijgt men 'Grünkern'. Grünkern
is als toevoeging in soep een gewild
artikel, maar er zijn ook recepten
voor koek en omelet.
In België komt spelt hoofdzakelijk in
veevoeders terecht. De korrel bevat
naar verhouding veel vitamine D, dat
in het lichaam vooral gebruikt wordt
bij de opslag van calcium en fosfor
in botten. Vitamine D is dus belang
rijk voor jongvee.
Perspektieven
Een rondgang langs potentiële afne
mers leert dat er op dit moment in
Nederland geen markt voor spelt is.
Een graanmakelaar die al veertig
jaar in het vak zit: 'Ik ben spelt nog
nooit tegengekomen, vraag het maar
eens aan een kleine molenaar die
voor warme bakkers werkt'. Een
handelaar in vogelzaden heeft geen
belang bij spelt: 'Er zijn al zoveel vo
gelzaden, ik kan me niet nog eens in
een ander zaadje gaan verdiepen'.
Ook in de veevoedersektor is spelt
een onbekend gewas. Een voorlichter
bij een kleine veevoederfabrikant:
'Wij gebruiken geen spelt en zover ik
weet wordt in Nederland geen spelt
in veevoeder verwerkt'. Op de achter
grond is een vraag te horen of spelt
hetzelfde is als gierst. 'Nee, dat is
millet', is het antwoord. Een grotere
veevoeder fabrikant: 'Wij krijgen
nooit spelt aangeboden. In principe
zouden we dan ja zeggen, maar het
hangt natuurlijk van de prijs-
kwaliteitverhouding af'. Ook op de
vakgroep Veevoeding van de land
bouwuniversiteit Wageningen is ver-
voedering van spelt in Nederland on
bekend.
Het Centraal Veevoederburo in Ne
derland kan wel gegevens over spelt
aanreiken. In de Veevoedertabel (ge
gevens 1977) waardeert men spelt
voor herkauwers als volgt: 863 VEM,
85 g vre, 909 VEVI (voederwaarde
per kg produkt). Een kg spelt bevat
106 g vocht, 45 g as, 112 g re, 19 g vet,
117 g rc en 601 g ok. Kaf is de oor
zaak van het relatief lage vochtgehal
te en de grote hoeveelheid ruwe
celstof per kg produkt.
Voor varkens gelden de volgende cij
fers (voederwaarde per kg produkt):
EW-0,79, NEv 1651 kcal, 74 g vre.
Spelt heeft, in vergelijking met de
meeste andere granen een nauwe
VWM-vre verhouding. Alleen boek
weit en kanariezaad s koren hoger.
In Nederland bestaat geen traditie
van speltbrood eten of Grünkern
verwerken in voedingsmiddelen. Af
zet in Duitsland is slechts beperkt
mogelijk. Duitse speltdeskundigen
waarschuwen herhaaldelijk voor een
te snelle uitbreiding van het areaal,
alleen kontraktteelt vinden zij aan
vaardbaar. Het risiko geen afnemer
te vinden is anders te groot.
Voorlopig is teelt en vervoedering
van spelt op het eigen bedrijf de
meest voor de hand liggende moge
lijkheid. Het gewas kan qua teelt-
kosten goed konkurreren met tarwe
en triticale. De korrelopbrengsten
blijven achter bij deze gewassen.
Voor het vervoederen van spelt is pel
len niet noodzakelijk. Bij vervoede
ring van granen op het eigen bedrijf
is geen medeverantwoordelijkheids
heffing verschuldigd. Ook niet als ze
in loonwerk gemalen worden. Een
loonwerkkontrakt is dan wel vereist.
Spelt reageert minder sterk op een
stikstofbemesting dan tarwe. Bij het
achterwege laten van kunstmest en
bestrijdingsmiddelen lopen de korrel-
opbrengsten van spelt en tarwe min
der uiteen. Mits de afzet geregeld is
kan spelt op ekologische bedrijven
een goede vervanger van tarwe zijn.
G.C. van den Berg
De oogst van zaaiuien in Nederland
wordt de kleinste van de laatste tien
jaar. Met 372.000 ton is het zelfs nog
wat minder dan de tot nu toe
kleinste van de afgelopen tien jaar,
nl. die van 1983. Vergeleken met de
ruim 500.000 ton van vorig jaar
wordt er dit jaar een kwart minder
geoogst. De kleine produktie is een
gevolg van zowel een areaalinkrim-
*ping als een kleinere produktie per
ha. Het areaal van dit jaar is met
8.450 ha 15% ingekrompen vergele
ken met de 10.000 ha van vorig jaar.
De oogst per ha wordt door het
C.B.S. geschat op 44 ton per ha; dat
is dan 13% minder dan de 50,5 ton
van vorig jaar.
BRUTO-PRODUKTIE ZAAIUIEN IN NEDERLAND
1982 1983 1984 1985 1988 1987 1988 1989
Bruto-produktie
derland
zaaiuien in Ne-
Vl.n.r.: twee buitenlandse tarwe-aren (ras Taichung); twee spelt-aren; twee
aren van de eerste generatie uit de kruising tarwe x spelt (foto IPO)
De FAO heeft de omvang van de we
reldgraanoogst voor dit jaar vast
gesteld op 1.861 miljard ton, dat is
al 4 miljoen minder dan in augustus
werd geraamd, doch 104 miljoen
en/of 6% meer dan de geraamde op
brengst in 1988/89. De toename van
de produktie kwam vooral tot stand
in de industrielanden.
De wereldoogst aan tarwe is ge
raamd op 537 miljoen ton, dat is 28
miljoen ton of 6% meer dan in
1988/89, doch slechts weinig meer
dan de oogst 1986 opleverde. De
oogst aan overige granen, in hoofd
zaak voergranen, wordt geraamd op
823 miljoen ton, 65 miljoen ton of
9% meer dan in 1988/89, doch min
der dan de gemiddelde opbrengst in
1984/86.
De oogst aan rijst zal naar raming
500 miljoen ton opleveren, 10 mil
joen ton meer dan in 1988/89. Er zal
in 1989/90 in totaal voor verbruik
2000 miljoen ton aan granen be
schikbaar zijn, inbegrepen gepelde
rijst. In 1988/89 was dat 1994 mil
joen ton en in 1987/88 2097 miljoen
ton. De overgangsvoorraden aan het
einde van het seizoen 1989/90 wor
den geraamd op 290 miljoen ton, dat
is weer 15 miljoen ton minder dan
voorgaand seizoen en 109 miljoen
ton minder dan aan het eind van
1987/88.
11
