de stem
Hyperventilatie bij ontucht, crimi en asielzoekers
4»
TPUZZEL
)B BREDA
Jvel-Antiek
is bij het
s weggevallen
intiekbeurs
Gilze-Rijen)
Wie wordt De Lezer
Van Het Jaar.
De heilige Giimüs
1997
t -
I I I I
Media vaak adembenemend
'AA f
:at. 3 en zo. 4 jan. 11-18 uur.
ANTIQUAIRS GILDE
20, Sprang-Capelle
g en Zaterdag geopend.
ECEMBER GEOPEND!!!
N
n
■ral
kt.
dan
1
e
en.
il
ia
ags
615
BANKSTEL Topform, -
zits, groene stof, zwarte r
ten, 4jr. oud nw.pr 8.0!»
vr.pr 1750,-. Kleding
kast merk Hulsta,
beiken m. spieg., h-
br. 2.13. Witte kledi
2.22, br. 2m., beide I®
mnd. oud. nw.pr.
vr.pr. ƒ2500,- voor do?.
Alles i.z.p.st.. 0165-570°^-
Goed, beter:
Kleintje
Als er ontucht, asielzoekers of ander
'groot nieuws' in de maand zit, plegen
de media onrustig te worden. Ze gaan
hyperventileren en spelen haasje-over
om het onderwerp nieuwswaardiger te
maken, te belichten en te analyseren.
Een mediahype heet dat, die de lezer,
kijker of luisteraar de adem in de keel
doet stokken.
Door Frans van Mourik
We praten erover met drs. Peter Vasterman, 46 jaar, so
cioloog met specialisatie massacommunicatie en do
cent in dat vak aan de School van de Journalistiek in
Utrecht. Heeft een brede ervaring als journalist bij on
der meer de Volkskrant en de Groene Amsterdammer.
Is bezig te promoveren op het onderwerp mediahypes
aan de Universiteit van Amsterdam, een onderwerp
waar hij al jaren mee bezig is en waarover hij al vele
malen heeft gepubliceerd.
Vasterman noemt ontucht als een van de onderwerpen
dat goed is voor heel veel opwinding.
Vanaf midden jaren zeventig werd ons land zich, met
name onder invloed van de vrouwenbeweging, bewust
van vrouwenmishandeling, verkrachting en porno.
Misbruik van kinderen was de logische volgende stap.
Het leidde in 1982 tot de oprichting van de Vereniging
tegen Seksuele Kindermishandeling. Die begon Neder
land ervan te doordringen dat ontucht een groot pro
bleem was. Er kwam aandacht voor ontucht door me
dici, hulpverleners, pastores en sporttrainers met pa
tiënten, cliënten, parochianen en pupillen.
Toch kwamen er pas in 1987 de eerste aangiften en de
eerste onderzoeken. Dat ging gepaard met een verhar
ding van het strafklimaat. Leidden voorheen aangiften
tot seponeringen wegens gebrek aan bewijs, nu volgden
er steeds vaker veroordelingen.
Ontucht op school
De herontdekking van ontucht op school, voorheen bij
na standaard gebagatelliseerd en weggemoffeld onder
de mantel der liefde, was nog een kwestie van tijd. Be
gin 1990 gingen het ministerie van Onderwijs en in het
spoor daarvan de inspectie zich ermee bemoeien, wat
in 1994 leidde tot de verplichting dat scholen seksuele
intimidatie en misbruik dienen aan te pakken.
Uit het via internet beschikbare archief van twee re
gionale kranten blijkt bijvoorbeeld dat er in 1994 zo'n
15 berichten waren over het onderwerp ontucht en
scholen, in 1995 waren er dat 24, terwijl in 1996 tot en
met 11 juni al 60 artikelen werden gepubliceerd. Het
gaat dan om zowel nieuwsberichten als om meer alge
mene achtergrondverhalen over het verschijnsel op
zich.
Vorig jaar was de eerste 'uitbarsting' van 'ontucht op
school'. Het begon in het voorjaar met een school in
Rijssen. Daarna volgden in hoog tempo affaires op
scholen in 's Gravezande, Zwijndrecht, Den Haag,
Heerenveen, Middelburg, Nijmegen, Oldenzaal, Dok-
kum, Apeldoorn, Geleen, Veghel, Kampen, Schiebroek,
Heesch en Woerden.
Maandenlang stond er iedere dag wel wat over het on
derwerp in de krant en menig ouder begon zich angstig
af te vragen of zijn kind nog wel veilig was op school.
Ploegen van het NOS Journaal, RTL Nieuws en vooral
SBS Hart van Nederland stonden met de camera in de
aanslag op de schoolpleinen. Nederland huiverde en
Paul Witteman riep opgewonden in Nova 'Het lijkt wel
een epidemie'.
Schrijfstijl
Met de hausse aan ontuchtzaken op school veranderde
ook de stijl van berichtgeving. Een vaderlandse kwali
teitskrant schreef dat 'van verkrachting of anaal ver
keer geen sprake was'. Terwijl toch niemand, behalve
de krant zelf, dat veronderstelde. En ontucht in achter
eenvolgens een kinderdagverblijf en een dierenwinkel
leverde in een krant als kop op 'Winkel leek wel een
kinderdagverblijf'.
Peter Vasterman zegt dat een mediahype iets te maken
heeft met de verbreding van de definities van bijvoor
beeld ontucht en geweld. Definities die meestal worden
bedacht door wetenschappers. Hij vindt dat journalis
ten die te gemakkelijk overnemen.
„Neem bijvoorbeeld," zegt hij, „een onderzoek van het
CBS waarin beweerd werd dat binnenkort een op de
zes inwoners allochtoon zal zijn. Daar was zo'n brede
definitie gehanteerd dat ook alle gekleurde Nederlan
ders eronder vielen."
„En neem," zegt hij, „het in oktober gepubliceerde on
derzoek naar huiselijk geweld. Daarin wordt zo'n bre
de definitie gebruikt, dat cijfermatig de helft van de
bevolking eronder valt. Dat wordt dan zo overgenomen
en ineens lijkt het alsof dagelijks miljoenen Nederlan
ders thuis in elkaar worden geslagen."
Geweld op straat
De overstap naar 'zinloos geweld', geweld op straat, is
gemakkelijk gezet.
September vorig jaar werd Joes Kloppenburg in Am
sterdam doodgeschopt. In september van dit jaar on
derging Meindert Tjoelker in Leeuwarden hetzelfde
terwijl in dezelfde maand in Tilburg Justus Hertig
werd neergestoken.
„Uiteraard heb ik dat onderwerp op de voet gevolgd,"
Ti IV ter ^as'-erl:narl- "Na de dood van Meindert
joelker en met name na de oproep op de televisie
Vff°' t m'nuut stilte, kreeg je een sneeuwbal-
8 .kranten, televisie en radio gingen op zoek naar
vergelijkbare incidenten. Er kwamen overzichten
NRr ?We'C'. ln ®an weekend, bijvoorbeeld in de
Eigenlijk werd het meer een publicitaire uitbars-
nR,van 8eweld. Daardoor leek het alsof ook het ge-
m de samenleving ineens explosief was toegeno-
Peter Vasterman, docent massacommunicatie: „Door een media-hype verliezen we het contact met de werkelijkheid. Zo kreeg het be
grip versterving door de media-aandacht een totaal andere betekenis. In werkelijkheid is het een humane manier om iemand dood te la
ten gaan door hem geen eten of drinken op te dringen.foto wfa
men. Terwijl daar nauwelijks aanwijzingen voor zijn."
Er kan een parallel getrokken worden met geweld tus
sen voetbalsupporters.
In maart schrok iedereen van het gevecht tussen de
supporters van Ajax en Feyenoord bij Beverwijk.
Daarbij werd Ajax-aanhanger Carlo Picornie gedood.
Nu waren er al eerder knokpartijen tussen vermeende
voetballiefhebbers geweest, maar ditmaal viel er een
dode en dat maakte de gebeurtenis bijzonder. En bo
vendien was er voor dit gevecht vooraf een afspraak
gemaakt.
Prompt werd ingezoomd op knokpartijen tussen jonge
ren in het algemeen en die op afspraak in het bijzonder.
Dus werd breed uitgepakt met een vechtpartij in
Stadskanaal. Ook in maart. Want die ging tussen jon
geren en was op afspraak. Alleen vertoonde deze 'jon-
gerenoorlog' weinig overeenkomsten met die in Bever
wijk. Het ging om een ordinaire ruzie tussen 100 leer
lingen van twee middelbare scholen. Geen doden, geen
gewonden en geen wapens en de aanwezigheid van
twintig agenten was voldoende om er een eind aan te
maken.
„Hier heb je weer zo'n voorbeeld van een verschijnsel,
waarvan de omvang wordt overdreven," zegt Peter
Vasterman. „Dergelijke zaken zouden voor de argeloze
lezer in een juist kader moeten worden gezet. Want hij
krijgt de indruk dat knokpartijen tussen jongeren toe
nemen, omdat hij vrijwel iedere dag daarover nieuwe
feiten op zijn bord krijgt. Er is tenslotte met een lezer,
kijker of toehoorder een soort stilzwijgende afspraak,
dat als ie niks hoort er ook niks gebeurd is. Zo van geen
nieuws, goed nieuws. Door zo'n mediahype halen in
eens dingen de krant, die normaal niet door de zeef van
de journalist komen."
Versterving
Fraai voorbeeld van zo'n publicitaire luchtballon is het
onderwerp versterving.
Dat wordt actueel als halverwege dit jaar rond het
Gronings verpleeghuis 't Blauwbörgje een geweldige
rel ontstaat. Het verpleeghuis blijkt een Alzheimerpa-
tiënt te laten versterven door hem geen vocht en voed
sel meer toe te dienen. De story van hoe de familie va
der redt van een wisse dood, wordt opening van het
NOS-journaal. In het hele land ontstaat paniek. Bij po
litici, bij bewoners van verpleeghuizen en bij hun fami
lie. A
Vasterman: „Het begrip versterving krijgt ineens een
totaal andere betekenis. In werkelijkheid is het een hu
mane manier om iemand dood te laten gaan door hem
geen eten en voedsel op te dringen als hij of zij dat niet
wil. Maar hier wordt alles ineens op zijn kop gezet. Het
lijkt alsof verpleeghuizen er op uit zijn om hulpeloze
bejaarden dood te laten gaan. Dat is bizar."
Hij wijst op de schrille tegenstelling in deze affaire tus
sen wat er verondersteld werd en wat er in werkelijk
heid is gebeurd.
„Justitie heeft het verpleeghuis niet vervolgd," zegt
Vasterman. „want er was geen sprake van strafbare
feiten. Maar er was inmiddels wel het beeld geschapen
dat bejaarden in verpleeghuizen niks te eten en te
drinken kregen. En aangezien dat allemaal in de war
me, hete, droge zomer speelde, kreeg het voorval een
extra dimensie. Bejaarden die bij 30 graden boven nul
niks te drinken krijgen. Kan het nog zieliger?"
Etiketten plakken
Peter Vasterman wil overigens de schuld van de me
diahype niet eenzijdig bij de journalist ofwel de bood
schapper van het nieuws leggen. Degene die de toon
zet in dit soort zaken is volgens hem vaak de woord
voerder van de politie of van justitie. „Die doet,zegt
hij, „vaak een aantal harde uitspraken over een on
derwerp, waardoor de affaire al in een bepaalde rich
ting wordt gedreven. Wie het eerste etiket plakt, be
paalt vaak of iets een grote of kleine zaak wordt."
Wijst erop dat er bijvoorbeeld gevallen geweld op
straat waren die amper de krant haalden.
„Zo werd in Heerlen een Amsterdamse kunststudent
doodgeslagen in een tunneltje. Dat voorval heeft
nauwelijks aandacht gekregen. Ook niet toen vrien
den van hem in Amsterdam als eerbetoon een expo
sitie van zijn werk organiseerden. Die zaak werd
niet fel aangezet en trok landelijk nauwelijks de
aandacht."
De vraag lijkt gerechtvaardigd of de media hun
klanten voor de gek zitten te houden. Vasterman:
„In ieder geval niet bewust. Wel ben je verkeerd be
zig als je het in koppen en aankondigingen steeds
hebt over 'een toename' van het verschijnsel. m
Meestal is daar geen sprake van, maar gaat het alleen
om een toename van onze gevoeligheid voor deze on
derwerpen. Daarmee verandert ook vaak de definitie
van wat toelaatbaar is."
mL7waCtl\Van De Stem or9aniseert voor de laatste
maal de verkiezing van De Lezer Van Het laar. Voor het
laatst, want deze krant gaat volgend jaar op in een
nieuwe krant die ontstaat door fusie van De Stem en
met zes treft SWSblad °P de Para's twee tot en
met zes treft u 25 vragen aan over 1997,
Wie ze foutloos beantwoordt, maakt kans oo de felhp
geerde titel De Lezer Van Het Jaar. Bij die fel horen
een Va" kunstenares Truus de Ligt en
eeri geldprijs van 250 gulden. U doet mee door num-
iptt.rVan 8 vragen en de daarmee corresponderende
zetten.Van antwoorden °P ea" briefkaart te
Die stuurt u voor 12 januari naar:
Redactie De Stem, Lezer Van Het Jaar,
Postbus 3229, 4800 MB Breda.
„Een mooi voorbeeld daarvan vind ik die leraar van
een school in Barneveld die een meisje op de wang kus
te. Dat deed ie om haar te feliciteren met het behalen
van haar tentamen. De man werd prompt geschorst
door het schoolbestuur en mocht blij zijn dat hij zijn
raadslidmaatschap voor de RPF in Putten niet hoefde
op te geven. De enige fout die de man maakte, was dat
hij dat meisje kuste, terwijl er 'ontucht op school' door
het land loeide. Het bericht over die man werd prompt
voorpaginanieuws bij een aantal kranten. Stond tussen
de bomaanslagen en overig oorlogsgeweld."
Peter Vasterman vindt dat de media meer beducht zou
den moeten zijn voor de gevolgen van de publiciteit.
Dat ze zouden moeten beseffen dat die een aanjagend
effect kan hebben. Een klein beetje bij een beurshausse
en heel veel effect bij een onderwerp als asielzoekers.
Prachtig voorbeeld van dat laatste is de waanzinnige
hype rond Zekeriya Gümüs, de eenvoudige Turkse
kleermaker uit Amsterdam.
Eerst bedachten de Tweede-Kamerleden samen met de
staatssecretaris een regeling om de hier al jaren wo
nende en werkende illegale vreemdelingen humaan de
grens over te zetten. Want er was een probleem, vonden
ze samen. Maar toen het probleem Gümüs bleek te he
ten, was de beer los.
Vasterman: „Voor de affaire werd kritisch geschreven
over illegale asielzoekers. Gezegd werd dat ze snel,
maar rechtvaardig moesten worden aangepakt. Maar
toen kwam Gümüs en de stemming sloeg helemaal om.
De kleermaker uit Amsterdam werd steeds sympathie
ker, steeds heiliger en steeds sprookjesachtiger. Hij en
zijn vrouw Esme waren toch zo fantastisch geïnte
greerd, zijn kinderen gingen toch zo braaf naar school.
Hij werd een nationale held, die het slachtoffer dreigde
te worden van de ambtelijke molens."
„Dat zet een proces in werking waarin politici het zich
niet meer kunnen veroorloven om te roepen dat het ge
zin het land uit moet. Zelfs niet op grond van de door
henzelf bedachte regeling. Dat dendert nog een paar
weken door en na nog een enkele reportage uit Turkije
wordt het ineens weer doodstil. Alle emoties zijn nu
weer weggeëbd."
Nieuwe regeling
Cynisch: „De Tweede Kamer is net akkoord gegaan
met een regeling waarbij asielzoekers zonder papieren
lik op stuk krijgen. Die moeten onmiddellijk terug. Zal
daar straks weer 'een Gümüs' tussen zitten, waar alle
media zich op storten. Komt er dan weer zo'n Kamer
debat dat uiteindelijk niks oplevert behalve heel ver
klaringen van goede wil?"
Vasterman: „Bij zo'n kettingreactie in de media ont
staat er een overspannen beeld in de samenleving. Dat
is niet goed, want dat leidt tot verkeerde maatregelen,
tot politiek die op drijfzand is gebaseerd. Door zo'n hy
pe verliezen we het contact met de werkelijkheid en ei
genlijk is dat gevaarlijk. Het verkeerde gebruik van het
begrip versterving leidde tot nog zeven aanklachten te
gen het Blauwbörgje en ook daar is justitieel niets van
over gebleven. Maar het imago van dat verblijf is net
als dat van andere inrichtingen behoorlijk bescha
digd."
Noemt criminaliteit als voorwerp van overdrijving.
Media, justitie en politie hebben daarbij de neiging om
incidenten aan elkaar te plakken om vervolgens alles
onder de noemer 'georganiseerde misdaad' of 'maffia'
te brengen. Zo zou er een 'vleesmaffia' zijn die gekke
koeien uit Engeland invoert.
„Dat begrip is later weliswaar flink gerelativeerd door
de IRT-commissie," zegt Vasterman, „maar toch. Ge
vaarlijke dingen hebben de neiging om carrière te ma
ken. Net alsof er een keten van politie, justitie en jour
nalisten bestaat."
„Je zag het bij de brand in de Schilderswijk in Den
Haag, waar een Turks gezin bij omkwam. Eerst was er
enige aarzeling in de media, maar de stemming sloeg
langzaam maar zeker om. Het werd uiteindelijk een
aanslag van extreem-rechts. Er kwamen marsen en de
monstraties en er kwam zelfs een Turkse delegatie naar
Nederland. Uiteindelijk bleef er helemaal niks van
over. Het bleek te gaan om een familiedrama."
Feiten checken
Schrijft 'het samen in de fout gaan' ook toe aan het on
voldoende checken van de feiten. Aan het niet terug
gaan naar de bron.
„Als er al etiketten geplakt zijn, worden ze te gemak
kelijk overgenomen. De ene journalist schrijft of zegt
iets en de anderen gaan er vanuit dat het dan ook zo is.
Zelfs bij de kort durende hype rond de dood van prin
ses Diana, was dat het geval. Daarin werd vanaf het
begin de suggestie gewekt dat het ongeluk de schuld
van een persfotograaf was. Zonder dat er ook maar een
spoor van bewijs voor werd aangedragen."
„Nieuws heeft zijn marktwaarde kennelijk pas bewe
zen als anderen het hebben overgenomen. Je merkt bij
voorbeeld dat journalisten teleurgesteld zijn als hun
primeur de dag daarna niet opgepakt wordt door ande
ren. Net alsof het dan geen echte primeur is."
Maakt de overstap naar de rol van de internationale
media. Vasterman: „Sommige onderwerpen hebben een
enorme reikwijdte. Zoals die van de au pairs in de VS.
En natuurlijk de zaak O.J. Simpson die breed gevolgd
werd, en de dood van Diana. De snelheid waarmee
nieuws rondgaat is enorm toegenomen. Iedereen volgt
CNN."
Hij vindt overigens niet dat de ontwikkeling in Neder
land op dit moment ook maar enigszins lijkt op die in
Engeland en de VS.
„Buitenlandse media hebben een andere insteek als het
om nieuws gaat," zegt Vasterman. „Eigenlijk is dat lo
gisch. De media daar en met name de roddelbladen be
talen soms kapitalen voor zogenaamd exclusieve getui-
genverhalen. De huishoudster van Michael Jackson
kwam om de paar weken in het nieuws met weer een
nieuwe onthulling over zijn gerommel met kinderen.
Zo erg is het hier niet."
Of dat dreigt, willen we van hem weten. Na enige aar
zeling: "Misschien gaat het hier straks ook die kant uit.
Er is steeds meer aandacht voor crimi op teevee. Van
allerlei processen, zoals dat van de Hakkelaar, worden
complete nieuwsshows gemaakt. Dat is het begin van
een nieuwe trend."
