spectrum 10
Goed gedrag wordt in Nederland beloond met geld, cadeaubonnen of extra vrije dagen.
Zoals je honden een koekje geeft. Belonen is echter niet voor alle problemen de juiste
oplossing. „De Nederlandse samenleving verhuftert en dat los je niet op met cadeautjes."
'Vroeger kon je een vervelend kind nog eens een draai om de oren geven zonder dat je
voor kindermishandeling werd aangeklaagd. Nu mogen we alleen maar zwijgen'
PZC
Zaterdag 18 oktober 2008
door Annemieke Kooper illustratie Frank Muntjewerf foto's Evert Elzinga
Weer of geen weer,
nog donker of al
licht: iedere dag
fietst David Wes-
sels (26) 'vele kilo
meters' naar colle
ge. Sportief, maar ook een logische keuze,
meent de student. „Met de auto sta je uren
in de file. En de trein brengt je van een
plek waar je niet bent naar een plaats waar
je niet wilt zijn. Als meer mensen dat zou
den inzien, zou de wereld een stuk gezon
der zijn."
Dat moeten we de mensen duidelijk ma
ken, dachten ook het ministerie van Ver
keer en Waterstaat, de gemeente Amster
dam en de Fietsersbond. Om meer men
sen te stimuleren de auto te laten staan,
kon iedereen die eind september met de
fiets naar werk of studie in de hoofdstad
ging, een week lang 5 euro per dag verdie
nen. Een actie die er volgens pontwachter
Michel Kuil toe leidde dat 'niet minder au
to's, maar wel meer fietsers' gebruik maak
ten van de Hempont, een van de twee
veerboten waar fietsers zich die week
moesten laten registreren om het geld te
kunnen innen. „De overheid vergeet nog
wel eens dat mensen echt niet voor hun
lol in de file staan. Velen van hen künnen
niet met de fiets naar het werk. Met 5 euro
krijg je ze heus niet opeens de auto uit."
De fietscampagne is slechts één van de ac
ties waarmee overheden en particuliere or
ganisaties goed gedrag proberen te stimule
ren. Door een beloning in het vooruitzicht
te stellen, hopen ze dat 'minder goed ge
drag' achterwege blijft. Zo krijgen autofo
rensen die minstens drie keer per week in
de spits over de A2 rijden en de file willen
mijden, drie maanden lang een treintraject-
kaart. In Enschede worden twee veelple
gers sinds augustus niet langer constant
door de politie voor de voet gelopen, als
beloning omdat ze een jaar lang geen straf
bare feiten pleegden. In Venlo startte in
2004 het 'geld voor geen geweld'-project.
Wordt daar in een wijk jaarlijks voor min
der dan 40.000 euro vernield, dan betalen
de gemeente en woningcorporaties leuke
activiteiten en voorzieningen voor de be
woners. En op Prinsjesdag stelde minister
Wouter Bos van Financiën dat alle hard
werkende ouders worden beloond. Zij
gaan er komend jaar het meest op vooruit,
beloofde hij.
Het past volledig in onze cultuur, stelt Bas
Levering, pedagoog aan de Universiteit
Utrecht. „In Nederland belonen we liever
goed gedrag dan dat we fout gedrag afstraf
fen. We hebben altijd een hekel gehad aan
slaan. Lijfstraffen op school bestaan hier al
sinds 1900 niet meer. In Engeland is dat
pas zo'n vijftien jaar verboden. En ga maar
eens op een Franse camping staan, daar
gaan ze heel wat hardhandiger met hun
kinderen om dan in Nederland."
Niet alleen cultuur speelt een rol in de keu
ze voor straffen of belonen. Onderzoek
wijst uit dat belonen nu eenmaal beter
werkt dan berispen. „Straf voorkomt vaak
niet dat mensen weer in hun oude foute
gewoonten vervallen", vertelt de peda
goog. „Het kan soms zelfs averechts wer
ken. Ook het verhogen van straffen heeft
geen zin. Mensen wennen eraan en dan is
het effect ervan meteen weg. In landen
waar de doodstraf nog wordt toegepast,
worden echt niet minder moorden ge
pleegd dan in landen waar ze dat niet heb
ben."
Volgens Levering zorgen straffen slechts af
en toe voor een blijvende positieve ge
dragsverandering. „Pas als iets .echt heel
veel indruk maakt, kan een straf het ge
wenste effect hebben. In alle andere geval
len zien mensen het incasseren van straf
als het afkopen van schuld. Een boete voor
te hard rijden, leert mensen niet om zich
aan de maximumsnelheid te houden. Ze
leren dat ze in de buurt van flitspalen niet
te snel moeten rijden. Daar blijft het ook
bij."
De overheid denkt dat je mensen bij wijze
van spreken een worst moet voorhouden
en dat ze dan pas echt doen wat je wilt,
lacht Levering. Hij vergelijkt het met het
opvoeden van kinderen en honden. „Zo
nu en dan leer je ze ongewenst gedrag af
met een straf Wil je goed gedrag verster
ken, dan geef je ze een koekje. Bij volwasse
nen is het niet anders. Zolang zij niet het
idee hebben dat ze worden gemanipu
leerd, kun je ook hen aardig sturen. Alleen
moet je bij hen niet meer aankomen met
zoetigheid. Daar krijg je ze echt de auto
niet mee uit."
Er zijn bedrijven die extra vrije dagen of
een continuïteitsbonus uitkeren aan werk
nemers die niet zomaar ziek thuisblijven.
In Amerika kennen ze het al jaren en in
Nederland werkt naar schatting 1 procent
van alle bedrijven met deze methode om
ziekteverzuim terug te dringen. Het werkt
uitstekend, meent Ingrid Doeswijk, coördi
nator personeelsbeleid bij Ons Tweede
Thuis, een stichting voor mensen met een
verstandelijke beperking. Sinds de invoe
ring van een kwartaalbonus in 1996 en een
jaarbonus in 2006, zag de stichting het ziek
teverzuim met enkele procenten afnemen.
„Het personeel is veel creatiever geworden
in het omgaan met verzuim", merkt Does-
wijk. „Om de bonus niet kwijt te raken, ne
men ze een vrije dag, ruilen ze onderling
diensten of nemen een aspirientje als ze
een beetje hoofdpijn hebben. Ze blijven
niet extra lang thuis om uit te zieken."
Belonen kan werken, beaamt Frits Span
genberg, socioloog en oprichter van onder
zoeksbureau Motivaction. Echt effectief is
het volgens hem vooral in landen waar
veel mensen heel weinig hebben. Spangen
berg herinnert zich een bezoek aan een
Braziliaanse sloppenwijk waar al het afval
overal op straat lag. Toen een appel of to
maat als beloning werd uitgeloofd voor ie
dereen die een volle vuilniszak afval kwam
inleveren, waren de straten in een mum
van tijd schoon.
Belonen is zeker niet voor alle problemen
een goede oplossing, benadrukt Spangen
berg. „De Nederlandse samenleving verhuf
tert en dat los je niet op met cadeautjes",
zegt hij. „Vroeger kon je een vervelend
kind nog eens een draai om de oren geven
zonder dat je voor kindermishandeling
werd aangeklaagd. Nu mogen we alleen
maar zwijgen en de rotjochies hun gang la
ten gaan. Daar moet de overheid dus ge
woon hard tegen optreden, maar dat doet
ze niet. Ze is te naïef en laf geworden."
Spangenberg ziet dat vrouwen door 'etter
tjes' worden uitgescholden, dat diezelfde
jongens hun middelvinger opsteken tegen
de politie en dat die dat tot voor kort zo
maar door de vingers zag. Hij wijst op de
buschauffeurs in Gouda die werden be
dreigd door Marokkaanse jongeren. Die
jongeren worden dan wel niet beloond als
ze zich weten te gedragen, „maar ook niet
hard genoeg gestraft", meent hij.
„Er is een grote groep mensen die zich so
wieso wel gedraagt. Die geen beloning of
straf nodig heeft om normaal te doen. Die
moraal heeft niet iedereen. Sommigen
moeten actief worden bijgestuurd. Je kunt
wel een bord ophangen met daarop 'Ver
boden vrouwen uit te schelden', maar dat
helpt niet. Je moet per groep bekijken hoe
je goed gedrag kunt stimuleren. En of straf
fen of belonen beter werkt"
Marokkanen komen uit een 'machocul
tuur', zegt Spangenberg. „Gezag is bij hen
heel belangrijk. Zij moeten constant weten
wie de baas is. Alleen zo kan hun gedrag
worden beïnvloed." Volgens hem past be
lonen daar niet bij. „Daarmee kweek je
geen braveriken, maar juist verwende jon
getjes die blijven klieren. Vervelende Ma
rokkanen moeten net als alle andere over
treders worden gestraft. Zo simpel is het."
Toch ziet de socioloog dat in Nederland
langzaam een omslag plaatsvindt. Volgens
Spangenberg is de invoering van het reke
ningrijden in 2011 een van de eerste teke
nen dat het ook tot de overheid door
dringt dat goed gedrag niet alleen door be
lonen is af te dwingen. „Het duurt niet
lang meer voordat we ons zo aan elkaar er
geren, dat we op straat weer wat durven te
zeggen van asociaal gedrag."
Spangenberg voorziet een tijdperk waarin
'we vervelende jongetjes wel weer een
mep durven te geven'. Een tijd waarin lijf
straffen weer zijn toegestaan en men an
dermans kinderen weer mag terechtwij
zen. Spangenberg: „De escalerende samen
leving gaat vanzelf die kant op."
Wel zal belonen altijd blijven bestaan.
