V erstrengeld
tot bij tens toe
PZC
Satellieten bewaken vulkanen
Wat is autopsie?
Drogisterij Museum
verzamelt gapers
Expositie over tweelingen in Teylers Haarlem
postzegels
donderdag 2 augustus 2001
door Aart van der Kuijl
HAARLEM - Een flinke zalm,
een schildpad met zijn ping
pongbalronde eieren, maar ook
een moederaap met één kind:
wat hebben die nou te maken
met de expositie Tweelingen in
kunst en wetenschap in Teylers
Museum in Haarlem, zo vraagje
je meteen al na binnenkomst af.
Waarom heeft die bonoboaap
bijvoorbeeld maar één kind?
De opgezette dieren blijken te
illustreren hoe de toename van
de draagtijd van en moederlijke
zorg voor het kind in de dieren
wereld evenredig is aan de toe
name van de intelligentie. Met
de mensaap heeft die andere
primaat, de mens, gemeen dat er
in de regel maar één kind tege
lijk ter wereld komt. Maar in het
zeldzame geval dat een gorilla
een twee- of (nog zeldzamer) een
meerling krijgt, dan sterven de
borelingen een wisse dood.
Apen blijken, hoe intelligent ze
ook mogen zijn, in tegenstelling
tot de mens niet in staat een
tweeling in leven te houden.
Het is maar goed ook dat de
mens daartoe wel in staat is,
want het aantal twee- en meer
lingen stijgt nog steeds, zo tonen
de geboortegrafieken aan. De
kans om een tweeling te krijgen
is tegenwoordig één op zeven
tig. We weten óok waarom. Door
de toepassing van moderne me
dische technieken als IVF (het
plaatsen van bevruchte eicellen
in de baarmoeder), maar ook
doordat vrouwen op steeds late
re leeftijd kinderen krijgen,
neemt het aantal vooral twee-
eiige twee- en meerlingen nog
steeds toe.
Aan het begin van de Teyler-ex-
positie moet daardoor meteen
worden uitgelegd wat het ver
schil is tussen een eeneiige en
een twee-eiige tweeling. En dat
dat niet saai hoeft te gebeuren,
kun je gerust overlaten aan
hoofd presentatie Bert Sliggers
en zijn collega's. Op een roze
pluche wand wordt met gebruik
van pulserende gekleurde
Eind 1969 kregen de Kanaal
eilanden Guernsey en Jer
sey van de Britse Royal Mail
toestemming om een eigen post
dienst op te zetten en dus ook ei
gen postzegels uit te geven. Vier
jaar later, juli 1973, volgde Ei
land Man en medio 1983 sloot
Alderney/Bailiwick of Guern
sey zich daarbij aan.
Guernsey heeft in die 32 jaar
bijna 900 zegels uitgegeven (ge
middeld 28 per jaar), Jersey 990
(gemiddeld 31), Eiland Man in
27 jaar 880 (gemiddeld 32) en
Alderney in achttien jaar 170
(gemiddeld negen). Je kunt dus
rustig stellen dat ze tot nu toe al
le vier een tamelijk bescheiden
uitgiftebeleid hebben gevoerd
met veel geschiedenis, royalty
en inheemse cultuur en natuur.
In zijn totaliteit een interessant
verzamelgebied.
Wat verscheen de afgelopen tijd
op de vier Britse eilanden te be
ginnen met Alderney, dat de ko
mende jaren enkele series wijdt
aan gezondheidszorg. De eerste
serie (22p, 27p, 36p, 40p, 45p en
65p) memoreert het 75-jarig be
staan van het Mignot Memorial
Hospital.
Tweeling van de Amsterdamse
burgemeester Jacob de Graeff,
1617.
lampjes luchtigjes aangegeven
bij hoeveel dagen de celsplitsing
kan plaatshebben. Maar ook
wat de dramatische uitkomsten
hiervan zijn voor een eeneiige en
een twee-eiige tweeling. Een te
late celsplitsing kan bijvoor
beeld een Siamese tweeling tot
gevolg hebben. Aan de overkant
van deze wand is te zien hoe de
placenta's, ofwel de moederkoe
ken, in de verschillende varian
ten van meerlingen eruit zien.
Om de overvloed aan medische
informatie wat te verluchtigen
zijn hier ook tal van historische
foto's van twee- en drielingen te
zien, afkomstig uit het Spaame-
stad Fotoarchief.
Speelser
Hoe actueel de expositie is blijkt
wel uit het feit dat hiertussen -
op een tv-scherm in de wand - de
splinternieuwe voorlichtingsvi
deo wordt getoond van de be
kende fotograaf Lennart Nils-
son. Hierin kan het publiek de
nog nimmer vertoonde reis van
het zaad van de man tijdens de
ejaculatie volgen en de rest van
de bevruchting tot aan de ge
boorte van het kind.
De tentoonstellingszaal in de
nieuwe aanbouw van Teyler
ERNjfY 36
Op 1 augustus verscheen de
derde serie Past Times, deze
keer gewijd aan de Alderney
Golf Club. Op de zegels in
waarden van 22p, 27p, 36p, 40p,
45p en 75p spelmomenten uit
wedstrijden uit de voorbije
eeuw. De zegels zitten ook in een
velletje.
Island Colours heet een serie
van tien zelfklevende zegels die
Guernsey in roulatie heeft ge
bracht. Op de zegels staat geen
waarde-aanduiding. Wel op vijf
de opdruk UK, voor gebruik
naar het United Kingdom, en op
de andere vijf G, voor gebruik
naar Bailiwick. Prijs per set van
tien zegels: 2,45 pond. Ook in
boekjes.
Het 100-jarig bestaan van de
Guernsey Dog Club werd ge
vierd met de uitgifte van een
hondenserie. Op een zegel van
22p een (Cavelier King Charles)
spaniel; verder: een schnauzer
(27p), een Duitse herder (36p),
een cocker spaniel (4Op), een
Highland White terrier (45p) en
op een zegel van 65p een das-
hbnd-
Postal History heet het velletje
met vier (regionale) zegels (29p.
34p, 37p en 50p), dat Eiland
Man 18 april uitgaf ter gelegen
heid van de 75ste verjaardag
van de Britse koningin. Op de
zelfde dag verschenen zes zegels
met postbestellers uit 1805 (22p
1859 (26p), 1910 (36p), 1933
(39p), 1983 (40p) en 2001 (66p).
Hero Wit
heeft voor deze gelegenheid so
wieso een totaal ander, speelser
aanzicht gekregen. Toegegeven:
het onderwerp van de expositie
vraagt er ook om. Kunst en we
tenschap in één expositie ver
binden is een lastige exercitie
clie om een luchtige aanpak
vraagt. In plaats van de gebrui
kelijke rechttoe rechtaan inde
ling met kabinetjes, is het
middendeel van deze tentoon
stelling rond een hartvormige
rode wand opgebouwd. Een
aardige vondst, want welbe
schouwd draait natuurlijk alles
in deze expositie rond het klop
pen van dit vitale orgaan.
In de hartsectie is de grote blik
vanger een opgezet tweekoppig
kalf. Verder zijn hier de oudste
afbeeldingen op schilderijen te
vinden van twee- of meerlingen.
Ontroerend is het schilderij dat
een vierling uit Groenlo ge
denkt, die samen met hun moe
der - die eveneens overleed tij
dens de geboorte - zijn begraven
in de kerk. Aan de andere kant
zijn in een vitrine de oudste me
dische verhandelingen over
tweelingen samengebracht
waaronder een incunabel (wie
gendruk) uit het begin van de
zestiende eeuw. Maar echte ra
riteiten zijn de poster en een
beeldje van parasitaire tweelin
gen. Het beeldje is van de Chi
nees Ake die rond 1820 zijn aan
zijn borst vergroeide, onvol
tooide broertje voor geld aan
vreemdelingen liet zien. Als
aandenken en bewijs voor het
sterke verhaal waar zeelieden
mee thuiskwamen konden zij
een kleurig beschilderd beeldje
kopen van de curieuze Chinees.
De derde sectie van de expositie
wordt voornamelijk bepaald
door oude prenten van mythi
sche of bijbelse tweelingen uit
de eigen collectie van Teyler én
actuele kunstuitingen met het
thema tweelingen. Neem een
aantal prachtige foto's van de
chirurg/fotograaf David Tepli-
ca waarin tweelingen op alle
mogelijke manieren verstren
geld in elkaar zijn afgebeeld -
tot bijtens toe. Of een serie wer-
Siamese tweeling Chang en Eng, litho door R. de Vries, cirva 1850.
ken van het Amsterdamse kun
stenaarsduo Saskia van Santen
Kolff en Elma van Imhoff, die
recentelijk nog in een expositie
in Amsterdam waren te zien met
hun tweelingjurk - een kleding
stuk met een knipoog naar de
(met elkaar vergroeide) Siamese
tweeling.
Toch is hier ook weer plaats in
geruimd voor de wetenschap, en
wel in de vorm van een mini
kenniseilandje. Via vier compu
terschermen kan het publiek
kennisnemen van de actuele
stand van de wetenschap rond
twee- en meerlingen. Maar ook
van de erfelijkheidsonderzoe-
ken die hieraan zijn gekoppeld.
En dat levert nog tal van inte
ressante weetjes op die je quiz-
gewijs kunt uitvinden. Bijvoor-
Land- en tuinbouw(produkten)
en marine staan centraal op
twee series die Jersey aan de lo
ketten verkrijgbaar heeft ge
steld. De eerste serie bestaat uit
vijf zelfklevende zegels zonder
waarde-aanduiding (een set
kost 1,30 pond) en de marine-se
rie heeft als titel Naval Connec
tions. Op alle zes zegels de HHS
of HMS Jersey, vanaf 1654.
Waarden: 23p, 26p, 37p, 41p,
46p en 66p.
Puur natuur op de Europa-ze
gels van Jersey. Op de zegels
staat, zoals overigens al eerder
is voorgekomen, maar op twee
van de zes het Europa-logo. De
zegels verbeelden: 23p, een
spnngkikker, 26p/Europa, een
zeeforel, 36p/Europa, een witte
waterlelie, 4lp, een blauwe wa
terjuffer, 46p, vispootsalaman-
ders en 66p, een kuifeend. Te
vens verscheen een velletje met
een zegel van 1,50 pond, waarop
een ijsvogel.
Zes zegels en een velletje onder
de titel Birds of Prey werden 3
juli uitgebracht. Zittend op een
steen, een paaltje of een tak
worden de vogels verbeeld (23p,
26p, 37p, 41p, 46p en 66p). In
een velletje een zegel van 1,50
pond.
door Ben Apeldoorn
PASADENA - Aardweten
schappers van het Ameri
kaanse Jet Propulsion Labo
ratory (JPL) in Pasadena
hebben een plan uitgewerkt
om vulkanen te laten bewaken
door satellieten. Daarbij gaat
het er niet alleen om aanstaan
de erupties zo vroeg mogelijk
te zien aankomen, ook de ge
varen die van reeds werkende
vulkanen voor hun directe en
verre omgeving uitgaan wil
men er zo snel mogelijk mee in
kaart brengen. Deze maand al
wil men met de permanente
vulkaanbewaking starten.
De aardwetenschappers
maakten dit voornemen be
kend juist op het moment dat
de vulkaan Etna op het Itali
aanse eiland Sicilië zijn een
week eerder gestarte reeks
zware uitbarstingen verhevig
de. Uit vijf vulkaanmonden
van de Etna, de machtigste
vulkaan van Europa, stroomt
lava langs de hellingen van de
3340 meter hoge berg naar be
neden. In het gebied is de
noodtoestand van kracht en
worden bewoners geëvacu
eerd.
„Dat we ons voornemen tege
lijk met de Etna-erupties be
kendmaakten is stom toeval",
zegt vulkanoloog dr. Michael
Abrams van het JPL desge
vraagd. ,,We zijn al enkele
maanden bezig te inventarise
ren welke instrumenten in
welke kunstmanen we het bes
te permanent voor dit doel
kunnen inzetten en welke ge
gevens we daaraan kunnen
ontlenen."
Abrams en zijn collega's heb
ben als voorlopig meest ge
schikte satellieten de ruim een
jaar geleden gelanceerde Ter
ra- en de Earth Remote Sen-
sing(ERS)-satellieten uitge
kozen om mee te beginnen.
Beide satellieten maken deel
uit van NASA's Earth Obser
ving System (EOS) en dat is op
zijn beurt een onderdeel van
het veel grootschaliger Earth
Science Enterprise project.
Daarmee wil men alle aspec
ten van de hydrosfeer (alles
wat water bevat), de lithosfeer
(de aardkorst en de daaronder
gelegen aardmantel), de at
mosfeer (de dampkring) en de
biosfeer (flora en fauna) en de
talloze wisselwerkingen daar
tussen bewaken en op de voet
volgen.
,,De Terra heeft twee instru
menten aan boord die geschikt
zijn voor permanente vul-
Vulkaanuitbarstingen zoals die van de Etna kunnen met satel
lieten beter worden voorspeld. foto Mario Laporta/Reuters
kaanbewaking", aldus
Abrams. „De Advanced
Spaceborne Thermal Emis
sion and Reflection Radiome
ter, kortweg Aster, en de
Multi-Angle Imaging Spect-
roradiometer oftewel Mais.
Aster maakt gedetailleerde
temperatuurkaarten van het
aardoppervlak en meet ook de
reflectie en de hoogte en reeds
de geringste veranderingen
daarin. Mais brengt continu
het aardoppervlak in kaart
vanuit een aantal verschillen
de gezichtshoeken. Dat levert
geweldig nauwkeurige 3D-
beelden van gebieden op
waarvan ook de helderheid,
het contrast en de kleur van
gereflecteerd zonlicht precies
worden bepaald."
„Deze gegevens maken het on
der meer mogelijk bewegingen
van magma diep onder een
vulkaan na te gaan. Dat gaat
gepaard met temperatuurwij-
zigingen en veranderingen in
bijvoorbeeld de hellingshoek
van de berghelling van een
vulkaan ten gevolge van de
enorme krachten die omhoog
gestuwd lava op de berg en
diens omgeving uitoefent."
De wetenschappers willen ook
gebruik gaan maken van een
bijzonder gevoelige techniek
die bekend staat als interfero-
metrische synthetische aper
tuur radar: InSar. Hierbij
wordt aan de hand van terug
gekaatste radarsignalen een
gebied vanuit verschillende
posities en op verschillende
tijden (die dagen, weken of
maanden uit elkaar kunnen
liggen) door een satelliet afge
tast en de radarbeelden sa
mengebracht (interferometrie
geheten).
Adempatroon
„InSar wordt al toegepast in
de ERS", legt Abrams uit. „Je
kunt er mee zien hoe een vul
kaan als het ware ademt door
dat het diep gelegen magma
meer en minder bovenwaarts
gerichte krachten uitoefent.
Veranderingen in dat adempa
troon, die vaak gepaard gaan
met grote en kleine aardschok
ken, kunnen duiden op een
aanstaande eruptie. Daar
naast stellen Aster en Mais ons
in staat de gang van zaken bij
al werkende vulkanen op de
voet te volgen."
„Zo kunnen we de samenstel
ling meten van het uitgestoten
materiaal waaruit we met een
zekere kans van slagen, bij
voorbeeld kunnen afleiden of
er gevaar bestaat voor pyro-
clastische wolken, ook wel
gloedwolken genoemd. Die
bestaan uit gloeiend as, gas en
ander oververhit materiaal.
Gloedwolken kunnen zich met
snelheden van meer dan 200
kilometer per uur over zeer
grote afstanden verplaatsen
en verzengen alles wat ze te
genkomen."
„Vaak op tv getoonde beelden
zijn die van een over een weg
richting gereedstaande
brandweerwagen rennende
Japanse hulpverlener terwijl
achter hem enorme gloedwol
ken van de Japanse vulkaan
Unzen over de berghellingen
heen kwamen rollen. Ook
Pompeji, Herculaneum en Sa
ba werden door gloedwolken
van de Vesuvius in het jaar 79
na Christus verwoest. In 1902
werd de stad St. Pierre op het
eiland Martinique door gloed
wolken van de Mont Pele-vul-
kaan getroffen waarbij alle
22.000 inwoners omkwamen.
Gloedwolken behoren tot de
gevaarlijkste en tot op heden
meest onvoorspelbare vulka-
nologische fenomenen."
Over de gehele wereld is thans
sprake van 500 actieve vulka
nen en vele tienduizenden die
als niet (meer) actief worden
beschouwd. Een aantal actie
ve vulkanen ligt gevaarlijk
dicht bij grote bevolkingscen
tra. Het meest in het oog lo
pend daarbij is de 5340 meter
hoge Mexicaanse vulkaan
Popocatépetl (de Azteekse be
naming voor 'rokende berg')
die nog geen 40 kilometer ver
wijderd is van de buitenste
sloppenwijken van Mexico-
Stad; een metropool met bijna
twintig miljoen inwoners.
„Recente InSar-metingen van
de ERS-satelliet hebben laten
zien dat onder de berg Vesuvi
us bij Napels weer sprake is
van magma-activiteit; het hele
gebied komt langzaam maar
zeker omhoog. Maar of dat op
termijn ook zal leiden tot een
ramp als in 79 weten we niet.
Daar is veel meer onderzoek
voor nodig. En dat gaan we nu
dus doen." GPD
door Ellen van der Hart
MAARSSEN - In Maarssen aan
de Vecht is het enige Drogisterij
Museum ter wereld vrij makke
lijk te vinden. Volg in het dorp
de borden. Het museum zelf
staat weliswaar niet aangege
ven maar wel gemeentehuis
'Goudestein'.
Op dit landgoed staat ook het
voormalige koetshuis, vroeger
ook wel Zilverstein genoemd,
dat ruimte biedt aan talloze Ga
pers en drogisterijproducten.
Als u op een donderdag of vrij
dag gaat, kunt u ook genieten
van een eindeloze stoet bruidjes
en bruidegommen die elkaar het
jawoord geven op landgoed
Goudestein.
De Gaper is het herkenningste
ken van de drogist. Ontstaan
in de zestiende eeuw bij de
handel in kruiden en specerijen.
Marskramers hielden verkoop
praatjes voor deze producten
tegen onder andere buikpijn.
Om hun verkooptechnieken
extra kracht bij te zetten, wer
den Moren ingezet om te assiste
ren.
Na het praatje kwam de Moor in
actie, hij liep met zijn handen op
zijn buik (om aan te geven dat
hij enorme buikpijn had) naar
de marskramer die op zijn uit
gestoken tong het aangeprezen
product legde. De Moor ver
dween, kleedde zich om in
mooie kleren en zette op zijn
hoofd een tulband. Als hij dan in
deze outfit als de mooie, gezond
ogende Moor weer tussen het
publiek verscheen, was bewe
zen dat het product werkte.
Er zijn zo'n 175 verschillende
Gapers te zien aan de wand en in
vitrinekasten. Bij binnenkomst
valt gelijk de maar liefst twee
meter hoge Gaper op die jaren
lang de pui van de Eindhovense
drogisterij Martin kenmerkte.
Na een brand verhuisde de win
kel in 1987 tijdelijk naar de
Markt. Ook de grote Gaper ging
mee. Bij terugkeer naar de
Rechtestraat is besloten de Ga
per niet meer op te hangen en is
deze geschonken aan het muse
um. Zo langzamerhand is de
Gaper in Nederland uit het
straatbeeld verdwenen. Aan
zo'n 30 winkelpuien zijn ze nog
te vinden.
Er zijn ook twee opstanden in
het drogisterijmuseum. Er is een
Amsterdamse drogisterij uit
1901 te zien met de kasten, pot
ten, weegschalen, een oude kas
sa, bronzen vijzels, stopflessen
en van binnen vertinde blikken
voor het bewaren van kruiden.
Er staat ook een hoogtezon uit
1915, die in die tijd uitsluitend
gebruikt werd voor medicinale
doeleinden.
De volgende stand toont het ori
ginele winkeltje van Mia Ranke
uit Den Haag. Tot ver in de jaren
tachtig zat deze inmiddels
hoogbejaarde vrouw op haar
stoel in haar bedieningszaak. Je
vroeg aan haar wat je wilde, zij
haalde het uit de schappen ach
ter haar toonbank. In de kasten
staan keurig gerangschikt
shampoos, huidverzorgings
producten, herencosmetica,
deodorant, spijsverteringspro
ducten, geneesmiddelen, ho
meopathische middelen en
dieetproducten. Veelal met be
kende namen maar ook Veel ver
dwenen productnamen. GPD
Nederlands Drogisterij Museum,
Diependaalsedijk 19c in Maarssen.
Open t/m 31 oktober, van dinsdag
tot en met zaterdag van 10.00 tot
17.00 uur. Op zondag van 13.00 tot
17.00 uur.
beeld of verslavingen als roken
en drinken nu genetisch of soci
aal bepaald gedrag zijn. GPD
Tweelingen in kunst en wetenschap.
Te zient/m 25/11, Teylers Museum,
Spaarne 16, Haarlem. Open: di t/m
za van 10.00-17.00 uur. Tijdens de
expositieperiode geven bekende we
tenschappers op vijf zondagochten
den een lezing over de tweeling.
www.teylersmuseum.nl
De gaper was lange tijd hét herkenningsteken van de drogist.
foto GPD
NIJMEGEN (GPD) - Het heet
officieel obductie, is beter be
kend als autopsie of sectie, werd
vroeger 'lijkopening' genoemd
en is nog altijd onderwerp van
onduidelijkheid. Dat laatste
vindt althans de Nederlandse
Vereniging voor Pathologie
(NVVP). Zij heeft daarom twee
folders uitgebracht over autop
sie, ofwel 'inwendig onderzoek
op een overleden persoon'. De
ene folder is voor de nabestaan
den, de andere voor artsen.
Aanleiding voor de folder is de
commotie die in februari ont
stond rond de Nederlandse pa
tholoog Van Velzen. Die kwam
in opspraak omdat hij in het En
gelse ziekenhuis waar hij werk
te niet volgens de regels organen
had verwijderd en opgeslagen.
De NWP spreekt in haar pers
bericht van 'vermeend illegaal
bewaren'. En: 'Duidelijk is ge
worden dat veel mensen niet
precies weten wat een obductie
inhoudt en waarvoor men pre
cies toestemming verleent.' In
de artsenfolder wordt de medici
op het hart gedrukt adequate
voorlichting te geven aan de na
bestaanden. Dat 'is essentieel'.
Er bestaan twee soorten autop
sie: klinisch en gerechtelijk.
Voor een klinische autopsie
moeten de nabestaanden toe
stemminggeven. De belangrijk
ste reden voor zo'n autopsie is
het vaststellen van de doodsoor
zaak. Soms moet deze autopsie
uitsluitsel bieden over een erfe
lijke ziekte.
Begraven
Weefsel en organen kunnen
worden bewaard voor micro
scopisch onderzoek. Dat kan er
toe leiden dat deze organen niet
worden begraven (of gecre
meerd) met de rest van het li
chaam. Wie daar bezwaar tegen
heeft, moet dat aan de arts ken
baar maken. Volgens de NWP
is het een aantal keren voorge
komen dat nabestaanden dit
laatste niet wisten, hetgeen als
'zeer onaangenaam' werd erva
ren.
Na een niet natuurlijke dood
gaat het anders. Het stoffelijk
overschot moet dan worden ge
zien door een gemeentelijk lijk
schouwer. Die beslist of er een
gerechtelijke autopsie wordt
verricht. Dat is sowieso ver
plicht na een misdrijf of een ver
moeden daarvan. In dat geval is
geen toestemming van de nabe
staanden vereist.
In de artsenfolder wijst de
NWP erop dat het onderscheid
tussen een natuurlijke en niet
natuurlijke dood een 'sterk ar
bitrair karakter heeft'. De
Hoofdinspectie voor de Ge
zondheidszorg zegt dat de dood
als gevolg van een medische
fout niet natuurlijk is. Maar vol
gens de NWP wordt het begrip
fout niet nader omschreven.
'Feitelijk komt het erop neer dat
die beoordeling wordt overgela
ten aan de behandelend arts'.
Ook is niet wettelijk geregeld of
nabestaanden voor een klini
sche autopsie schriftelijke of
mondelinge toestemming moe
ten geven.
Hoewel lang niet alle artsen het
nut inzien van autopsie, i,s dat er
volgens de NWP wel degelijk.
Uit 20 procent van de autopsies
komen onverwachte bevinden
naar voren, die de behandeling
van de patiënt tijdens het leven
hadden beïnvloed. De NWP
noemt autopsie 'een integraal
onderdeel van een goede patiën
tenzorg'. Bovendien is het van
belang voor de wetenschap. De
kennis over veel ziekten komt
voor een groot deel voort uit de
bestudering van autopsiemate
riaal, aldus de vereniging. GPD
Meer informatie is te vinden op:
wurw.pathology.nl