Zoeken naar het echte noorden
Tegels tonen walvisvaart
PZC
44
JKÉè br- ivl
Bijbels openluchtmuseum
heeft nu ook arabisch dorp
Teylers
Museum
Leiden
Aquabest
Brouwerij
Utrecht
Apenkrassen
Hemelrijk
Kanoroutes
zaterdag 12 mei 2001
Gletsjermuren, lavastro
men en stomende bron
nen. De Eindhovense
kunstenaar Kees Verbeek
maakte er een serie foto's van
tijdens zijn reis door IJsland.
Ze zijn te zien in het Teylers
Museum in Haarlem.
TT"oorts krijgt de Eindhovense
X\dcunstenaar Kees Verbeek
(Son, 1962) 'zodra hij het Teylers
Museum in Haarlem betreedt.
Al die oude instrumenten, de
fossielen en stenen die er in hoge
houten kasten en vitrines opge
slagen liggen, prikkelen zijn
fantasie mateloos. Want Kees is
dan wel kunstenaar, hij voedt
zijn verbeelding met natuurwe
tenschappen als seismologie,
geologie en astronomie. „Voor
mij valt er nog een hele wereld
aan projecten te ontdekken in
het grijze schemergebied tussen
exacte wetenschap en datgene
wat gewone mensen ervaren",
zegt Verbeek.
'Double North' is zo'n project.
Een betere plek om het te pre
senteren dan het Teylers is nau
welijks denkbaar. Omdat dit
museum hem verder hielp, toen
hij in 1998 het plan opvatte om
het echte middelpunt van de
noordpool, het geografische
noorden met de poolster als ijk-
punt, en het magnetische noor
den waar een kompas naar
wijst, in beeld te brengen.
Spoor bijster
Want, zo leerde Verbeek uit een
oud scheepsanaal, beide punten
zijn niet hetzelfde. Hoe noorde
lijker je komt, hoe groter het
verschil. Dat kan oplopen tot
enkele meters. Geen wonder dat
in vroeger eeuwen heel wat
noorderzeevaarders het spoor
bijster raakten en vergingen,
wanneer ze bij dag op him kom
pas en bij nacht op de poolster
voeren. Reden genoeg voor de
kunstenaar om deze 'declina
tie', zoals het verschil in de offi
ciële navigatieleer heet, zo
■H
'Kambsnes', een van de 22 foto's waarop kunstenaar Kees Verbeek op IJsland met twee grenspaaltjes het verschil tussen het magnetisch en het geografisch noorden aangeeft.
nauwkeurig mogelijk te onder
zoeken en in beeld te brengen.
De eerste stap bestond uit de
bouw van een zuiver mecha
nisch instrument om de declina
tie te meten, geïnspireerd op ne-
gentiende-eeuwse tekeningen
uit het Teylers. „Volstrekt over
bodig natuurlijk zo'n apparaat
met alle satellieten en radars
van tegenwoordig. Maar omdat
ik alles zelf wil ontdekken, be
gin ik altijd bij het begin."
Maanden priegelde hij aan zijn
declinatiemetertje - een ouder
wets ogend instrument van
fraai blinkend koper vol stel-
schroefjes, lenzen, een mag
neetje en een graadmeter. Ver
volgens reisde hij bepakt met dit
instrument in een koffertje,
twee rood->witte landmeter
paaltjes en een fotocamera drie
maanden lang door IJsland.
„Daar zette ik langs de zuid- en
de noordkust 22 punten uit op
de lengtegraden die het eiland
doorsnijden. Ter plekke bere
kende ik onder soms barre om
standigheden het verschil
tussen het ene en het andere
noorden en fotografeerde dat
met behulp van de paaltjes."
Het resultaat is een indrukwek
kende serie foto's van IJslands
overweldigende landschap, vol
gletsjermuren en lavastromen,
rotskorst en stomende bronnen.
„Het mooie is dat die twee lulli
ge paaltjes daarbij als het ware
in het niet vallen. Zoiets leer ik
dus van zo'n onderneming: dat
boekenwijsheid één ding is,
maar de echte ervaring iets to
taal anders. Wetenschappelijke
problemen worden futiliteiten,
zodra je je meet met de elemen
ten en aan den lijve ervaart wat
de onvoorspelbare krachten van
de natuur zijn. Moderne weten
schappers komen daar nauwe
lijks meer aan toe, die meten
alles van binnenuit met compu
ters, steken hun neus nooit meer
even buiten de deur om te voelen
hoe koud het is of hoe nat. Ik doe
dat juist wel, omdat ik iets pas
geloof als ik het zelf ervaar.
Daarmee roep ik in een adem
iets van de oude uitvinders te
rug in herinnering. Uiteindelijk
is dit de weg waarlangs wij wijs
zijn geworden; dankzij het
doorzettingsvermogen en het
afzien, het eindeloos experi
menteren en fouten maken van
enkele geobsedeerde onderzoe
kers."
Hoewel het meest indrukwek
kend zijn de zelfgebouwde de
clinatiemeter en de fotoserie
niet de enige artefacten die deel
uit maken van 'Double North'.
Reizend door het ruige IJsland
tekende Verbeek ook een grote
kaart waarop hij alle rivieren,
gletsjers, zee-armen en bronnen
aangaf. Verder verzamelde hij
bijzondere gesteenten waarvan
hij kleurenafdrukken maakte in
een serie boekjes en tekende het
nauwkeurig nagemeten profiel
van de kusten waar hij langs
trok, het silhouet van de grens
tussen land en lucht.
Serie
Overigens staat 'Double North'
niet op zichzelf. Het project
maakt deel uit van Verbeeks nu
al jaren uitdijende 'Seismisch
Observatorium' - een samen
hangende serie beeldende on
derzoeken naar aardkorst en
sterrenhemel. Een serie ook
waarmee Verbeek nog lang niet
klaar is. Zo reist hij naar het ui
terste puntje van Noorwegen
om daar het poollicht te aan
schouwen en goud te zoeken in
Lapland. En als alles volgens
plan verloopt trekt hij volgend
jaar zes maanden door Alaska
op zoek naar goudaders. „Om
dat daarmee alles ooit begonnen
is, nietwaar, met goud. Die
koorts wil ik ook wel eens voe
len."
Angelique Spaninks
'Double North' van Kees Ver
beek is nog t/m 5 augustus te
zien in het Teylers Museum,
Spaarne 16 in Haarlem. Ge
opend van dinsdag tot en met
zaterdag van 10.00 tot 17.00
uur. Op zondag van 12 tot 17
uur. De gelijknamige publicatie
(verschenen bij October Foun
dation) kost 37,50 gulden.
Het door Verbeek zelf gebouwde apparaat waarmee in een blik bei
de noordens gemeten kunnen worden.
Het Nederlands Tegelmuse
um in Otterlo wijdt een ex
positie aan de gloriedagen van
de jacht op de walvis. Negen te
geltableaus geven een goed
beeld.
Een ijslandschap ergens in de
buurt van Spitsbergen. Door de
zee afgeknabbelde topjes van
ijsbergen glijden als reusachtige
tafels langzaam langs elkaar
door de Noordelijke IJszee. Dit
is het landschap waar eeuwen
geleden de galjoenen van de
walvisvangst voeren. Robuuste
roodbehaarde mannen, har
poen op scherp, turen eindeloos
langs de horizon van dit onaards
aandoende desolate landschap.
Ze zijn op zoek naar het drijven
de goud van de achttiende eeuw:
de walvis.
Als er iets is dat heden ten dage
wordt verguisd, dan is dat de
zinloze walvisvangst. Toch
wijdt het Nederlands Tegelmu
seum in Otterlo een expositie
aan de gloriedagen van de jacht
op de walvis. Aanleiding is de
aanschaf van negen tegelta
bleaus uit de 18e eeuw met voor
stellingen van de walvisvaart in
die tijd. De tableaus, geschil
derd naar prenten van Adolf
van der Laan, waren bij aan
koop in december 1999 in een
dusdanig slechte staat, dat ze
moesten worden gerestaureerd.
Dat gebeurde vorig jaar.
De negen tegeltableaus tonen in
weinig verhullende beelden hoe
de kolossale walvissen vanuit
de kleine sloepen werden gehar
poeneerd en vervolgens op
sleeptouw naar het schip wer
den geroeid.
Dat lijkt op zichzelf een beetje
wonderlijk, zo'n beest van zeker
honderdduizend kilo zwaar.
Maar eenmaal dood blijft zo'n
beest drijven op zijn vetlaag die
zo gewild was om er traan van te
koken.
De tandwalvissen, zoals potvis
sen, werden toen nog niet ge
vangen. Die zonken direct naai
de zeebodem. Jammer voor de
eerste walvisvangers die dach
ten dat ze een potvis ook wel
konden vangen: die werden
meegesleurd naar de duistere
diepten van de zee.
Nederlanders
Ook Nederlanders deden gretig
mee aan de walvisvangst. In
1612 voer het eerste schip uit.
Tot aan de Franse tijd (1795)
bood de jacht op de zeereuzen
jaarlijks werk aan acht tot tien
duizend zeelieden. In topjaren
aan 14.000 man. Nederland tel
de in die tijd twee miljoen inwo
ners.
Niet alleen het vet van de walvis
werd tot traan gekookt, dat
vooral werd gebruikt voor olie
in lampen. Ook de baleinen of
baarden, waarmee walvissen
hun voedsel zeven, werden ge
bruikt als buigbaar en niet-
roestend materiaal: voor in hoe
pelrokken of als spijlen in zon
neschermen.
De walvisvangst van tussen
1612 en 1795 laat zich op de se
rie van negen tegeltableaus 'le
zen' als een chronologisch ver
haal: van het 'Seylen in 't ys' en
'Het harpoeneren van de walvis'
tot en met 't Binnenseylen van
der Groenlands vaarders'. Ook
domme pech en barre tijden, zo
als het verloren gaan van de la
ding of het vergaan van het
schip wordt uitgebeeld op de te
geltableaus.
Behalve de negen tableaus zijn
tal van attributen te zien, zoals
oude harpoenpunten, de rib van
een walvis en de baarden van
een walvis.
Sandra Bos
Tentoonstelling: Walvisvaart op
tegeltableaus. Te zien: t/m 2/9,
Nederlands Tegelmuseum, Eik-
enzoom 12 in Otterlo. Geopend
van dinsdag tot en met vrijdag
van 10 tot 17 uur. Op zaterdag en
zondag van 13 tot 17 uur.
De tijd is voorbij dat vooral
orthodoxe protestanten en
met rozenkransen gewapende
gelovige rooms-katholieken het
Bijbels Openluchtmuseum in
Nijmegen doorkruisten. Toe
voeging van een Arabisch dorp
markeert de verdere ontwikke
ling van devotie naar cultuur.
Arabieren in het Heilige Land?
Zeker, ook al in Christus' tijd,
verzekert directeur Pieter-Mat-
thijs Gijsbers van het Bijbels
Openluchtmuseum
Dit historische feit is slechts een
zijdelingse verdediging voor de
introductie van zo'n 'oneigen
lijk element' in het bij Nijmegen
nagebouwde oude Israël. De di
recteur wil simpel het aanbod
aan bezienswaardigheden ver
breden. Dat past in het beleid
sinds zijn voorganger de hemel
bestormende naam 'Heilige
Landstichting' verving door
Bijbels Openluchtmuseum.
Als een restje uit een blokken
doos. Zo ligt het nieuwe Arabi
sche dorp aan een ven, dat nog
maar kort geleden werd aange
duid als Meer van Galilea. Daar
stonden de huisjes voor de disci
pelen die Christus had gerecru-
teerd uit vissers.
De verbouwing van de recht
hoekige optrekjes tot Arabische
visserswoningen was tamelijk
eenvoudig. De platte daken kre-
gen op de hoeken ezelsoren, ver
sieringen die opminuscule trap
gevels lijken. Zelfs de armste
arabische hutten worden op die
wijze opgefleurd. Betimmerin
gen voor en om de ramen en
kleurige beschilderingen van de
deuren zorgen voor de andere
arabische elementen.
Oman
„Misschien had Petrus wel een
arabier als buurman", mijmert
Gijsbers. Toch leek het hem niet
wijs Palestijnen te introduce
ren. Hij ging naar Oman om zich
te oriënteren voor de beoogde
'arabisering' van zijn museum.
Oman moet in alle eeuwen een
kruispunt zijn geweest voor
handel tussen de woestijnen en
de Indische Oceaan. Moedige
kooplieden voeren in kleine
bootjes zelfs naar China.
Het vissersdorp aan het tot Ara
bische Zee omgedoopte ven is
ook handelspost. Met enkele
winkeltjes vol kleding en een in
drukwekkend assortiment ko
perwerk, dat wordt beschermd
door houten tralies en een elek
tronische beveiliging. In een
woning zal een figurant voort
durend thee schenken in zo'n
karakteristiek kleurig arabisch
servies.
De Islam is nog niet indringend
aanwezig in dit Arabische dorp
op 'Bijbels grondgebied'. Gijs
bers heeft wel plannen een mos
kee en een islamitische begraaf
plaats te bouwen. Waarmee een
'multireligieus openluchtmuse
um zal ontstaan.
Gerard Bons
Het Bijbels Openluchtmuseum,
tussen Nijmegen en Groesbeek,
is dagelijks van 9.00 tot 17.30
uur geopend. De toegangsprijs
bedraagt vijftien gulden; kinde
ren betalen de helft.
Het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo.
foto Marianne Stevens
Gidsen verzorgen in de Hor
tus Botanicus in Leiden
rondleidingen met extra aan
dacht voor tulpen en afstamme
lingen daarvan. Voorafgaand is
er een bezoek aan Panorama
Tulipland, dat is een attractiein
het midden in de Bollenstreek.
Hier komt de cultuur van de
Bollenstreek aan bod.
De rondleidingen met lunchen
high tea kosten 67,50 gulden per
persoon. De rondleidingen zijn
op 22 en 29 mei.
Meer informatie: Leiden Pro
motie VW: 071-5161213 en in
ternet www.leiden.nl
Bij recreatiepark Aquabest,
aan de A2 bij Best, is on
langs een grote hoeveelheid
'zeezand' gestort om het strand
bad aantrekkelijker temaken.
Volgens een woordvoerster van
het recreatiepark gaat het om
zo'n 250 vrachtwagens. Het is
de bedoeling om het Kinder-
speelpaleis Dippie Doe zo snel
mogelijk uit te breiden met een
speelhal met meer mogelijkhe
den, het hele jaar door, voorkin
deren van twee tot twaalf jaar
Meer informatie: 0499-392236,
Na een verbouwing van ruim
een jaar is op 23 mei de ope
ning van Heineken Experience
in de vroegere brouwerij aan de
Stadhouderskade 78 in Amster
dam. Dit bedrijfsmonumentuit
1876 is een museale attractie ge
worden. Een nieuw onderdeel
van de presentatie is de Bottle
Ride ('Hoe voelt het om een bier
flesje te zijn?'). Bezoekers kun
nen voortaan individueel de
route bepalen om kennis tema
ken met de historie van Heine
ken en het productieproces van
dit bier.
Heineken Experience is ge
opend van dinsdag tot en met
zondag van 10.00 tot 18.00 uur
De kassa sluit om 17.00 uur.Het
gebouw is met de tram vanaf het
Centraal Station bereikbaar
met lijn 16, 24 en 25.
Meer informatie: 0 2 0- 5 2 3 9230.
Op verschillende locatiesin
Utrecht is van 17 tot en met
26 mei het Festival aan de Werf.
Het gaat om een groot aantal
theatervoorstellingen. Er zijn
ook enkele concerten van onder
meer Zuco 103 en The Proov.
Meer informatie: 030-2315355
en internet
www.festivalaandewerf.nl.
Apenkrassen Kinderkrab
bels is de naam van een ex
positie die tot en met 28 oktober
is te bekijken in het Ecodrome
Zwolle. Een tentoonstellings
ruimte is ingericht als een apen
kooi en laat een aantal tekenin
gen van mensapen zien. In een
andere zaal zijn tekeningen te
zien die zijn gemaakt door kin
deren in de leeftijd van 0 tot 12
jaar. Er is een galerij met kunst,
geïnspireerd op kindertekenin
gen. 'Historische' boeken bie
den informatie over weten
schappelijk onderzoek op dit
gebied. De expositie is opgezet
in samenwerking met Ignace
Schretlen. Hij is de initiatiefne
mer van onderzoek op het
gebied van ontwikkeling van
creativiteit bij mensapen en
kinderen. In 1992 richtte hij de
Stichting 'Kijk op Krabbels'op
Ecodrome is gevestigd aan de
Willemsvaart 19 in Zwolle.
Open dagelijks van 10 tot 17 uur.
Recreatiepark Hemelrijk
(Zeelandsedijk in Volkel) is
uitgebreid met een 'outdoor'
touwenparcours. 'OutbackSur-
vi valis net als de rest van het re
creatiepark dagelijks geopend
van 10.00 tot 17.30 uur.
Meer informatie: 0413-277001
In het Groene Hart zijn dit
voorjaar vijf nieuwe kano
routes te bevaren. Ze zijn ge
schikt voor zowel beginnende
als ervaren peddelaars. Van elke
route is voor 3,75 gulden een be-
schrijving te koop bij de VW
Alphen aan den Rijn, bij enkele
andere VW-kantoren in het
Zuid-Hollandse Groene Harten
bij in het gebied gevestigde ka
noverhuurbedrijven.
Meer informatie: VW Alphen
aan den Rijn 0172-495600.