Het Russische platteland verdrinkt
Voor de bonden was
het slikken of stikken
Zeeland 2000: Philips Terneuzen sluit de deuren
zaterdag 30 december 2000
Het Russische platteland betaalt tot de dag van vandaag
de zwaarste prijs voor de mislukte experimenten in
Ruslands geschiedenis. De littekens van de collectivisatie
zijn ruim 70 jaar na dato nog zichtbaar. Het chaotische com
munistische beleid echoot na en de pogingen om de zelfstan
dige Russische boer uit te vinden, zijn de afgelopen jaren na
genoeg mislukt.
Officieel zijn de sovchozen en kolchozen, de grootschalige
collectieve boerderijen, samen met de Sovjet-Unie ten onder
gegaan. In werkelijkheid is alleen het naambordje veran
derd. Het bijna 8000 hectare grote landbouwbedrijf
Sergijevski, 100 kilometer zuidelijk van Moskou, is zoals zo
veel sovchozen en kolchozen strompelend de 21ste eeuw in
gegaan. „Als een arbeider zeven dagen dronken is, dreigen
we met ontslag."
door Frank Hendrickx
Een paar honderd meter ver
wijderd van de weg die leidt
naar het hoofdkantoor van Sov-
choz Sergijevski, zitten drie
oude vrouwen op de vochtige
bodem. Maria Pokova, Alek-
sandra Lapina en Zo ja Kiseleva
brengen hun werkdagen door
bij de ingekuilde beetwortels.
Ieder half uur komt een tractor
met een aanhangwagen langs en
gooien de drie gepensioneerde
\TOuwen de bieten met hooivor
ken in de platte aanhangwagen.
De temperatuur op het open
veldis vol gen simt weerbericht 9
graden. Er staat een scherpe
wind en later zullen nog regen
buien volgen. Dikke lagen kle-
t ding moeten de stramme botten
1 van de vrouwen beschermen te
gen de elementen.
„Vergeleken met tien jaar gele-
i den is het veel beter nu", zegt
Zoja Kiseleva, met haar 57 jaar
de jongste van de werkploeg.
„Nu komt een tractor de bieten
I halen. Vroeger moesten we ze
I steeds met kruiwagens naar de
stallen slepen." De drie oudjes
I verlangen ruim 40 jaar na hun
eerste werkdag naar rust, maar
I van hun pensioen alleen kunnen
I ze niet leven. Het salaris van 800
roebel per maand (75 gulden)
kunnen ze met missen. „Het is
niet anders", zegt Kiseleva la
chend.
De kale berken rond de werk
plaats accentueren de leegte
van het vlakke land, ingeklemd
tussen de rivieren Moskva en
Oka. De oogstperiode van de
Sergijevski sovchoz is voorbij.
In de schemer van de ochtend
zwerven in de verte de silhouet
ten van tientallen mensen over
de velden. De bewoners van de
omliggende dorpen struinen de
percelen af om de bij de oogst
vergeten aardappelen, uien, ko
len en suikerbieten binnen te
halen. Op het Russische platte
land, waar het salaris gemid
deld maar een derde is van lonen
in de stad, helpen alle beetjes.
Vrouwen
De drie gepensioneerde vrou
wen die nog zwoegen op het
land, zijn exemplarisch voor het
leven op de sovchoz. De gemid
delde leeftijd van de arbeiders
ligt ruim boven de 40 jaar. Van
nieuw bloed is geen sprake. Het
werk is eentonig en het salaris
van maximaal 1200 roebel is
voor jongeren niet aantrekke
lijk. De medewerkers van de
sovchoz zijn sinds de beginjaren
negentig weliswaar aandeel
houder van de Sergijevski BV,
maar in werkelijkheid zijn het
loonarbeiders. Met aandelen in
een verlieslijdend bedrijf is
niets te beginnen. Iedereen
spreekt nog steeds van sovchoz.
De zoon van de gepensioneerde
sovchoz-chauffeur Vladimir is
vertrokken. „Het is niets meer
hier", klaagt de oude man. „Ie
dereen drinkt hier maar. Er
wordt gestolen en de verschrik
kelijkste bandieten laten zich
zien." De bril op zijn neus wordt
bij elkaar gehouden door dik
zilverkleurig plakband. „Vroe
ger, toen werd er nog gewerkt."
Hij rommelt wat in zijn hok met
kippen, ganzen en een geit,
waarvan er tientallen staan
achter de grijze flats op het ter
rein van Sergijevski. De hokjes
zijn eigendom van de arbeiders
uit de 'betonnen kraaiennes
ten', de blokken die Breznjev
eind jaren zeventig in heel Rus
land liet bouwen. De op het
weidse platteland misplaatste
flats symboliseren de commu
nistische gedachte om land-
bouwf abrieken te creëren waar
geen boeren werken maar arbei
ders.
Op het versnipperde terrein van
de sovchoz zi;n desondanks nog
enkele dorpjes met houten huis
jes bewaard geblevenHet toont
het schizofrene karak;er. Het
enige dat de arbeiders ogen
schijnlijk venindt, is de maan
delijkse 800 t)t 1200 roebel die
ze uit dezelfcb zak krijgen.
Melksters vai Sergijevski wer
ken in stallendie soms 20 kilo
meter uit elkaar liggen. Iemand
die in de tuinhauw werkt, komt
nooit in contact met iemand die
Bejaarde vrouwen zwoegen op het land van het landbouwbedrijf Sergijevski; ze moeten wel: jongeren vinden het werk te zwaar en te slecht betaald.
foto Vladimir Masjatin/GPD
Noskou
sc/choz
Senijevski
de paarden verzorgt. Het perso
neel op het hoofdkantoor kent
het gros van de arbeiders niet.
Ze geven hun bevelen via briga
diers door aan het voetvolk.
Individualisme
De collectieve boerderijen heb
ben volgens waarnemers juist
een extreem individualisme
voortgebracht. Iedereen doet
zijn werk, maar van oprechte
betrokkenheid lijkt nauwelijks
sprake. In de sovchozen over
heerst die instelling nog sterker
dan bij de kolchozen die, om in
hun onderhoud te voorzien, al in
het verleden gedeeltes van hun
oogst moesten verkopen op spe
ciale markten. De nog groot
schaligere sovchozen waren
volledig in handen van de staat.
De arbeiders kregen een vast sa
laris onafhankelijk van de pro
ductiviteit, wat het arbeids
ethos niet ten goede kwam.
Het onbevredigende leven heeft
vooral diepe sporen achtergela
ten bij de mannelijke bevolking.
Het alcoholmisbruik is enorm.
In de kleine dorpjes duiken
's ochtends vroeg al de eerste
dronkelappen op. De loods
waar landbouwmachines staan,
is bezaaid met wodkaflessen.
Volgens sommige berekeningen
wordt 25 procent van het ge
zinsinkomen op het platteland
besteed aan drank. „We hebben
er ons bij neergelegd dat de
meeste mannen onbetrouwbaar
zijn", aldus Vatsjislav Sjapoval-
ov, een jurist die op het hoofd
kantoor werkt. „Sommige ar
beiders komen dagenlang niet
opdagen vanwege de drank. Als
iemand zeven dagen dronken is,
dreigen we met ontslag. Maar de
mensen kunnen nergens anders
heen."
Het resultaat van het hoge alco
holgebruik onder de mannen is
dagelijks te zien op Sergijevski.
Het gros van het werk wordt ge
daan door \rou'wen. Zij bewer
ken de kassen en velden, melken
de koeien, beheren de opslag
ruimtes en maken de groenten
klaar voor transport. Achter de
opslagplaats staan iedere dag
rijen vrouwen in de kou witte
kolen schoen te maken, terwijl
de mannen toekijken. „De wer
kende man staat in het rode
boekje voor zeldzame diersoor
ten", zei Zoja Kiseleva al,
terwijl ze weer een lading beet
wortels in de aanhangwagen
gooide.
In het neoklassieke hoofdkan
toor, het epicentrum van de
ruim 7913 hectare grote Sov
choz Sergijevskizit de 71 -jari
ge directeur Michael Stepano-
vitsj Trifinov. Sinds jaar en dag
is hij de 'kleine Bonaparte' van
Sergijevski. Hij heerst over de
5000-koppige veestapel, over de
kassen, de aardappelvelden, de
melkmachines, de beetwortels,
het graan en de 1100 medewer
kers Hij heerst precies zoals hij
dat deed ten tijde van het com
munisme. Trifinov zelf werkt
niet op het land. Hij verkoopt de
oogst aan handelaren, beslist
over de investeringen en be
paalt in samenspraak met enke
le uitverkorenen de plannen
voor het jaar.
Het resultaat van het hoge
alcoholgebruik onder de mannen is
dagelijks te zien op Sergijevski
De ongehavende handen liggen
gevouwen op de gelakte tafel.
„Ik heb het tegen kameraad Jel-
tsin gezegd en ik heb het tegen
kameraad Poetin weer gezegd:
Doe eindelijk iets aan het leger
en aan de landbouw", zegt Trifi
nov. „Allemaal zonder resul
taat." Het is kommer en kwel,
aldus de directeur. De hoge
brandstofprijzen jagen de sov
choz op kosten, het veevoer is
niet te betalen, de melkprijzen
zijn te laag, de gebouwen ver
vallen en buitenlandse produc
ten jagen de binnenlandse uit de
winkel. „De laatste tien jaar?"
Een driftig wegwerpgebaar is
het antwoord op zijn eigen
vraag.
Russische hervormers voorza
gen niet dat directeuren als Trif
inov nog steeds vanachter hun
gelakte tafel 'boeren' De afkeer
van de collectieven was begin
jaren negentig groot. Het waren
misbaksels die ieder initiatief
verpletterden, die de boeren tot
een permanente staking dwon
gen. die absurde plannen
uitvoerden en die in hun indu
striële logica mislukking na
mislukking baarden.
De Sergijevski sovchoz is exem
plarisch voor de ontwikkeling
van de landbouw. Het land is
zonder baas gebleven. Anders
dan gehoopt, besloten slechts
weinig arbeiders zich af te
scheiden Het aantal privé-boe-
ren heeft nog steeds maar een
paar procent van de totale land
bouwgrond in bewerking. De
rest van de mensen is onder de
vleugels van de sovchozen en
kolchozen gebleven of vertrok
ken naar de stad. Het Russische
platteland loopt al decennia
lang leeg. In 1940 woonde er nog
meer dan 70 procent van de be
volking, nu zo'n 25 procent.
Bankroet
..We zijn een voorbeeld voor het
hele gebied", zegt Loedmila
Aitova. „Sergijevski is de enige
sovchoz in de buurt die op tijd
het salaris uitbetaalt-De flinke
vrouw die dagelijks werkt in de
kas voor pootaardappelen, somt
routineus de bedrijven op die de
afgelopen jaren ter ziele zijn ge
gaan of in ernstige problemen
verkeren „In de Sovjet-Unie
waren we al 'een miljonair'
(voorbeeld-boerderij) en we be
horen nu nog steeds tot de vijftig
beste bedrijven van Rusland",
aldus Aitova. Ze wil niets
slechts horen over de sovchoz.
„Natuurlijk is er te weinig geld,
maar waar niet? En wat is het al
ternatief? De privé-boeren zit
ten allemaal in de problemen."
De grootste verdienste van
Sergijevski is dat het nog be
staat. Meer dan de helft van de
2730 sovchozen en kolchozen
uit de Sovjet-Unie is al bank
roet gegaan Volgens voorzich
tige schattingen wankelt op dit
moment nog eens 60 procent op
derand van de afgrond. De tota
le oppervlakte van het bewerkte
land in Rusland is de afgelopen
tien jaar met 25 miljoen hectare
teruggelopen. De producenten
van landbouwmachines zijn in
gestort door de afnemende
vraag. Van alle machines op de
Russische bedrijven is 80 tot 85
procent ouder dan 8 jaar. Zeker
25 procent is helemaal niet meer
inzetbaar.
Door de verouderde techniek is
de productiviteit teruggelopen
tot het niveau van de jaren '50
Er is geen sprake van grote
voedselschaarste omdat zowel
stedelingen als plattelandsbe
woners steeds fanatieker hun
eigen erf bewerken. Inmiddels is
de helft van het aanbod afkom
stig van deze veldjes De vlees
consumptie per inwoner is de
laatste tien jaar desondanks ge
halveerd. Om snel aan geld te
komen is een groot gedeelte van
de veestapel geslacht, terwijl er
geen nieuwe dieren bij kwamen.
De hervormingen in de land
bouw lijken exemplarisch voor
andere sectoren: het oude sys
teem is door het opdrogen van
de staatssubsidies op de knieën
gedwongen, maar er is te weinig
voor in de plaats gekomen. Het
privébezit van land wordt al
sinds 1993 tegengehouden door
de Doema. In de praktijk is het
voor de privé-boeren onmoge
lijk om landbouwgrond bij te
kopen. Het is daarnaast moei
lijk om investeringen te doen,
omdat het bankwezen niet
functioneert.
Sovchoz Sergijevski blijft tegen
wil en dank voortbestaan. Er
zijn wat veranderingen doorge
voerd. Zo beschikt het bedrijf
over een buitenlandse combine,
gebruikt het Nederlandse zaden
en heeft het de beschikking over
een Zwitserse melkmachine. In
1999 heeft het bedrijf zelfs enige
winst gemaakt, vooral dankzij
de lage roebel die het importe
ren van buitenlandse producten
onaantrekkelijker maakt. Di
recteur Trifinov zegt dat in 2000
weer verlies wordt geleden, al
blijft de vraag hoe betrouwbaar
de cijfers zijn, aangezien grote
delen van de oogst in Rusland
zwart worden verkocht.
Het grootste probleem voor de
sovchozen en kolchozen is dat er
nauwelijks echte boeren werk
zaam zijn. In sovchoz Sergijevs
ki werken voornamelijk oude
vrouwen en mannen die zijn op
gegroeid in de filosofie van de
collectieve landbouwbedrijven
waar ieder bevel van boven
moest komen. Het gevaar be
staat dat beste krachten zullen
vertrekken als de regering ein
delijk hervormingen doorvoert
en het bezit van grond legali
seert.
door Joost Bosman
De donkere dagen van kerst wa
ren een jaar geleden voor de
werknemers van Philips Ligh
ting Terneuzen extra duister. De
directie maakte bekend defini
tief de spaarlampenafdeling
naar het Poolse Pila te verhui
zen, met als gevolg dat er 280
banen in Terneuzen verloren
zouden gaan. Er restte nog één
hoop: de Ondernemingskamer
in Amsterdam.
Begin maart zou die een uit
spraak doen over de vraag of
Philips de juiste procedure had
gevolgd bij het besluit tot ver
kassing van de bumer-afdeling
naar Oost-Europa. De Terneu-
zense ondernemingsraad (OR)
stelde onder meer, dat die be
slissing ook gevolgen had voor
de vestiging in Roosendaal.
Daarom had de directie ook de
gemeenschappelijke onderne
mingsraad van de lichtdivisie
om advies moeten vragen.
Mocht de OR zijn gelijk halen,
dan zou een nieuw besluit tot
overplaatsing van de spaarlam-
penfabriek nog zeker een half
jaar duren. Dat gegeven gaf de
werknemers in Terneuzen de
hoop dat Philips geheel zou af
zien van de operatie.
De onzekerheid duurde echter
voort, doordat de Amsterdamse
rechters twee weken langer wil
den nadenken over hun oordeel.
Tot half maart kreeg Philips wel
een verbod opgelegd de verhui
zing in gang te zetten. Op 16
maart kwam de Ondernemings
kamer dan eindelijk tot een uit
spraak, een vonnis dat door de
OR en de bonden aan de fa-
briekspoort met champagne
werd gevierd. De rechters stel
den dat Philips inderdaad had
gehandeld in strijd met de wet
op de medezeggenschap Maar
de blijdschap was van korte
duur, omdat de directie onmid
dellijk aangaf niet van de ver
huisplannen af te stappen.
De OR bleef strijdbaar, maar
legde begin april onverwachts
het hoofd in de schoot. In de
twee weken na de rechterlijke
uitspraak was bij de directie
nog gepolst of het oordeel van de
Ondernemingskamer de Phi
lips-top op andere gedachten
zou kunnen brengen. Dat bleek
niet het geval en de OR koos eie
ren voor zijn geld. Het aanbod
dat Philips deed over vervan
gend werk voor de gedupeer
den, vond de raad voldoende.
Hoewel de eerste gesprekken
over een sociaal plan volgens de
bonden 'bemoedigend' verlie
pen, kwamen de onderhande
lingen half april toch in het slop.
Het uiteindelijke bod van Phi
lips voor een vertrekregeling
veegden de bonden als niet toe
reikend van tafel. Ook kregen ze
onvoldoende de garantie, dat
het elektronica-concem zich in
zou zetten om nieuwe bedrijven
te werven voor de locatie aan de
Temeuzense Haarmanweg. Een
dag later al gingen de bonden en
hun leden echter alsnog - zij het
schoorvoetend - akkoord. Het
was slikken of stikken.
Voor veel van de Philips-werk-
nemers in Terneuzen zal 28 april
2000 ingaan als een gedenk
waardige dag, zowel positief als
negatief. In individule gesprek
ken met de directie kregen de in
totaal 420 werknemers te horen
of ze konden blijven of niet. Uit
solidariteit met de ontslagenen
leggen de achterblijvende
werknemers een dag later het
werk voor enige uren neer
