Variatie en veelzijdigheid
Ethnografica
Theo van Baaren
in Groningen
10
14
Theo van Baaren (1912-1989) is een
veelzijdig man geweest. De een zal
zeggen: Van Baaren, de dichter, de ander: de
theoloog. Of de hoogleraar
godsdienstwetenschappen en egyptologie.
Of de verzamelaar van ethnografica, of de
dadaïst, de surrealist, de man van De
Schone Zakdoek en de curieuze
fotocollages. Hij was het allemaal. Het
Volkenkundig Museum in Groningen wijdt
deze zomer extra aandacht aan Van
Baaren, die door de donatie van zijn grote
collectie ethnografica aan de
Rijksuniversiteit van die stad de basis heeft
gelegd voor het museum dat hij als
eerbetoon naar zijn voorganger Gerardus
van der Leeuw vernoemde.
Theodoor Pieter van Baaren werd 13
mei 1912 in Utrecht geboren in een ka
tholiek milieu, waar hij zich al jong aan
ontworstelde om Vrijzinnig Hervormd te
worden. Zijn ouders dreven een winkel
waarin feestartikelen en curiosa verkocht
werden. Die ging failliet in de crisisjaren.
Hij volgde eerst de kweekschool en deed
daarna staatsexamen gymnasium tenein
de in Utrecht theologie te kunnen gaan
studeren. Als bijvak koos hij egyptologie.
Hij debuteerde als dichter in 1939, het
zelfde jaar waarin hij Gertrude Pape
(1907-1988) leerde kennen. Zij was dus
een jaar of vijf ouder dan hij en zeer geïn
teresseerd in dadïsme, surrealisme en an
dere in Nederland tamelijk onbekende
avantgardistische kunstzinnige stromin
gen. Vermoedelijk is Gertrude in menig
opzicht zijn leidsvrouwe geweest, al bleef
zij altijd wat op de achtergrond. Tijdens
de oorlogsjaren dook hij bij haar onder, in
1945 trouwde hij met haar. Het huwelijk
zou kinderloos blijven.
Tijdens de oorlogsjaren vermaakten zij en
hun vriendenkring zich met het uitgeven
van een tijdschriftje dat slechts in één
exemplaar verscheen en in strikte zin
geen tijdschrift was, en dat De Schone
Zakdoek werd genoemd. Het verscheen
van 1941 tot 1944 en het bevatte verhalen,
gedichten, originele foto-collages en te
keningen, foto's en objecten. Een veertig
tal kunstenaars heeft aan de ongeveer
veertig afleveringen meegewerkt, waar
onder enkelen die later bekend geworden
zijn, als Ad den Besten, Buddingh', Van
Geel, Hussem, Van Moerkerken, Leh-
mann. Ook werden veel vertalingen gepu
bliceerd. Men kon de nummers op maan
dagavond ten huize van Gertrude Pape
lezen en bekijken. Het merkwaardige is,
dat De Schone Zakdoek later een faam
heeft gekregen die de betekenis van dit
curiosum verre overstijgt. In 1981 is er een
ruime selectie uit verschenen, met op het
omslag onder andere deze ronkende aan
beveling: „Een boek dat de literatuurge
schiedenis een ander accent zal geven!
Oude godsdiensten
Theo van Baaren studeerde in 1945 af,
ging werken aan de Utrechtse universiteit
en promoveerde in 1951. Zijn dissertatie
ging voornamelijk over primitieve en ou
degodsdiensten. Hij werd in 1952 hoogle
raar godsdienstwetenschappen in Gro
ningen, als opvolger van Gerardus van
der Leeuw. Hij zou veel publiceren op zijn
vakgebied, maar de lier hing hij voorlopig
aan de wilgen.
In het begin van de jaren veertig was Van
Baren begonnen met het aanleggen van
een collectie ethnografica. Hij was be
vriend met de surrealistische schilder Jo-
pie Moesman en met Leendert van Lier,
ook kunstschilder, maar zijn brood ver
dienend als galeriehouder en kunsthan
delaar. Behalve oude en moderne kunst
verkocht Van Lier, net als zijn voorganger
en naamgenoot Carel van Lier ook ethno
grafica uit Afrika, Oceanië, Amerika en
andere gebieden. Een groot gedeelte van
de enorme verzameling die Van Baaren
bijeenbracht, werd bij Van Lier betrok
ken. Zijn collectie bestond uiteindelijk
uit ruim tweeduizend voorwerpen, waar
van de helft uit Oceanië, 764 uit Afrika en
de rest uit Indonesië en de Amexika's. De
grootste verdienste van het geheel lijkt
mij de variatie en veelzijdigheid. Hij con
centreerde zich niet op één gebied, maar
koos voorwerpen van tientallen verschil
lende volkeren, zodat een soort encyclo
pedie van de volkenkunde is ontstaan.
Het was de periode waarin de meeste
stukken nog tegen redelijke of zelfs lage
prijs te koop waren.
Zelf heeft Van Baaren de verre streken en
volken nooit bezicht, wat hem op een flin
ke sneer te staan kwam in de roman Onder
Professoren van stadsgenoot-collega
W. F. Hermans.
Toegankelijk
Toen Van Baaren zijn verzameling in 1968
aan de universiteit van Groningen
schonk, heeft hij wel bedongen dat die
voor wetenschappelijke doelen gebruikt
staat, wordt er bijzondere aandacht aan
Van Baaren gewijd. Zijn collectie staat
weliswaar grotendeels in de vaste opstel
ling over de zalen verspreid, maar tijde
lijk is een expositiezaal geheel voor hem
en zijn werk ingeruimd. Zo kan men een
flink aantal van zijn collages bezichtigen.
Je houdt ervan of je gaat er, geamuseerd
schouderophalend, aan voorbij. Hij nam
deze bezigheid zelf ook niet al te serieus:
„Wie goed kan schilderen of tekenen,
hoeft niet te knippen en te plakken om
zijn picturale verbeelding vorm te geven.
Het maken van collages is een techniek
voor schilderkundig onbegaafden om dat
toch te doen." Al vergeleek hij zich zelf
ook wel eens met Magritte en Ernst..
Boeken
Dan zijn er vitrines met boeken en allerlei
voorwerpen als orakels, vlechtwerk. En
last not least is er een in het Engels gesteld
boek te koop The Collection Van Baaren,
rijk geïllustreerd met 'geheugensteuntje
foto's'. Dit boek is op ietwat futuristische
manier samengevoegd met The Power of
Joy, dat fraaie kleurenfoto's van hoofd
werken uit de collectie bevat.
Het mag dan nog niet helemaal duidelijk
zijn hóe het nageslacht zich Theo van
Baaren zal herinneren, als kunstenaar
met absurdistische trekken of als weten
schapper met een hang naar magie en
occultisme, maar hij heeft zoveel interes
sante sporen nagelaten dat het onwaar
schijnlijk lijkt dat algehele vergetelheid
hem wacht.
Hans Warren
Tentoonstelling: 'Boven/werkelijk Werk' - De
collectie Theo van Baaren, t/m 8 september: di
t/m vr 10-16 uur, za en zo 13-17 uur, gesloten
maandag, 28 augustus. Volkenkundig Museum
Gerardus van der Leeuw, Nieuwe Kijk in 't Jat
straat 104, 9712 SL Groningen-gratis toegang
Boeken: The collection Van Baaren en The Po
wer of Joy - samen f 65- Uitgave van het muse
um
Masker, Nieuw Caledonië.
Theo van Baaren (1952).
moest worden, èn toegankelijk moest zijn
voor het publiek. Zo werd de basis gelegd
voor wat nu het Volkenkundig Museum is,
dat in 1978 werd geopend.
In 1980 ging Van Baaren met emeritaat.
Sinds 1976 was hij opnieuw gedichten
gaan schrijven, onder andere gestimu-
foto E.van Moerkerken
leerd door Laurens van Krevelen van Uit
geverij Meulenhoff. Ook maakte hij in de
jaren tachtig, tot zijn dood toe, weer veel
collages, nu van kleurenfoto's, en begon
hij aan een studie over Jeroen Bosch.
Deze zomer, nu herdacht wordt dat het
Volkenkundig Museum twintig jaar be-
Masker, Dogon West-Af rika
H. C.ten Berge toont
in zijn jongste boek
De jaren in Zeedorp
teveel inleving en te
weinig beheersing
De Turkse schrijver
Orhan Pamuk maakt
van Het zwarte boek
een feest vol
verdwijningen
Henk Poort zingt de
hoofdrol in
reismusical Anatevka
Navolgers van
Rembrandt waren
lang niet allemaal
slaafse kopiisten
In 'de kleinste galerie
ter wereld' kan één
schilderij hangen
Tom Clancy zorgt
voor een helse
milleniumwisseling
Een monument
waarop lang is
gewacht: zeven kilo
standaardwerk over
Mondriaan
Thrillerauteur Keith
Baker voorspelt
Ierland een
inktzwarte toekomst
Alles moet eerlijk zijn
bij Deense
filmregisseur Lars
von Trier
Nijmegen brengt
hommage aan Joris
Ivens
Johnny Dowd is sinds
enige tijd de sensatie
van de alternatieve
pop
Ruinwolder groep
Titt'n bestormt
weinig subtiel de
hitparade
Vlaamse
popmuzikant Jan
Leyers staat weer
overeind
Flores (1) en Timor (r), Indonesië.
fotografie collectie Van Baaren: Ben Grishaaver
Neksteun, Geelvinkbaai.