fluitekruid
Generaal Spoor wilde alles behalve vrede
PZC
reportage
Voorspel van de
politionele acties
ZATERDAG 2.1 MEI 1994 32
Generaal Spoor was veel oorlogszuchtiger
dan is aangenomen. De legercommandant
in het voormalig Nederlandsch-Indië heeft op
het moment dat er in 1947 een vredesakkoord
met de Republiek Indonesië 'dreigde' zijn
ontslag aangekondigd. Het chanteren met
ontslag is het laatste wapen dat Spoor in de
strijd gooit om zijn zin door te drijven: een
grootscheepse militaire actie met als doel de
republiek te bezetten. Die dreiging met
ontslag is tot nu toe geheim gehouden.
Journalist Ad van Liempt, schrijft in
zijn bij de SDU uitgegeven boek Een
mooi woord voor oorlog„Het is toch won
derlijk dat een legercommandant, die op
zo'n botte manier tegen de politieke be
sluitvorming ingaat, gehandhaafd wordt
en zelfs een grote reputatie behoudt. Er is
maar één verklaring voor: het is alle par
tijen gelukt het dreigement van Spoor
buiten de publiciteit te houden, tot van
daag aan toe."
Mr Piet Sanders, de nog in leven zijnde se
cretaris-generaal van de Commissie-Ge
neraal, de club die onderhandelde met de
republiek, heeft zelfs nooit geweten van de
pressie die Spoor en in diens kielzog vice-
admiraal Pinke op landvoogd Van Mook
hebben uitgeoefend. Hij reageert verrast.
In een interview dat Van Liempt eind 1993
met Sanders had, zegt deze dat dit veel
verklaart. Van Mook zat klem. Ook Scher-
merhorn, voorzitter van de Commissie-
Generaal, die met de republikeinen on
derhandelde, deelt die mening. Van Mook
ging door de bocht onder druk en dreiging
van de militaire bevelhebbers. Het gevolg:
een politionele actie, een 'mooi woord
voor oorlog'.
Sanders zegt in een persoonlijk gesprek
met Van Mook een laatste poging te heb
ben gedaan om de landvoogd te bewegen
tot een vredesgebaar in de richting van
Djocja, het regeringscentrum van de repu
bliek Indonesië. „Als ik nu weer een toena
dering betoon, krijg ik het helemaal aan
de stok met mijn militaire bevelhebbers,
zei Van Mook mij."
Doordrukken
De 'subversieve actie' van Spoor heeft te
maken met diens pogingen zijn 'tien-pij-
lerplan' door te drukken, een blauwdruk
voor de organisatie van de binnenlandse
veiligheid van Indonesië. In de tweede zin
staat al dat Nederland daarin de hoofdrol
moet spelen en de veiligheid niet kan
overlaten aan 'een door propaganda opge
hitst' politie-apparaat. Van Liempt: „De
indruk dat na zulke woorden niet echt een
objectief, neutraal document zal kunnen
volgen is juist. Spoor gaat uit van het Ne
derlandse leger waarin, in de toekomst en
onder strenge voorwaarden, Republikein
se manschappen kunnen worden inge
past."
„En opnieuw beveelt hij aan dat de Neder-
landsch-Indische regering de gebieden
aanwijst waar de troepen heen gaan om
orde en rust te vestigen. Pas later kan een
interimregering die bevoegdheid overne
men. Met andere woorden: Spoor wil di
rect republikeinse gebieden bezetten. Dat
dit voor de republiek Indonesië onverteer
baar is moet hem bekend zijn. Als Piet
Sanders het stuk van Spoor in handen
krijgt weet hij direct: onaanvaardbaar
voor de republiek. Sanders heeft vertrou
wen in het gezond verstand van land
voogd Van Mook. Die zal dat plan nooit
accepteren, hoopt hij."
Maar Spoor is strateeg en zorgt dus voor
dekking in de flank. Als hij het 'verontrus
tende' verloop van het gesprek tussen de
twee onderhandelingsdelegaties ver
neemt, er kortom vrede 'dreigt', stuurt hij
een telegram naar zijn hoogste baas in Ne
derland, chef-staf mr H. J. Kruis. En hij
vraagt hem ronduit om extra steun te 'or
ganiseren' in politieke en militaire kring
voor zijn standpunt: het op voorhand be
zetten van republikeins gebied. Tegelij
kertijd gaat een kopie van dit telegram
naar Moolenburgh, de verbindingsofficier
van Spoor bij de minister-president, met
als gevolg dat Beel het direct op zijn bu
reau heeft. Ook de andere flank wordt ge
dekt: vice-admiraal Pinke alarmeert de
marinetak via een telegram aan zijn chef
Helfrich.
Spoor haalt in zijn noodkreet aan Kruis en
Beel alles uit de kast. „De toestand hier te
lande verergert met de dag. Wij drijven
thans toe naar de puinhopen. De tegen
partij is door niemand te controleren en
wordt geleid door ondercommandanten,
die, volkomen opgesard en verpest door
republikeinse propaganda, hun eigen weg
gaan." Spoor geeft door welke ultimatieve
eisen hij Van Mook heeft ingefluisterd. Als
die niet worden ingewilligd komen er
'krachtige maatregelen onzerzijds'.
Ongehoorzaam
Van Liempt constateert dat generaal
Spoor het beeld al helder voor ogen heeft:
als de republiek niet inbindt komt er oor
log. als ze wel inbindt komt er 'een vreed
zame bezetting'. Deze uiting van militaire
ongehoorzaamheid ligt diezelfde dag op
het bureau van minister-president Beel in
Den Haag. Die stoort zich kennelijk niet
aan deze 'daadkracht', want hij komt niet
met maatregelen. Terwijl Spoor toch het
stadium van de omfloerste mededelingen
geheel is ontgroeid.
Van Mook slijpt de scherpe kantjes van
het 'tien pijler plan' van generaal Spoor.
Hij haalt de angel er uit: er gaan géén Ne
derlandse soldaten op Republikeins
grondgebied de orde handhaven in een
peaceful occupation, 'een vredelievende
bezetting'. Op basis daarvan komen Bata
via en Djocja tot een principe-akkoord. In
een half uur is het allemaal bekeken. Het
is 15 juli, half zes. Om kwart voor zeven
zijn Spoor en Pinke op de kamer van
plaatsvervangend landvoogd Idenburg
geroepen. Daar horen ze op welke formu
les de partijen elkaar hebben gevonden.
Spoor ontploft bijna. Hij is zo ziedend dat
hij de landvoogd niet meer wenst te zien.
De generaal en de vice-admiraal zijn het
gauw eens. Ze spelen hun laatste troef uit:
dreiging met ontslag. De generaal besluit
zijn telegrafische woede-uitbarsting naar
Den Haag met: „Uit voorgaande moge
geheime tipgever vindt dat de generaal
het gelijk geheel aan zijn zijde heeft.
Bij de marine wordt anders op de 'subver
sieve telegrammen' van de legerleiders ge
reageerd dan bij de landmacht. Van mi
nister van oorlog Fiévez wordt niets ver
nomen. Maar marineminister Schagen
van Leeuwen zet de opstandige vice-ad
miraal direct op zijn plaats. Per telegram
wijst hij Pinke op de 'absolute noodzaak
in deze zo kritieke ogenblikken een mili
taire gezagscrisis met daaraan onvermij
delijk verbonden noodlottig effect zowel
op politiek als op militair gebied te voor
komen'.
De volgende dag krijgt Pinke ook een ant
woord van admiraal Helfrich. Die vertelt
hem over de ruzies die de actie van Pinke
en Spoor heeft ontketend. De minister
kwaad, Beel kwaad omdat ze Van Mook
hebben gepasseerd, botsing tussen Hel
frich en Schagen van Leeuwen, enzovoort.
Van Liempt schrijft: „En dan geeft Hel
frich, de gereputeerde admiraal nog even
een kijkje in zijn opmerkelijke gedachten-
wereld. Hij schrijft aan zijn ondergeschik
te Pinke: Er zit voor mij iets mysterieus in
al deze dingen. Velen vertrouwen Van
Mook en Schermerhorn niet en toch wor
den zij gehandhaafd. Welk spel spelen En
geland en Amerika precies? Zit Rusland
er ook tussen? Zitten de heren hier muur
vast aan de coalitie PvdA/KVP (Katho
lieke Volks Partij). Regeert de PvdA door
dreiging met stakingen?"
Rode joden
De hoogste marinemannen in Indië en Ne
derland laten zich in hun telegramverkeer
vaker neerbuigend uit over de regering,
met name over de socialisten. Sanders en
Samkalden (later burgemeester van Am
sterdam) betitelt Pinke als 'rode joden'.
Bij voorbeeld. In het antwoord van Hel
frich zoek je tevergeefs naar een afkeuring
van dit taalgebruik. Een vooral zo schrij
nend taalgebruik omdat de Duitse bezet
ting nog zo vers in het geheugen ligt.
Van Liempt onthult in zijn boek (het laat
zich lezen als een spannend jongensboek)
dat generaal Simon Spoor zich van meer
ontoelaatbare methoden bedient om zijn
zin door te zetten. Hij gebruikt zijn verbin
dingsofficier kapitein Moolenburgh om
druk uit te oefenen op Beel. De kapitein
heeft op het ministerie van Algemene Za
ken een eigen bureau en kan op elk ge
wenst moment bij Beel binnenlopen. Op
donderdag 10 juli, als iedereen opgelucht
is dat de oorlog in Indonesië op het nipper
tje is voorkomen, seint Moolehburgh naar
Batavia dat Spoor de moed nog niet hoeft
op te geven. Hij heeft namelijk zojuist
Beel gesproken. De grootscheepse mili
taire operatie Product gaat weliswaar niet
door. Maar Beel gaat er van uit dat andere
militaire mogelijkheden open zijn geble
ven.
Spoor heeft nóg een vooruitgeschoven
post in Den Haag. De spion Guus Kies, of
ficier bij de inlichtingendienst van het'
KNIL (Koninklijk Nederlandsch Indisch
Leger), de NEFIS. generaal Spoor is zelf
hoofd van de NEFIS geweest en heeft al
vroeg ingezien dat het handig kan zijn
zo'n mannetje in Den Haag te hebben. Uit
een dossier dat zich bevindt in het privé-
archief van generaal Spoor blijkt dat Kies
naast zijn officiële opdracht twee geheim?
hoofdtaken heeft. Het verzamelen van in
lichtingen in algemene zin, al dan niet met
behulp van agenten, en het opdoen van in
formatie bij het Ministerie van Overzeese
Gebiedsdelen. Niet onlogisch, want daar
ligt het zwaartepunt van het Indië-beleid
Goede contacten
Kiès beschikt kennenlijk over goede con
tacten op dat ministerie, want hij heeft
toegang tot het volledige telegramverkee;
tussen Batavia en Den Haag. En zo kan
Spoor kennis nemen van de uiterst ge
heime uitwisseling van telegrammen tus
sen zijn baas Van Mook en de Nederlandse
regering. Ook de eveneens zeer geheime
telegrammen van de Commissie-Gene
raal, de door Schermerhorn voorgezeten
onderhandelingsdelegatie in Indië, krijgt
hij op die manier onder ogen. Kiès heeft
onder zijn agenten een wel heel curieuze:
W. Feuilletau de Bruyn, sinds maart 1®
vaste informant. Het dossier Frits de
schuilnaam van F.) bewaart Spoor in zijn
brandkast in Batavia.
'Frits', oud-officier van het KNIL, is be
trokken bij de oprichting van het Comité
Handhaving Rijkseenheid. Samen met
een zekere Rees Vellinga zet hij een reac
tionair 'petitionnement' op touw onder
het motto 'Wij eisen handhaving van de
rijkseenheid', waarmee hij 300.000 hand
tekeningen ophaalt. In een lijvige bro
chure 'The truth about the Indonesian re
public' laat hij geen spaan heel van de jon
ge staat. Een Japans-fascistische staat,al
dus Frits.
Na vier maanden ontdoet Kiès zich van
zijn 'topagent'. 'Frits' heeft een uitvoerig
persbericht vol anti-republikeinse propa
ganda opgesteld en overhandigd aan in
Nederland verblijvende Amerikaanse
journalisten. Het persbericht is een soort
commentaar op de inhoud van een aantal
topgeheime telegrammen. Drie invloed
rijke Indonesische ministers worden in
het persbericht in een kwalijk daglicht ge
steld. Premier Sjarifoeddin beweert chris
ten te zijn, maar dat is volgens Frits een
dekmantel. In werkelijkheid is hij een
communist. Dit wordt zelfs Guus Kiès te
bar.
Van Liempt: „Welbeschouwd is het wel lo
gisch waarom Spoor het dossier-Frits in
zijn eigen brandkast bewaart. Als bekend
zou zijn geworden dat een van de felste be
strijders van de regering in Den Haag een
betaald agent van het KNIL is geweest
dan had Spoor daar natuurlijk flink voor
moeten boeten. Zeker als bovendien om
huld zou zijn dat op die manier de buiten
parlementaire oppositie geheime stukken-
in handen had gekregen. Maar dat go-
beurt allemaal niet: Frits wordt op tijd ge
loosd en tot op heden is deze hoogst op
merkelijke intelligence-affaire nooit oni
dekt."
Pieter van de VlW
Ad van Liempt, Een mooi woord voor oorlog
zie, roddel en achterdocht op weg naar de rt#
nesië-oorlog - SDU, 292 pag., 34,90.
Generaal Simon Spoor: Ontoelaatbare methoden.
seint alleen bij groot nieuws rechtstreeks
naar de premier. Vermoedelijk is het ie
mand uit de directe kring rond generaal
Spoor. Beel krijgt te lezen: „Deze handel
wijze dusdanig striemende belediging van
leger en zijn commandant dat hij ontslag
aanvraag aan Koningin aankondigt." De
duidelijk blijken hoe door Nederlandse re
gering gewenste en door mij nagstreefde
goede verstandhouding met landvoogd
Van Mook er in werkelijkheid ook tot ei
gen ontsteltenis blijkt uit te zien."
Premier Beel krijgt nog een 'ooggetuige-
verslag', uit anonieme bron. Deze bron