Computer
spreekt
rechter dan
de rechter
Met meer paardekrachten meer man
!C
lens staat model
oor rekentuig
reportage
Amerika
ontdekt
de tas
ZATERDAG 27 JULI 1991
21
rwee tekeningen staan er op het schoolbord in de kamer
van Jaap van den Herik. De ene vertoont een paar
chthoekjes die onderling verbonden zijn door een stuk of
jftien lijntjes. De andere creatie moet de hersenmassa van
:n mens voorstellen. Letters en pijlen wijzen naar de
I erschillende delen.
We hebben elkaar onze oratie uitgelegd", zegt Patrick
(udson, „dat met die rechthoekjes is de rede van Van den
lerik over rechtsprekende computers en met die hersenen
leb ik geprobeerd hem duidelijk te maken waar ons
aalvermogen te vinden is."
De universiteiten van Leiden
en Maastricht maken sinds
enige tijd gebruik van eikaars
hoogleraren in de hogere compu-
terkunde. Prof. dr. H. J. van den
Herik, hoofd van de vakgroep In
formatica aan de Rijksuniversiteit
Limburg (RL) is begonnen aan een
bijzonder hoogleraarschap in de
juridische informatica aan de
Rijksuniversiteit Leiden (RUL).
De toespraak die hij hield bij de
aanvaarding van dat bijbaantje
was een provocatie van openbaar
ministerie-, advocatuur en rechter
lijke macht: „Het gaat niet om zo
maar een ondersteunende rol die
de computer kan spelen", stelt
Van den Herik. „Als een computer
drie dagen lang smetteloze advie
zen gegeven heeft aan een rechter,
zullen er rechters zijn die ondanks
hun weerzin niet meer alert zijn op
fouten. Op dat moment spreekt de
computer recht".
Somber
„Men is huiverig, zeer huiverig",
zegt Jaap van den Herik. „De
meeste juristen zeggen, of denken
in ieder geval: kijk eens even hier,
wat wij doen is zo vreselijk intelli
gent, het is eenvoudigweg onmo
gelijk dat een machine dat ook
kan. Dus wijst men het idee af.
Maar de vraag is niet of een compu
ter het kan, want daar bestaat
geen twijfel over, op den duur kan
een computer dat. De vraag is of
wij willen dat een computer dat
kan. Willen wij computers laten
rechtspreken? Dat is de goede
vraag op dit moment."
Het zal nog wel even duren, voor
dat die discussie echt gevoerd
wordt, stelt Van den Herik somber
vast. En dat terwijl iedereen toch
gediend is bij een rechter die geen
milde dan wel wraakzuchtige
buien kent en die iedereen gelijk
beoordeelt, omdat van tevoren
vaststaat naar welke criteria hij
oordeelt.
Mysterie
De rechtsprekende computer zal
niet alleen uitspraak doen, hij
geeft ook een motivering van die
uitspraak. Want de uitspraak
moet rechtvaardig zijn, het moet
een begrijpelijke oplossing zijn
van het spel tussen de twee partij
en, de advocaat en officier van jus
titie. Zonder de begrijpelijke op
lossing is een rechtszaak immers
een mysterie.
Houdt Van den Herik zich in Lei
den vooral bezig met vragen rond
de juridische informatica, in zijn
Maastrichtse werktijd gaat zijn
aandacht uit naar kunstmatige in
telligentie in het algemeen, oftewel
AI, artificial intelligence. Vooral
de mogelijkheden van computers
met het schaakspel boeit hem.
Schaken en rechtspraak, heeft dat
iets met elkaar te maken?
Van den Herik: „Heel veel. Het
gaat om het oplossen van een con
flict tussen twee partijen. Bij het
computerschaak stoppen twee
spelers hun programma's in de.
computer en even later rolt er een
uitslag uit. In de rechtszaal kan
hetzelfde gebeuren. Zowel advo
caat als officier van justitie geven
hun kijk op de zaak. hun gegevens
worden in het programma gezet en
er komt iets uit."
Illustratie Veronique Puts
Zoals bekend hopen computer-
schaak-fanaten ooit het spel op te
lossen, dat wil zeggen 'wit speelt en
wint' vanaf de eerste zet. Er zijn
echter ook vermoedens dat scha-
ken een remisespel is. Maar naast DromVIieg
de vraag of een computerprogram- - - -
ma ooit de oplossing kan vinden is
de vraag of mensen ooit die oplos
sing kunnen begrijpen van zeker
zoveel belang.
niet. „Want dat gaat nog altijd
over de werkelijke wereld, terwijl
het schaakspel, hoe complex ook,
een gesloten systeem is."
De meester legt uit: „Want aan een
onbegrepen oplossing heb je niks,
pok daarin loopt het schaken pa
rallel met de rechtsgang. Stel, je
hebt een programma met de oplos
sing. Dat programma zal nooit de
wereldkampioen in een match
over meer partijen verslaan en zal
nooit een grootmeesterstoernooi
winnen. Wat gebeurt er namelijk?
Met wit wint het alle partijen,
maai- zodra het programma met
zwart speelt zal het telkens zomaar
een zet doen. Het programma weet
immers: met zwart is elk spelletje
verloren? Dus maakt het niet uit
welke zet er gespeeld wordt en
wordt inderdaad elke partij met
zwart verloren. Maar er is natuur
lijk wel degelijk een hiërarchie in
'verloren' zetten aan te brengen,
zodat de 'beste verliezende' zet ge
daan kan worden. Maar voor het
aanbrengen van zo'n hiërarchie
moet de gevonden oplossing door
mensen begrepen zijn. De kans dat
iemand een eventuele oplossing
van het schaakspel kan bevatten
is zeer klein."
Tot oplossingen in de rechtspraak,
dat wil zeggen de uiteindelijke
overbodigheid van advocaten en
openbaar ministerie, komt het
De filosofische en ethische discus
sies rond AI vindt Van den Heriks
Leidse collega prof dr P. T. W. Hud
son wel interessant, maar deze
psycholoog van huis uit besteedt
zijn tijd liever aan het construeren
van een superslimme computer.
Hudson, via psychologie, psycho
linguïstiek (waarom praten we zo
als we praten?) en taalkunde te
recht gekomen bij computers die
gewone mensentaal begrijpen,
meent met zijn Leidse onderzoeks
groep over tien jaar een computer
te hebben gemaakt die net zo slim
is als een bromvlieg. Menselijke
hersenen kunnen per seconde
ongeveer miljoen keer zoveel bere
keningen uitvoeren, dus de con
structie van zo'n 'menselijk' appa
raat kan nog wel even duren.
Bij het accepteren van zijn deel
tijd-hoogleraarschap (een dag per
week) in Maastricht, sprak Hud
son een rede uit over neurale net
werken, computers die geschakeld
zijn volgens patronen die in onze
hersenen zijn terug te vinden. Jaap
van den Herik baseert zijn optimis
me over de technische mogelijk
heid van rechtsprekende compu
ters onder meer op grond van ont
wikkelingen in deze richting.
Hudson: „Neurale netwerken zijn
opgebouwd uit gewone processo
ren, rekeneenheden die bestaan
uit een rijtje chips. Daarin ver
schillen ze niet van de seriecompu
ters en parallelle machines. Eng is
het dus niet. Alleen hebben we de
eenheden anders geschakeld. Als
je ze eenvoudig achter elkaar of
naast elkaar zet, blijkt dat zeer
veel rekentijd verspild wordt."
De hersenen van een mens zitten
heel wat effectiever in elkaar,
blijkt uit allerlei onderzoek: „We
bouwen nu structureel hersende
len na. Neurochirurgen prepareren
deeltjes en die worden bestudeerd.
De vraag is welke verbindingen er
tussen de cellen bestaan: hoe zijn
ze aan elkaar geschakeld? Die op
bouw wordt vervolgens nage
bootst met chips. De resultaten
zijn prachtig. We maken machines
die begrijpen en leren."
Het is allemaal een kwestie van ca
paciteit, benadrukken beide hoog
leraren. Natuurlijk is er niets men
selijks aan een computer. Het gaat
alleen om het vergroten van de re
kentijd en het rendement. De her
senen dienen daarbij als natuurlij
ke voorbeeld, waardoor de compu
ter gebruikersvriendelijker wordt.
En een gebruikersvriendelijke ma
chine is er een die voor ons begrij
pelijke dingen doet. Dus komt er
met neurale netwerken een tekst
verwerkingsprogramma dat prints
maakt, niet doordat er in een be
paalde volgorde op zestien knop
jes wordt gedrukt, maar als de ge
bruiker zegt 'dit stuk wil ik op pa
pier' of 'kun je dit even printen,
zonder bladzijde 2' of 'dat artikel
over coniferen kun je uitdraaien'.
Naald
Computers die taal verstaan zijn er
al. maar de minste of geringste af
wijking van de standaardwoorden
of klankvolgorde is hen al te veel.
Eigenlijk snappen ze niks. „Ty
pisch voor het verschil tussen com
puters en hersenen", zegt Hudson.
„Als je een naald steekt in het taal
deel van de hersenen dan is er nog
uitstekend te communiceren met
het slachtoffer, alleen zal hij of zij
wat kleine problemen ondervin
den. Er zijn zelfs voorbeelden van
patiënten die een hele hersenhelft
moesten missen en toch een leven
zonder nadelige gevolgen lijden.
Computers daarentegen hoef je
maar iets in de weg te leggen en ze
doen helemaal niets meer. Eén uit
gelopen soldeerpuntje en de hele
boel ligt plat."
Neurale netwerken reageren an
ders dan traditionele computers.
De onderzoeksgroep in Leiden
heeft een robotarm ontwikkeld die
leert voorwerpen op te pakken. Als
je de arm verbuigt grijpt de robot
de eerste keren mis, maar zal zich
zelf vervolgens leren om de bewe
gingen goed uit te voeren. Het lijkt
op natuurlijk gedrag, we kunnen
het begrijpen. Terwijl het in verge
lijking met een gewone robotarm
alleen maar gaat om meer reken-
vermogen. Van den Herik: „We zul
len nooit zeggen dat de mens niets
anders is dan een grote computer.
Maar door het bestuderen van de
manier waarop de hersenen
werken, leren we veel over hoe we
computers beter kunnen maken.
En door het bestuderen van de re
sultaten van die computers kun
nen we ook weer dingen leren over
hoe hersenen werken, wat intelli
gentie is."
Geert Dekker
Is er leven na de disco? Volgens de
Italiaanse regering wel. Maar dan
moeten die discotheken om twee uur
sluiten. Nel als vorig jaar om deze tijd
heeft men hiertoe besloten. Niet één
discotheekeigenaar houdt zich er aan,
maar daar gaat het even niet om. Wat
telt, is de gevolgde redenatie: met het
eerder sluiten van de disco's, zal een
einde komen aan de slachting onder
Italiaanse jongeren zoals die 's nachts
plaatsvindt op de wegen die wegvoeren
van de danspaleizen.
In de regio Emilia Romagna, de
onbetwiste koningin van het
Italiaanse nachtlevén, maai- ook
de geboortegrond van Ferrari.
Lamborghini, Bugatti en Masera-
ti, trok men het eerst aan de bel.
Een actiegroep van bezorgde moe
ders, de 'Mamma's Anti-Rock',
riep op tot een kruistocht tegen de
discotheken. Die werden verant
woordelijk gehouden voor de ca
priolen die hun kinderen in snelle
auto's 's nachts uithalen. Hun dra
matische oproep 'Laat ons onze
kinderen 's ochtends levend in de
armen sluiten', bleek aan te slaan.
De acties worden vooral gevoerd
door moeders en dat is meer dan
begrijpelijk. In het geding is name
lijk het heiligste symbool van Ita
liaanse viriliteit: de auto. Met meer
pk's meer man, is de filosofie, zoals
die overgaat van vader op zoon.
einde van de avond nog de liefde
bedreven, want de auto dient voor
al ook daarvoor.
De verkeersveiligheid wordt in Ita
lië bedreigd door bloedstollend rij
gedrag. van vooral mannen, on
geacht het tijdstip en ongeacht de
nabijheid van discotheken. Wat
valt er tegen te doen? Zolang geen
'culturele revolutie' plaatsvindt, is
het misschien een idee om de poli
tie in te zetten. Men zou de snel-
Dat zoonlief, dikwijls met de auto
van pappa, 's nachts tijdens races
in de vangrail belandt, lijkt daar
om eerder een gevolg te zijn van
een cultureel bepaald gedragspa
troon, dan de alcohol of de drugs,
waarmee de discotheek wordt geï-
dentificeex-d.
In waarschijnlijk geen enkel ander
land draait het leven zo om de auto
als in Italië. Het eerste wat de acht
tienjarige Italiaan wil hebben, is
een auto. Hij gaat er direct mee op
vrouwenjacht, de traditie van de
ridder op zijn paard voortzettend.
Hij draait eindeloos rondjes om
het dorpsplein en eenmaal zijn
prooi aan boord, geeft hij plankgas
om zijn man-zijn te tonen. Als bei
den het overleven, wordt aan het
heid of het gebruik van veiligheids
gordels, waarvoor 80 procent van
de Italianen een chronische aller
gie blijkt te hebben, kunnen con
troleren.
Maar van de politie valt weinig te
verwachten; ze behoort zelf tot de
grootste verkeersovertreders. Die
jongens kunnen hun geluk niet op
dat ze eindelijk in een Alfa Romeo
zonder beperkingen door de stad
mogen scheuren. Ext de ministers,
de opstellers van de regels? Voor
hen geldt hetzelfde. De 'geachte af
gevaardigde' suist in zijn 'auto
blu'. geëscorteerd door drie auto's
met sirene en zwaailicht, door de
stad, elk stoplicht negerend.
De enige hoop lijkt het nieuwe wet
boek voor verkeer, dat vorige week
is gepresenteerd. Na 31 jaar
krijgt Italië nieuwe verkeersregels.
Boetes voor te hard rijden lopen op
tot 6.000 gulden. Een auto met
grote cilinderinhoud mag zelfs niet
worden bestuurd door iemand die
nog geen drie jaar zijn rijbewijs
heeft. Wie alles controleert, wordt
er niet bijgezegd. Maai- direct ge
vaar is er niet: het wetboek moet
eerst nog door de parlementaire
molen, waar het in 1993 hoopt uit
te komen. Voorlopig dus nog moei
lijke tijden voor de disco-branche.
Vroeger, ja, dat waren bij
ons in Washington nog
eens vrolijke en onbezorgde
tijden! Als je bij een McDo
nald's een hamburger van
groot formaat kocht, dan
kreeg je 'm in een mooi
schuimplastic doosje Zo
bleef-ie lekker warm, en je
vette dubbeldekker kon
ook niet uit elkaar vallen.
Dat is voorbij. Om te begin
nen is de Big Mac in de Ver
enigde Staten grotendeels
vervangen door de McLean
burger, een hamburger met
vlees waaraan gedokterd is.
Het is nog wel rundvlees,
maar ze hebben haast al het
vet eruit gehaald en vervan
gen door reformachtige in
grediënten als (slik) zeewie
rextract.
Dat schijnt gezond te zijn.
en het is daarom bij de
Amerikanen, massaal ge
kweld als ze zijn door zor
gen over hun lijn en fitheid,
een absolute hit geworden.
Kwalijker is, dat ook het
plastic doosje van de baan
is. Om de McLean burger
wordt nu een soort karton
nen randje gelegd, en dat
geheel krijg je mee in een
zakje van grauw maar ver
antwoord papier.
Het heeft allemaal te ma
ken met het milieubewust
zijn bij vooral jonge gezin
nen en tieners. Zij vormen
een groot deel van de klan
tenkring van McDonald's,
en toen zij bezwaar begon
nen te maken tegen de ver
spilling van zoveel onaf
breekbaar plastic, reageer
de de hamburger-titaan di
rect.
Er werd omgezien naar ver
pakkingsmateriaal dat op
nieuw kon worden ge
bruikt, of al gemaakt was
van 'recycled' materiaal. Er
werd meer de nadruk ge
legd op wat sommigen on
der ons het rentmeester
schap van de aarde zouden
noemen.
Harkjes
De bedoeling is duidelijk:
McDonald's wil niet geasso-
cieei'd worden met begrip
pen als: Vet, Ongezond, en
Milieuverpester. Nee, Ge
zond, Groen, Schoon, dat
zijn de woorden die bij het
hongerige publiek moeten
opkomen als het de be
faamde gouden bogen ziet.
En daarbij gaat McDo
nald's erg ver. Want zelfs
kinderen zijn de klos. In de
lente kregen onze kleinen,
als we een „Kids Meal" voor
hen haalden, niet het ge
bruikelijke autootje of pop
petje als verrassing. Nee, ze
kregen harkjes voor in de
tuin, en zakjes komkom
merzaad- Onze Emma
(twee jaar) heeft dat zaad
nog geprobeerd, maar ze
vond het niet lekker.
Aan de andere kant: een
beetje ongemak dient men
voor lief te nemen als het
gaat om ons milieu. Van
daar ook dat wij, net als
McDonald's en net als al on
ze buren, ijverig mee-recy-
clen.
Kranten en tuinafval wordt
los van het gewone huisvuil
aan de straatkant neerge
zet. Plastic zakken, karton,
blikjes, glas worden ook
apart gehouden, en weke
lijks door ons in speciale
containers gekieperd. We
doen ons best, en we zijn he
le brave burgers.
Ook bij de supermarkt
doen wij verantwoorde keu
zen, met name bij de kassa,
als wordt gevraagd of je je
boodschappen in plastic of
papieren zakken wil. Want
zo gaat dat hier, de bood
schappen worden voor de
klant ingepakt. Eerst vroe
gen we altijd om papier,
maar nu de plastic zakken
recyclebaar zijn gemaakt,
nemen we die ook geregeld.
Dat is allebei fout, blijkt nu
evenwel uit een streng
schrijven van de milieu
groepering Environmental
Defense Fund. Want al dat
papier kost bomen het le
ven en zorgt voor zure re
gen, en de produktie van
plastic brengt gifstoffen in
het milieu.
Jeetje, wat nu? Gelukkig
heeft een supermarkt-ke
ten bij ons in de buurt.
Giant, het antwoord gevon
den. De kritische klant kan
daar voor een bedrag van
luttele dollars een groot
soort tas van canvas met
hengsels kopen die, aldus
een wervende reclametekst
„steeds weer opnieuw te ge
bruiken is". Inderdaad,
landgenoten, Amerika
heeft de boodschappentas
ontdekt, -
Henk Dam
