PZC
Dirk van Gelder
Dirk van Gelder en Zeeland
kunst en cultuur
nr
In
WOENSDAG 13 DECEMBER 1989
Traditie
Wt wart-wit
r
Virtuoos
DEKBEDDEN-ONDERDEKENS
"Dat had ik eerder moeten weten...."
"Onovertroffen.." "Grandioos" "Mijn hele familie
slaapt er nu onder.." "Geen last meer van spierpijn.."
"Uitstekend bij reuma.."
VERKRIJGBAAR BIJ:
I
Het Francois Rijckhals-museum in Middelburg laat tot 31 december
houtgravures zien van Dirk van Gelder.
Van Gelder, in 1907 te Scheveningen geboren als zoon van de vermaarde
kunsthistoricus H. Enno van Gelder, is wel de 'laatste der grote meesters'
genoemd. Hij werd internationaal beroemd vanwege zijn microscopisch
fijne detailleringen. In eigen land verwierf hij faam door enkele reeksen
prenten, zoals de cyclus De Scheppingsdagen (1950), de illustraties bij
het grote gedicht Mei van Herman Gorter (1949), zijn ontwerpen voor
Kinder- en Zomerzegels (1940-52-57-61) en de in 1953 bekroonde FAO-
postzegel voor de VN.
In 1951 kreeg hij de Nederlandse en internationale Ex Libris-prijs. In
1936, 1940,1950 en 1952 nam hij deel aan de Biennale van Venetië.
Dirk van Gelder, als graficus auto-didact, was onder meer docent aan de
Koninklijke Academie te Den Haag, lid van de Raad voor de Kunst en
publiceerde veel kunsthistorische artikelen in binnen-en buitenlandse
bladen. Zijn studies over de Franse graficus Rodolphe Bresdin werden
zeer bekend.
Dirk van Gelder tekende, etste en aquarelleerde veel in en naar de na
tuur. Hij vond zijn geliefde landschappen op Texel, Walcheren en in Ita
lië. Zijn werk is te zien in veel Europese musea.
Kunst en
kunde
in zwart
en wit
Dirk van Gelder, De Scheppingsdagen, 1950
Dirk van Gelder, Veere, 1953
e meestergraveur Dirk van Gel
der is een man van buiten. Hij
oudt van het landschap, observeert
|n vindt in de kleine dingen van de na-
ur de drijvende kracht voor telkens
ieuwe prenten. Zijn bladen zijn ge
radeerd op liefdevolle waarneming,
de afwerking manifesteert zich de
lerfectionist.
et een haarscherpe snede zoekt Van
elder naar de volmaakte vorm. Hij
[chuwt het detail niet, integendeel:
at hij ziet hoort er ook te staan. Zijn
eergaloze techniek stelt hem in
itaat een stap verder te gaan: ook dat
at hij vóelt laat hij zien. Sfeer is een
ezenskenmerk van zijn inmiddels,
uiten de collecties van de fijnproe-
ers, zeldzaam geworden prenten,
e tentoonstelling van zijn gravures -
it 31 december in het Francois Rijck-
alsmuseum te Middelburg - is mede
aarom zeer bijzonder,
ip deze expositie worden uitsluitend
outgravures getoond. Het is niet de
Enige techniek die binnen van beheer-
[ing van Dirk van Gelder valt. Hij
aakte pen-, potlood- en grafietteke-
ingen, aquarelleerde, werkte met
askrijt en rietpen en toonde zich een
aardig en fijnzinnig etser.
'P het veeleisende terrein van de
outgravure bereikte hij het meester-
ichap. Hij hield vast aan dat ontmoe
tingspunt van kunst en kunde, óók in
de na-oorlogse periode die zoveel
uimte gaf aan vaak schreeuwerige ex-
erimenten.
>e rigide eisen van vakmanschap die
e grafische kunsten stellen, deed heel
rat vemieuwingslawaai verstommen.
!r werden nieuwe technieken met
•aaie toep assingsmogelij ken gevon-
en, maar het werk van de graveurs
leef onaangetast. Dirk van Gelder en
'am Rueter worden ook in het buiten-
ind als meesters beschouwd. Het
iweede niveau' is in Nederland 'op ni-
eau' gewaarborgd door namen als Ni-
o Bulder, Dick van Luijn, Jan Sleper
Bi Lou Strik.
schelpen, de vruchten der seizoenen,
het zacht verglijden van de tijd met elk
jaar de verwondering om een nieuwe
Mei.
Van Gelder haalt die grote, omvatten
de buitenwereld binnen. Buiten is
dichtbij is de titel van het boek dat
Sietzo Dijkhuizen en Hans Warren in
1976 naar aanleiding van het werk van
Van Gelder schreven. En inderdaad:
Men voelt in een Middelburgse mu
seumkelder de natuur zeer nabij.
Het meesterschap van Van Gelder
steunt sterk op de traditie. De hout
gravure is, onder meer door een ge
brek aan ambachtelijkheid, de snelle
opkomst van meer eigentijdse tech
nieken (als de zeefdruk) én de her
waardering van de ets, enigszins uit
zicht geraakt.
Het laatste overzicht, Grafiek Nu, in
1984 in Amsterdam verschenen, om
vat 180 bladen. Welgeteld één ervan is
een houtgravure, een Van Gelder dat
wel, maar zeker niet de beste Van Gel
der.
Grafiek in Nederland blijft, tussen
kunst en kunde, een boeiende zaak.
Dirk van Gelder heeft als weinig ande
ren zijn stempel gedrukt op de ontwik
keling ervan in onze eeuw. Daarnaast
blijft zijn werk verbonden met vroege
re tijden.
De grafische kunsten zijn altijd in
nauw verband gebracht met begrip
pen als ambachtelijkheid, de beheer
sing van vak en materie. Als dat vak
manschap leidt tot meesterschap is de
gebondenheid aan de stof zo overwon
nen dat de kunstenaar in de technicus
vrij baan krijgt.
De momenten waarop dat is gebeurd -
en nog gebeurt -zijn gelukkig niet zeld
zaam. De grafische kunsten zijn uit de
schaduw van een gebiedende schilder
kunst getreden. Grafici als Va Gelder
werken niet langer aan een op repro-
duktie gerichte afleiding van de grote
meesters. Ze hebben de verschillende
wegen naar een eigen, authentiek
meesterschap gevonden.
De technische beheersing is en blijft
belangrijk; ze geeft de kunstenaar de
macht over zijn thema's en stelt tege
lijkertijd grenzen aan de effecten.
De waardering voor de verschillende
vormen en technieken die samen de
duiding Grafiek bepalen, is in de loop
der tijden sterk wisselend geweest.
De ontwikkeling van de boekdruk
kunst heeft de vraag al zeer vroeg bein-
vloed. Er kwam een breed emplooi
voor de graveurs, die vanuit hun
dienstverlenende positie hoe langer
hoe duidelijker groeiden naar het vrije
kunstenaarschap. De losse prent
kwam in omloop, als een soort feuille
volante. Prentkunst werd 'reizende'
kunst op handzaam formaat. De kun
stenaars kregen op die manier niet zel
den een Europese, althans boven-na-
tionale faam.
In hun werk was de ontwikkeling van
de grafische kunst duidelijk aanwijs
baar: van houtsnede tot kopergravure
en ets.
Vooral de etstechniek kwam in de Ne
derlanden tot bloei (Seghers-Rem-
brandt). De grote schilders van de ze
ventiende eeuw schaamden zich het
spel op dat uitdagend kleine vlak niet.
'e houtgravure is bij uitstek het do-
ein van de zwart-wit-kunstenaars.
e Franse graficus Odilon Redon
840-1916) heeft gezegd: 'Het zwart is
ie wezenlijkste kleur, men moet dat
ierbiedigen. Het zwart streelt het oog
jiet en wekt geen enkel zinnelijk ge-
fflot. Het vertegenwoordigt de geest be
ter dan de schoonste kleur van het pa-
Schot Thomas Bewick (1753-1828),
®gemeen beschouwd als de uitvinder
yan de houtgravure, kende die bijzon
dere waarde toe aan het wit.
®ij paste het principe van de white line
B>e in een procédé dat - ditmaal in
Sips buxushout - rechtstreeks afge
leid was van de kopergravuretechniek,
at betekende kortgezegd, dat niet
nger de zwarte lijn als uitgangspunt
ld maar dat men in het beelddragen-
zwart groeven stak die bij afdruk
n witte lijn vormden,
irk van Gelder is zowel erfgenaam als
ortzetter van die principes,
ijn generatiegenoot Pam G. Rueter
(1906): 'De in hout gestoken lijn kent
■et de weke zwenking van het pen-
®el, noch de krabbelende vlotheid
van de pen, hij mist de aarzelende grij-
®n van de potloodschets. De houtgra-
Bire heeft haar zeer eigen karakter,
Hat in het onverbiddelijke wit op
fvart en zwart op wit zo schoon is
Jpstgelegd.'
Ifraveurs als Rueter en Van Gelder
tferken voornamelijk, vanwege de
rdheidsgraad, met palmsoorten, bu-
s voorop.
nnen de grenzen van die techniek
reeft Van Gelder naar een samen-
an van detail en totaal. Zijn gevoel
'°r compositie behoedt hem in de
ieeste gevallen voor een overdetaille-
g waarbij het kleine vlak zoveel
ndacht eist dat men het zicht op het
heel verliest.
[®e tentoonstelling bepaalt de be-
||§houwer bij het grote gebeuren van
B Scheppingsdagen, waarin zee en
pHnd hun plaats krijgen, vogels en vis-
.®n gaan bewegen en de bergen naar
®t uitspansel reiken.
wi| 's evenveel, zelfs méér aandacht
Wor de dingen van alledag: herfstbla-
I KT' een stukie Zeeuws landschap,
giff blakte van zilt water onder hoge
luchten, visserschepen voor de kaai,
vlindertje, een slak, aangespoelde
Het is niet zonder betekenis dat de tentoonstelling Houtgravu
res van Dirk van Gelder juist in Middelburg wordt gehouden.
Van Gelder heeft nauwe banden met Zeeland. Eind jaren '30 ves
tigde hij zich in Veere. Na verkenningen op het gebied van schilde
ren, tekenen, lithografie en ets, wijdde hij zich vanaf 1938 met
overgave aan de moeilijke techniek van de houtgravure.
Dirk van Gelder maakte in deze grafische discipline enkele al
bums van Zeeuwse onderwerpen: Acht Houtgravures van Zeeland
(1951, rijksopdracht) en Veertien Houtgravures van Veere (1953,
veelgezochte uitgave in eigen beheer). Hij was enkele jaren voor
zitter van de Stichting Veere. In opdracht van de Staten van Zee
land ontwierp hij het tafeldamast van de provincie dat in 1957
werd uitgevoerd.
In Zeeland maakte Van Gelder ook zijn befaamde ruimtelijke
Duinlandschappen in potlood en grafiet, zijn kleurige en zwart
wit ensembles van Krabben en Schelpen, zijn Vogels, Zeewieren,
Distels, Insecten en een deel van de Plantenstudies.
De aanleg van de afsluitdam in het Veerse Gat, begin jaren '60,
betekende voor Van Gelder het afscheid van Veere.
Hans Warren in Buiten is Dichtbij, de fascinerende natuurvisie van
Dirk van Gelder (Amsterdam 1976):
'Krabben, oesters, mossels, zeeanemonen, een wereld die men heel
stil moet bekijken. Daar ook waar het water na de vloed helder en
rustig is, tussen basaltblokken aan zeedijken, in rotspoeltjes, stil
le haventjes met getij, kortom daar waar het leven goed is, waar
even een lucht van teer zweeft. En ik elk geval daar waar het open
is, waar je weg kunt. Bouw een afsluitdam en het gaat allemaal
dood. Dan moet je zelf weg...' 1
Het werk van Dirk van Gelder is in de Zeeuwse musea minimaal
vertegenwoordigd.
Het gaf hun, juist in de weinig barm
hartige beperking van de techniek, de
gelegenheid hun mogelijkheden op
het gebied van ideeënoverdracht te
toetsen.
De achttiende eeuw brengt voorname
lijk veronachtzaming van die grote
verworvenheden. De nadruk valt dan
op het reproduktieve aspect. Grafiek
wordt in het gunstigste geval van se
cundaire betekenis. Prachtige bewij
zen van het tegendeel vindt men in
Frankrijk (Marin, Demarteau) en voor
al Italië (Piranesi, Tiepolo).
De terugval is slechts tijdelijk. In de
negentiende eeuw wordt de basis voor
een algemene herleving gelegd. Het
experiment krijgt, voorzover de tech
niek dat toestaat, de kans de grafische
kunst opnieuw enige zelfstandigheid
te bezorgen. De aquatint (de oudere
Goya) wordt gevonden, de lithografie
(Daumier, Géricault, Delacroix) groeit
naar nooit gekende hoogten en de 'zelf
standige' houtgravure (Bewick) be
leeft een boeiende evolutie. Nederland
doet mee, niet al te krachtig, wat uitge
steld en enigszins op afstand van de
Europese bewegingen. In de tweede
eeuwhelft keert ook hier het getij on
der invloed vart grafici als Whistier,
Bresdin, Degas. De gravurekunst
wordt degelijk onderwezen, etsclubs
bundelen en stimuleren activiteiten
en de interesse voor de grafiek stijgt
met de belangstelling voor de pure
vorm zoals die onder meer door de Be
weging van Tachtig wordt beleden.
In die jaren, waarin over alle grenzen
heen een veelvuldig en losser gebruik
van een groeiend aantal technieken
wordt gemaakt, ontstaat een hechte
basis voor de virtuoze toepassingen
die we in onze dagen kennen.
De dienende, reproducerende grafiek
die hoogtepunten vond in het werk
van zulke uiteenlopende meesters als
Doré, Guys, Busch en Daumier, ver
dwijnt meer en meer. De klassenstrijd
en het daarmee verbonden warme ex
pressionisme (Munch, Kirchner) ge
ven menig graficus de stift als wapen
in de hand. De jaren van oorlog en be
zetting geven de bijtend-satirische
prentkunst een nieuwe, zij het kort
stondige impuls. Die jaren betekenen
ook, goeddeels althans, een breuk met
de traditionele opvattingen. 'Alles an
ders, alles nieuw' blijkt temidden van
de chaos ook van toepassing op de
vrije grafiek. Het nieuwe idioom koes
tert de tekenen van het experiment op
de terreinen van filosofie en vorm. De
grafiek is terug bij de tijd. De kracht
van de verbeelding spreekt.
Het is zowel opmerkelijk als verklaar
baar dat uit die turbulentie uiteinde
lijk een afgewogen totaalbeeld is ge
groeid. De grafiek is, met andere woor
den, niet blijven steken in roes, experi
mentele chaos en de al te zwierige bele
ving van de Volheid des Levens die
kunst als ordenend principe in de weg
staat.
De klassieke verworvenheden van een
doorleefde praktijk zijn, ook bij een tij
delijk tanende belangsteling, nooit
aan de kant gezet. Het meesterschap
heeft, in een reeks van genres en disci
plines, duidelijk zijn primaat behou
den. Het voorname werk van Dirk van
Gelder, geworteld in de beste traditie,
is er om dat te onderstrepen. Maar, wie
neemt de burijn over?
Van Gelders werk is vooral een con
centraat van markant uitgewerkte
gegevens. Die gegevens, noem ze sen
sibele waarnemingsrapporten, zijn
niet er vanwege hun eigen, zelfstandi
ge bestaan. Ze zijn er om de essentie te
duiden van een groter geheel. Het
gaat in dit werk om evenwicht en sa
menhang. De dingen komen op het
blad tot zichzelf en vinden hun plaats
in de eeuwige stroom.
Deze grepen uit het oeuvre van 'de
laatste der grote meesters' vragen een
geconcentreerde beleving. De intieme
ruimte onder het Rijckhalsmuseum
blijkt daar zeer geschikt voor.
Andreas Oosthoek
(Dirk van Gelder, Houtgravures, Museum
Francois Rijckhals, Dam 71 Middelburg, in
samenwerking met galerie De Blaeue Aco-
lye, Bellamypark 22, Vlissingen. Donder
dag tot en met zaterdag van 13 tot 17 uur).
Advertentie
Dirk van Gelder, Druiven, zj
De reakties van gebruikers van onze dek
bedden en onderdekens liegen er niet om!
Da's logisch, want met een Texeler koopt
u kwaliteit. Een vulling van de superieure
wol van het Texelse stamboekschaap
en een tijk van 100% katoen bewijzen
dat. Echt handwerk in een eigen
atelier garandeert dat. U ziet het aan
de afwerking. U voelt het aan het
slaapkcmfort.
de slaapkamerspeciaalzaak
Havenweg 24 - Nieuwdorp - tel. 01196-12438
