SLUIMER IN HEMELSE RUST H het mooiste is als er sneeuw ligt C/5 PJh P-I Tferstmis 1945. De Tweede Wereldoorlog is nog 'maar nauwelijks A voorbij. Tientallen miljoenen doden worden betreurd Overal op de wereld gaan mensen massaal naar de kerken om de geboorte van Christus te vieren. Eindelijk is er weer plaats voor geloof, hoop en liefde. Er wordt gebeden en er wordt gezongen. Zelfs in de Japanse stad Nagasaki die een paar maanden eerder door de tweede atoombom is getroffen en bijna geheel van de aardbodem is weggevaagd, heffen vaak gruwelijk verminkte slachtoffers het 'Stille nacht, heilige nacht' aan, het beroemdste en meest verbreide kerstlied aller tijden. Een vergelijking met de periode waarin 'Stille nacht, heilige nacht' is ontstaan, dringt zich op. Want in 1818, als de Oostenrijkse onderwijzer Franz Xaver Gruber de simpele muziek schrijft op een al even eenvoudige tekst van de hulppriester Joseph Mohr, zijn de verschrikkelijke Napoleontische oorlogen nog maar net voorbij en zijn de geestelijke wonden, ontstaan door het verlies van zoveel mensenlevens en het onzekere gevoel door de wijziging van de Europese grenzen, nog lang niet geheeld. Nu, 165 jaar later, is er in een wereld vol oorlogsdreiging, opnieuw een intens verlangen naar vrede. In die zin zou je kunnen zeggen dat 'Stille nacht, heilige nacht', een lied dat ook door niet- gelovigen als ontroerend wordt ervaren en meegezongen, nog niets aan actualiteit heeft ingeboet. Er zijn meer dan honderd officiële vertalingen van bekend. Niets wijst erop dat het werkje nu wel zijn langste tijd heeft gehad. Voor onze verslaggever Henk Kuipers was dit voldoende aanleiding om het spoor terug te volgen naar de plek waar het lied is ontstaan. Oberndorf, een gehucht met 3700 inwoners, gele gen aan de Oostenrijkse kant van de Salzach, de grensri vier met het Duitse Beieren, waarvan de besneeuwde Al pentoppen zich aan gene zij de van het snelstromende water in herfstnevels hullen. Een bontgeschilderde auto bus draait langzaam het plein op en stopt bij de sou venirkiosk. Een stoet bejaar den stommelt naar buiten en begeeft zich linea recta naar de kapel, het doel van de reis. Anna Niedermayr, die met haar man Alois de kiosk beheert, moet zich haasten om tijdig de deur van de kapel te kunnen openen. De dames en heren stellen zich stil voor het kleine altaar op waar Anna Nieder mayr voor de zoveelste keer het verhaal vertelt van de hulppriester Joseph Mohr 11792-1848) die op 24 december 1818 de onderwijzer-orga nist Franz Xaver Gruber (1787-1863) verzoekt de muziek te componeren voor het door Mohr geschreven gele genheidslied 'Stille nacht, heilige nacht'. Het orgel van de St. Niko- lauskerk van Oberndorf is namelijk vals en dus onbruikbaar en je kunt de beminde gelovigen op Kerst avond «toch niet met een mis zonder muziek afschepen? Nog dezelfde dag schrijft Gruber de muziek. Het kerkkoor wordt opge trommeld voor een repetitie en 's avonds al vindt de première plaats. Mohr zingt tenor en speelt gitaar. Gruber neemt de baspartij voor zijn rekening en het koor herhaalt de slotverzen. „Stille Nacht.' Heilige Nacht! Alles Schlaft; einsam wacht Uur das traute heilige Paar Kolder Knab im lockigten Haar, Schlafe im himmlischer Ruh! Schlafe im himmlischer Ruh! Het kapelletje in Oberndorf is eigen lijk maar surrogaat. Want de St. Nikolauskerk waarin de 'Urauffuh- rung' van 'Stille nacht, heilige nacht' heeft plaatsgevonden, is in 1906 afge broken omdat hü door het water van henk kuipers de regelmatig buiten haar oevers tredende Salzach vaak onbruikbaar was. Ter plekke is een heuveltje opgeworpen waarop de Mohr-Gruber gedenkkapel is gebouwd die in 1937 is ingewijd. Surrogaat of niet, de kapel is een trekpleister van de eer ste orde, die volgens Alois Nieder mayr vorig jaar nog 18.000 bezoekers trok, souvenirs Anna is laat met haar verhaal. De bezoekers kijken nog even rond en fooien tien Schilling in een appa raat dat in het Duits en in het Engels wederom het verhaal vertelt en voor hetzelfde geld nog een stuk van Hel Lied laat horen ook. Ja. de VW van Oberndorf gaat met haar tijd mee. Aan de wand van de kapel hangen de schilderijen van Mohr en Gruber en twee plastic kransen. Het wijwaterbakje is gevuld en wordt druk gebruikt. Er is wat minder belangstelling voor de collec tebus waarvan de inhoud bestemd is voor het 'Stille Nacht'-orgel, maar dat komt misschien doordat Anna Niedermayer haar hand al discreet heeft opgehouden. Terwijl de buschauffeur de motor start is er nog even tijd voor een paar aankopen in de kiosk. Er is keus genoeg. Ansichtkaarten, muziekbla den, sierkaarsen, platen en cassettes, stickers, vlaggetjes, boeken, dia's, schilderijtjes, speeldoosjes, wand borden en voor de filatelisten zelfs enveloppen met speciale 'Stille nacht'-stempels op de postzegels. Gruber en Mohr zouden bij de aan blik van zoveel handel hebben gewa tertand, want ze leidden 165 jaar geleden in Oberndorf maar een sober bestaan. feest Elk jaar op 24 december, op 'Heilige- nabend' dus, is de kapel van Obern dorf vanaf 17 uur het middelpunt Mensen uit binnen- en vooral buiten land verdringen zich rond het bouw werkje dat door schijnwerpers feeste lijk wordt verlicht. Pastoor Hofbauer en burgemeester dr. Raimund Train- tinger houden toespraken in twee talen waarin Gruber en Mohr weer eens opgehemeld worden. Koren en een blaaskwintet zorgen voor de juis te sfeer, maar het hoogtepunt is altijd weer, men raadt het al, het zingen van 'Stille nacht, heilige nacht' door twee mannen met een gitaar. Dan gaat er een huivering door de masssa en menige toeschou wer pinkt ontroerd een traantje weg. „Het mooiste is als er sneeuw ligt", zegt Anna Niedermayr ten overvloe de. En Alois vult aan: „Laten we maar eerlijk zijn. Er komen veel mensen in ons dorp en die geven geld uit". Drie kilometer verderop en nog steeds bijna onder de rook van Salz burg, ligt Amsdorf, een wel heel klein dorpje waar nog altijd de school staat waarin Franz Xaver Gruber van 1807 tot 1829 les heeft gegeven. Het moet wel een heel solide gebouw zijn, want het is in 1771 gebruikt. Het is door de Oostenrijkse autoriteiten uitgeroepen tot cultuurmonument en aangezien een mogelijke agressor dat natuurlijk niet kan ruiken, is er aan de gevel een bordje bevestigd waarop in het Duits, het Engels. Frans en Russisch staat te lezen: „Behoed door de Conventie van Den Haag 14 mei 1954 ter bescherming van cultuurgoederen bij gewapende conflicten". Of de kruisraketten van Reagan en de SS 20-raketten van Andropov daar rekening mee zullen houden? museum In de school is een Gruber-museum ingericht dat beheerd wordt door Sep Aigner en diens vrouw Ottilie. Zij beschouwen zichzelf met gepas te trots als opvolgers van hun be roemde collega, want beiden heb ben in Grubers school les gegeven. De antieke lessenaar van Franz Xa ver, waaraan hij misschien wel de notenbalken voor 'Stille nacht' heeft ingevuld, staat nog steeds in het klaslokaal, waarin brave dorpskin deren hun lesje leren Verder bevat het museum vooral gebruiksvoor werpen en meubels uit Grubers tijd. Van de spullen van de onderwijzer organist zelf is niet zo gek veel bewaard gebleven. Uren kunnen Ottilie en Sepp praten over Gruber die indertijd dat onder wijzersbaantje in Arnsdorf alleen maar kon krijgen als hij de zestien jaar oudere weduwe en de kinderen van zijn helaas gestorven voorganger op de koop toe wilde nemen. Dat moest ook wel. want zij woonden in de school en een ander huis was niet voorhanden. De amper 20-jarige Franz Xaver had dus weinig keus en trouwde, waardoor hij tevens aan een oproep voor militaire dienst ont kwam. In 1829 kon Gruber, die aan zijn wereldhit geen cent heeft verdiend, zich verbeteren. Hij verhuisde naar het nabijgelegen Bemdorf. waar hij opnieuw onderwijzer en koster werd en in 1835 kwam dan eindelijk de erkenning. Franz Xaver Gruber werd koordirigent en organist in het ten zuiden van Salzburg gelegen Hallern, waar hij op 7 juni 1863 aan 'Altersschwache' overleed. Wie in Hallein komt om het spoor terug te volgen, kan in het Kelten museum de gitaar van Gruber be wonderen waarop vriend Mohr in 1818 het 'Stille nacht' heeft begeleid. Erg interessant lijkt dat niet, dus is het niet zo erg dat het museum van 30 september tot 1 mei gesloten blijkt te zijn. Hetzelfde geldt eigen lijk voor de groeve van de kunste naar in de slagschaduw van de kerk. Daar is ook niet veel aan te zien en boVendien zijn de bloemen op het graf bevroren. In het woonhuis van Gruber wordt niemand toegelaten Bordjes op de muur herinneren de verkleumde bezoeker eraan dat hier de grote meester geruime tijd heeft gewoond. Het met bladgoud versier de Gruber-orgel in de kerk daarente gen is wel de moeite waard. In die kerk zal een paar dagen later ter gelegenheid van de 196e geboorte dag van F. X. Gruber de 'Messe a la Memoire de Jeanne d'Arc van Gou nod worden gespeeld, waaruit eens te meer blijkt dat men in het Salz- burgerland alles aangrijpt om de gedachte aan Gruber (en in mindere mate aan Mohr) zo levend mogelijk te houden Wandelend door de straatjes in het oude deel van de schitterende stad Salzburg, die toch al zo'n rijke mu- m oo 23 ziekhistorie heeft, wordt het zelfs de leek duidelijk dat hij de voetsporen drukt van menige beroemdheid. Bordjes aan de gevels herinneren eraan dat bijvoorbeeld Schubert hier enige tijd heeft gelogeerd, dat Mozart daar geruime tijd heeft ge woond ofzoals in de Steingasse dat Joseph Mohr in dat huis geboren is. Mohr is het buitenechtelijke kind van de werkloze breister Anna Schoi- berin die de gedeserteerde en spoor loos verdwenen soldaat Joseph Franz Mohr als vader noemt. De kleine Joseph krijgt als peetoom... de beul van Salzburg. Alles wijst erop dat hij een kommervol leven tege moet gaat. maar het loopt wonder boven wonder anders. Een lid van het domkoor ontfermt zich over de talentvolle jongeman, die muziekles sen krijgt, het gymnasium bezoekt en die tenslotte hulppriester wordt. Oberndorf, waar hij de tekst voor 'Still nacht' schrijft, is een van zijn vele standplaatsen. Uiteindelijk komt hij als plaatsvervangend pas toor in Wagrain terecht, waar Joseph Mohr in 1848 aan een longaandoe ning bezwijkt. Uiteraard heeft het huidige Wagrain alle mogelijkheden om bezoekers te trekken, uitgebuit De belangrijkste attractie is het graf van Mohr. dat met zijn smeedijzeren kruis toch net even mooier is dan dat van zijn veel bekender geworden compaan Gruber gezelschap Oostenrijk zou Oostenrijk niet zijn als het niet zijn geschiedenis, zijn illustere zonen en dochteren en hun voortbrengselen innig zou koeste ren. Elke scheet van enige beteke nis, zo lijkt het wel, wordt opgebla zen tot een donderslag. Franz Xaver Gruber komt in de meeste naslag werken niet voor. Van Joseph Mohr hebben we al evenmin veel kunnen terugvinden. Niettemin existeert in Salzburg een nogal deftig aandoen de club. 'Stille nacht Gesellschaft' geheten, die zich bezighoudt met de 'Erforschung des Lebens und Wcrkes von Franz Xaver Gruber sowie aller mit dem Stille Nacht- Lied und Joseph Mohr zusammen- hangenden Umslande'. Eberhard Zwmk. de officiële woord voerder van de landsregering van Salzburg, haast zich in zijn hoeda nigheid van president van de 'Stille nacht Gesellschaft' te zeggen dat Gruber een 'onderschat componist' is die een groot aantal belangrijke stukken kerkmuziek heeft nagela ten. „Gruber heeft tenminste 120 werken geschreven. Onze vereniging, waarvan veel prominente mensen lid zijn, stelt zich ten doel zoveel moge lijk van deze werken uit te geven en jaarlijks enkele concerten te organi seren, Ook zoeken wij in archieven naar handschriften en composities van Gruber en Mohr. Zo weten wij bijvoorbeeld dat er nog een kerstlied van Gruber bestaat, dat we helaas nog met gevonden hebben' onderschat Dr. Roland Floimair, secretaris van de 'Stille nacht Gesellschaft'. geeft toe dat F. X. Gruber nog geen tien jaar geleden als componist niet echt serieus werd genomen. Waarom dat inzicht nu ineens veranderd is, kan hij niet duidelijk maken. ..Wij hebben Gruber altijd onder schat. Hij heeft prachtige romanti- sche muziek geschreven, w wij het de moeite waard vinden om die alsnog uit te geven. Tachtig procent van alle composities ls in middels boven water. Van drie mis sen van Gruber. zoals de trouwmis en de mis met hoorn, zijn grammo foonplaten gemaakt. Verder hebben we ontdekt dat ook Joseph Mohr gecomponeerd heeft. De composities bevinden zich in het archief van de pastoor van Wagrain. Maar ja, dat is een zeer oude man die iedereen wan trouwt en die zelfs de bisschop geen toestemminggeeft om in zijn archief te kijken Maai- we geven de moed niet op". De leden van de 'Stille Nacht Gesell schaft' ergeren zich mateloos aan de 'verkitsching' van het beroemdste aller, kerstliederen. „Dat is een we reldwijd probleem'. analyseert Zwing. „Als je in november in de Parijse warenhuizen loopt, hoor je het 'Stille nacht' al door de luidspre kers. Hier in Salzburg wordt het lied bijna de hele maand december in de winkelstraten gespeeld. Het is om. doodziek van te worden Nog erger is het in Italië. Daar wordt het midden in de zomer in bepaalde restaurants gedraaid". stolz Dat de 'Stille Nacht Gesellschaft' ook echt op de bres springt als het nodig is bleek bijvoorbeeld bijna twee jaar geleden toen president Zwing een woedende brief stuurde aan de Oostenrijkse omroep. De ORF had namelijk in de tv-uitzen- ding 'Sport am Montag' de euvele moed getoond om de voormalige skikampioen Toni Sailer, muzikaal ondersteund door een trekharmoni- ca, een stukje 'Stille nacht' te laten zingen, waarbij de vraag werd ge steld: „Is dit lied gecomponeerd door Franx Xaver Gruber of door Robert Stolz?". Eberhard Zwing vond dit ..een bij zonder smakeloos voorbeeld van ne gatieve reclame voor het wereldbe roemde lied' Hij stond in zijn kritiek met alleen, want het regende protes ten van kijkers bij de ORF-studio in Salzburg en ook de Salzburger Nach- richten veroordeelde de uitzending die door deze krans als „een erge stoot onder de gordel van de goede smaak" werd betiteld. Het heeft lange tijd geduurd voordat 'Still nacht, heilige nacht' zijn zege tocht kon beginnen die het lied tot in alle hoeken van deze aarde zou voe ren. Het is de orgelbouwer Carl Mau- racher uit Fugen (Zillertali geweest die het als eerste heeft verspreid. Op initiatief van Gruber bouwde Mau- rachter in 1825 een nieuw orgel in de St. Nikolauskerk te Oberndorf. Daar hoorde hij een wonderschoon kerst lied dat hem zo imponeerde dat hij tekst en muziek mee naar huis nam De zingende zusjes Strasser, doch ters van een handschoenmaker uit Laimach (ook in het Zillertal), zetten' het op hun repertoire en zongen het in binnen- en buitenland. Daarna is er duidelijk sprake geweest van een olieviekwerking waarbij missie en zending een rol hebben gespeld, want nog voor de eeuwwisseling werd 'Still nacht' tot in Nieuw-Zee- land en Zuid-Amenka getraceerd vergeten Toen het lied al lang een succes was, waren de namen van de auteurs bijna vergeten. 'Stille nacht' werd zelfs enige tijd toegeschreven aan de componist Michael Havdn. Op ver zoek van dc Koninklijke Hofkapel van Berlijn werd in 1854 een onder zoek ingesteld, waarbij men bij Gru ber terechtkwam, die de compositie toen opnieuw officieel op papier heeft gezet, waarna verdere misver standen uitgesloten waren. Dat inderdaad overal op de wereld het 'Stille nacht bekend is bewijst de verzameling van Otto Praxmarer uit Innsbruck, die meer dan 200 platen, cassettes en banden bezit waarop het lied in velerlei talen en dialecten is te horen.'Bijvoorbeeld in de Zuidafrikaanse negertalen Zoe loe, Xhosa. Zuidsotho, Tsawa. Venda en Nguni. in het Singhalees en in het Tamil, twee talen die o..a op Sri Lanka worden gesproken. Praxma rer beschouwt een Arabische versie van het werkje van Gruber en Mohr alz zijn kostbaarste bezit. Kerstmis 1983. Vanavond zal het weer uit tientallen miljoenen kelen opstijgen. 'Stille nacht, heilige nacht. Silent night, holy night. Dou ce nuit, sainte nuit. Stille nat. heili ge nat. Tacita notte. sacro mister. Csendes e'j, szentse'ges e'j. Noche de paz, noche de luz'. Heel even lijkt het of de wereld toch één is.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1983 | | pagina 23