SLUIMER IN HEMELSE RUST
H
het mooiste is
als er sneeuw ligt
C/5
PJh
P-I
Tferstmis 1945. De Tweede Wereldoorlog is nog 'maar nauwelijks
A voorbij. Tientallen miljoenen doden worden betreurd Overal
op de wereld gaan mensen massaal naar de kerken om de
geboorte van Christus te vieren. Eindelijk is er weer plaats voor
geloof, hoop en liefde. Er wordt gebeden en er wordt gezongen.
Zelfs in de Japanse stad Nagasaki die een paar maanden eerder
door de tweede atoombom is getroffen en bijna geheel van de
aardbodem is weggevaagd, heffen vaak gruwelijk verminkte
slachtoffers het 'Stille nacht, heilige nacht' aan, het beroemdste en
meest verbreide kerstlied aller tijden.
Een vergelijking met de periode waarin 'Stille nacht, heilige nacht'
is ontstaan, dringt zich op. Want in 1818, als de Oostenrijkse
onderwijzer Franz Xaver Gruber de simpele muziek schrijft op een
al even eenvoudige tekst van de hulppriester Joseph Mohr, zijn de
verschrikkelijke Napoleontische oorlogen nog maar net voorbij en
zijn de geestelijke wonden, ontstaan door het verlies van zoveel
mensenlevens en het onzekere gevoel door de wijziging van de
Europese grenzen, nog lang niet geheeld.
Nu, 165 jaar later, is er in een wereld vol oorlogsdreiging, opnieuw
een intens verlangen naar vrede. In die zin zou je kunnen zeggen
dat 'Stille nacht, heilige nacht', een lied dat ook door niet-
gelovigen als ontroerend wordt ervaren en meegezongen, nog niets
aan actualiteit heeft ingeboet. Er zijn meer dan honderd officiële
vertalingen van bekend. Niets wijst erop dat het werkje nu wel zijn
langste tijd heeft gehad. Voor onze verslaggever Henk Kuipers
was dit voldoende aanleiding om het spoor terug te volgen naar de
plek waar het lied is ontstaan.
Oberndorf, een gehucht
met 3700 inwoners, gele
gen aan de Oostenrijkse kant
van de Salzach, de grensri
vier met het Duitse Beieren,
waarvan de besneeuwde Al
pentoppen zich aan gene zij
de van het snelstromende
water in herfstnevels hullen.
Een bontgeschilderde auto
bus draait langzaam het
plein op en stopt bij de sou
venirkiosk. Een stoet bejaar
den stommelt naar buiten en
begeeft zich linea recta naar
de kapel, het doel van de
reis.
Anna Niedermayr, die met haar man
Alois de kiosk beheert, moet zich
haasten om tijdig de deur van de
kapel te kunnen openen. De dames
en heren stellen zich stil voor het
kleine altaar op waar Anna Nieder
mayr voor de zoveelste keer het
verhaal vertelt van de hulppriester
Joseph Mohr 11792-1848) die op 24
december 1818 de onderwijzer-orga
nist Franz Xaver Gruber (1787-1863)
verzoekt de muziek te componeren
voor het door Mohr geschreven gele
genheidslied 'Stille nacht, heilige
nacht'. Het orgel van de St. Niko-
lauskerk van Oberndorf is namelijk
vals en dus onbruikbaar en je kunt
de beminde gelovigen op Kerst
avond «toch niet met een mis zonder
muziek afschepen?
Nog dezelfde dag schrijft Gruber de
muziek. Het kerkkoor wordt opge
trommeld voor een repetitie en 's
avonds al vindt de première plaats.
Mohr zingt tenor en speelt gitaar.
Gruber neemt de baspartij voor zijn
rekening en het koor herhaalt de
slotverzen.
„Stille Nacht.' Heilige Nacht!
Alles Schlaft; einsam wacht
Uur das traute heilige Paar
Kolder Knab im lockigten Haar,
Schlafe im himmlischer Ruh!
Schlafe im himmlischer Ruh!
Het kapelletje in Oberndorf is eigen
lijk maar surrogaat. Want de St.
Nikolauskerk waarin de 'Urauffuh-
rung' van 'Stille nacht, heilige nacht'
heeft plaatsgevonden, is in 1906 afge
broken omdat hü door het water van
henk kuipers
de regelmatig buiten haar oevers
tredende Salzach vaak onbruikbaar
was. Ter plekke is een heuveltje
opgeworpen waarop de Mohr-Gruber
gedenkkapel is gebouwd die in 1937
is ingewijd. Surrogaat of niet, de
kapel is een trekpleister van de eer
ste orde, die volgens Alois Nieder
mayr vorig jaar nog 18.000 bezoekers
trok,
souvenirs
Anna is laat met haar verhaal. De
bezoekers kijken nog even rond en
fooien tien Schilling in een appa
raat dat in het Duits en in het Engels
wederom het verhaal vertelt en
voor hetzelfde geld nog een stuk van
Hel Lied laat horen ook.
Ja. de VW van Oberndorf gaat met
haar tijd mee. Aan de wand van de
kapel hangen de schilderijen van
Mohr en Gruber en twee plastic
kransen. Het wijwaterbakje is gevuld
en wordt druk gebruikt. Er is wat
minder belangstelling voor de collec
tebus waarvan de inhoud bestemd is
voor het 'Stille Nacht'-orgel, maar
dat komt misschien doordat Anna
Niedermayer haar hand al discreet
heeft opgehouden.
Terwijl de buschauffeur de motor
start is er nog even tijd voor een paar
aankopen in de kiosk. Er is keus
genoeg. Ansichtkaarten, muziekbla
den, sierkaarsen, platen en cassettes,
stickers, vlaggetjes, boeken, dia's,
schilderijtjes, speeldoosjes, wand
borden en voor de filatelisten zelfs
enveloppen met speciale 'Stille
nacht'-stempels op de postzegels.
Gruber en Mohr zouden bij de aan
blik van zoveel handel hebben gewa
tertand, want ze leidden 165 jaar
geleden in Oberndorf maar een sober
bestaan.
feest
Elk jaar op 24 december, op 'Heilige-
nabend' dus, is de kapel van Obern
dorf vanaf 17 uur het middelpunt
Mensen uit binnen- en vooral buiten
land verdringen zich rond het bouw
werkje dat door schijnwerpers feeste
lijk wordt verlicht. Pastoor Hofbauer
en burgemeester dr. Raimund Train-
tinger houden toespraken in twee
talen waarin Gruber en Mohr weer
eens opgehemeld worden. Koren en
een blaaskwintet zorgen voor de juis
te sfeer, maar het hoogtepunt is
altijd weer, men raadt het al, het
zingen van 'Stille nacht, heilige
nacht' door twee mannen met een
gitaar. Dan gaat er een huivering
door de masssa en menige toeschou
wer pinkt ontroerd een traantje weg.
„Het mooiste is als er sneeuw ligt",
zegt Anna Niedermayr ten overvloe
de. En Alois vult aan: „Laten we
maar eerlijk zijn. Er komen veel
mensen in ons dorp en die geven geld
uit".
Drie kilometer verderop en nog
steeds bijna onder de rook van Salz
burg, ligt Amsdorf, een wel heel klein
dorpje waar nog altijd de school
staat waarin Franz Xaver Gruber
van 1807 tot 1829 les heeft gegeven.
Het moet wel een heel solide gebouw
zijn, want het is in 1771 gebruikt. Het
is door de Oostenrijkse autoriteiten
uitgeroepen tot cultuurmonument
en aangezien een mogelijke agressor
dat natuurlijk niet kan ruiken, is er
aan de gevel een bordje bevestigd
waarop in het Duits, het Engels.
Frans en Russisch staat te lezen:
„Behoed door de Conventie van Den
Haag 14 mei 1954 ter bescherming
van cultuurgoederen bij gewapende
conflicten". Of de kruisraketten van
Reagan en de SS 20-raketten van
Andropov daar rekening mee zullen
houden?
museum
In de school is een Gruber-museum
ingericht dat beheerd wordt door
Sep Aigner en diens vrouw Ottilie.
Zij beschouwen zichzelf met gepas
te trots als opvolgers van hun be
roemde collega, want beiden heb
ben in Grubers school les gegeven.
De antieke lessenaar van Franz Xa
ver, waaraan hij misschien wel de
notenbalken voor 'Stille nacht' heeft
ingevuld, staat nog steeds in het
klaslokaal, waarin brave dorpskin
deren hun lesje leren Verder bevat
het museum vooral gebruiksvoor
werpen en meubels uit Grubers tijd.
Van de spullen van de onderwijzer
organist zelf is niet zo gek veel
bewaard gebleven.
Uren kunnen Ottilie en Sepp praten
over Gruber die indertijd dat onder
wijzersbaantje in Arnsdorf alleen
maar kon krijgen als hij de zestien
jaar oudere weduwe en de kinderen
van zijn helaas gestorven voorganger
op de koop toe wilde nemen. Dat
moest ook wel. want zij woonden in
de school en een ander huis was niet
voorhanden. De amper 20-jarige
Franz Xaver had dus weinig keus en
trouwde, waardoor hij tevens aan
een oproep voor militaire dienst ont
kwam.
In 1829 kon Gruber, die aan zijn
wereldhit geen cent heeft verdiend,
zich verbeteren. Hij verhuisde naar
het nabijgelegen Bemdorf. waar hij
opnieuw onderwijzer en koster werd
en in 1835 kwam dan eindelijk de
erkenning. Franz Xaver Gruber
werd koordirigent en organist in het
ten zuiden van Salzburg gelegen
Hallern, waar hij op 7 juni 1863 aan
'Altersschwache' overleed.
Wie in Hallein komt om het spoor
terug te volgen, kan in het Kelten
museum de gitaar van Gruber be
wonderen waarop vriend Mohr in
1818 het 'Stille nacht' heeft begeleid.
Erg interessant lijkt dat niet, dus is
het niet zo erg dat het museum van
30 september tot 1 mei gesloten
blijkt te zijn. Hetzelfde geldt eigen
lijk voor de groeve van de kunste
naar in de slagschaduw van de kerk.
Daar is ook niet veel aan te zien en
boVendien zijn de bloemen op het
graf bevroren. In het woonhuis van
Gruber wordt niemand toegelaten
Bordjes op de muur herinneren de
verkleumde bezoeker eraan dat hier
de grote meester geruime tijd heeft
gewoond. Het met bladgoud versier
de Gruber-orgel in de kerk daarente
gen is wel de moeite waard. In die
kerk zal een paar dagen later ter
gelegenheid van de 196e geboorte
dag van F. X. Gruber de 'Messe a la
Memoire de Jeanne d'Arc van Gou
nod worden gespeeld, waaruit eens
te meer blijkt dat men in het Salz-
burgerland alles aangrijpt om de
gedachte aan Gruber (en in mindere
mate aan Mohr) zo levend mogelijk
te houden
Wandelend door de straatjes in het
oude deel van de schitterende stad
Salzburg, die toch al zo'n rijke mu-
m
oo
23
ziekhistorie heeft, wordt het zelfs de
leek duidelijk dat hij de voetsporen
drukt van menige beroemdheid.
Bordjes aan de gevels herinneren
eraan dat bijvoorbeeld Schubert
hier enige tijd heeft gelogeerd, dat
Mozart daar geruime tijd heeft ge
woond ofzoals in de Steingasse
dat Joseph Mohr in dat huis geboren
is.
Mohr is het buitenechtelijke kind
van de werkloze breister Anna Schoi-
berin die de gedeserteerde en spoor
loos verdwenen soldaat Joseph
Franz Mohr als vader noemt. De
kleine Joseph krijgt als peetoom... de
beul van Salzburg. Alles wijst erop
dat hij een kommervol leven tege
moet gaat. maar het loopt wonder
boven wonder anders. Een lid van
het domkoor ontfermt zich over de
talentvolle jongeman, die muziekles
sen krijgt, het gymnasium bezoekt
en die tenslotte hulppriester wordt.
Oberndorf, waar hij de tekst voor
'Still nacht' schrijft, is een van zijn
vele standplaatsen. Uiteindelijk
komt hij als plaatsvervangend pas
toor in Wagrain terecht, waar Joseph
Mohr in 1848 aan een longaandoe
ning bezwijkt. Uiteraard heeft het
huidige Wagrain alle mogelijkheden
om bezoekers te trekken, uitgebuit
De belangrijkste attractie is het graf
van Mohr. dat met zijn smeedijzeren
kruis toch net even mooier is dan dat
van zijn veel bekender geworden
compaan Gruber
gezelschap
Oostenrijk zou Oostenrijk niet zijn
als het niet zijn geschiedenis, zijn
illustere zonen en dochteren en hun
voortbrengselen innig zou koeste
ren. Elke scheet van enige beteke
nis, zo lijkt het wel, wordt opgebla
zen tot een donderslag. Franz Xaver
Gruber komt in de meeste naslag
werken niet voor. Van Joseph Mohr
hebben we al evenmin veel kunnen
terugvinden. Niettemin existeert in
Salzburg een nogal deftig aandoen
de club. 'Stille nacht Gesellschaft'
geheten, die zich bezighoudt met de
'Erforschung des Lebens und
Wcrkes von Franz Xaver Gruber
sowie aller mit dem Stille Nacht-
Lied und Joseph Mohr zusammen-
hangenden Umslande'.
Eberhard Zwmk. de officiële woord
voerder van de landsregering van
Salzburg, haast zich in zijn hoeda
nigheid van president van de 'Stille
nacht Gesellschaft' te zeggen dat
Gruber een 'onderschat componist'
is die een groot aantal belangrijke
stukken kerkmuziek heeft nagela
ten. „Gruber heeft tenminste 120
werken geschreven. Onze vereniging,
waarvan veel prominente mensen lid
zijn, stelt zich ten doel zoveel moge
lijk van deze werken uit te geven en
jaarlijks enkele concerten te organi
seren, Ook zoeken wij in archieven
naar handschriften en composities
van Gruber en Mohr. Zo weten wij
bijvoorbeeld dat er nog een kerstlied
van Gruber bestaat, dat we helaas
nog met gevonden hebben'
onderschat
Dr. Roland Floimair, secretaris van
de 'Stille nacht Gesellschaft'. geeft
toe dat F. X. Gruber nog geen tien
jaar geleden als componist niet echt
serieus werd genomen. Waarom dat
inzicht nu ineens veranderd is, kan
hij niet duidelijk maken.
..Wij hebben Gruber altijd onder
schat. Hij heeft prachtige romanti-
sche muziek geschreven, w
wij het de moeite waard vinden om
die alsnog uit te geven. Tachtig
procent van alle composities ls in
middels boven water. Van drie mis
sen van Gruber. zoals de trouwmis
en de mis met hoorn, zijn grammo
foonplaten gemaakt. Verder hebben
we ontdekt dat ook Joseph Mohr
gecomponeerd heeft. De composities
bevinden zich in het archief van de
pastoor van Wagrain. Maar ja, dat is
een zeer oude man die iedereen wan
trouwt en die zelfs de bisschop geen
toestemminggeeft om in zijn archief
te kijken Maai- we geven de moed
niet op".
De leden van de 'Stille Nacht Gesell
schaft' ergeren zich mateloos aan de
'verkitsching' van het beroemdste
aller, kerstliederen. „Dat is een we
reldwijd probleem'. analyseert
Zwing. „Als je in november in de
Parijse warenhuizen loopt, hoor je
het 'Stille nacht' al door de luidspre
kers. Hier in Salzburg wordt het lied
bijna de hele maand december in de
winkelstraten gespeeld. Het is om.
doodziek van te worden Nog erger is
het in Italië. Daar wordt het midden
in de zomer in bepaalde restaurants
gedraaid".
stolz
Dat de 'Stille Nacht Gesellschaft'
ook echt op de bres springt als het
nodig is bleek bijvoorbeeld bijna
twee jaar geleden toen president
Zwing een woedende brief stuurde
aan de Oostenrijkse omroep. De
ORF had namelijk in de tv-uitzen-
ding 'Sport am Montag' de euvele
moed getoond om de voormalige
skikampioen Toni Sailer, muzikaal
ondersteund door een trekharmoni-
ca, een stukje 'Stille nacht' te laten
zingen, waarbij de vraag werd ge
steld: „Is dit lied gecomponeerd
door Franx Xaver Gruber of door
Robert Stolz?".
Eberhard Zwing vond dit ..een bij
zonder smakeloos voorbeeld van ne
gatieve reclame voor het wereldbe
roemde lied' Hij stond in zijn kritiek
met alleen, want het regende protes
ten van kijkers bij de ORF-studio in
Salzburg en ook de Salzburger Nach-
richten veroordeelde de uitzending
die door deze krans als „een erge
stoot onder de gordel van de goede
smaak" werd betiteld.
Het heeft lange tijd geduurd voordat
'Still nacht, heilige nacht' zijn zege
tocht kon beginnen die het lied tot in
alle hoeken van deze aarde zou voe
ren. Het is de orgelbouwer Carl Mau-
racher uit Fugen (Zillertali geweest
die het als eerste heeft verspreid. Op
initiatief van Gruber bouwde Mau-
rachter in 1825 een nieuw orgel in de
St. Nikolauskerk te Oberndorf. Daar
hoorde hij een wonderschoon kerst
lied dat hem zo imponeerde dat hij
tekst en muziek mee naar huis nam
De zingende zusjes Strasser, doch
ters van een handschoenmaker uit
Laimach (ook in het Zillertal), zetten'
het op hun repertoire en zongen het
in binnen- en buitenland. Daarna is
er duidelijk sprake geweest van een
olieviekwerking waarbij missie en
zending een rol hebben gespeld,
want nog voor de eeuwwisseling
werd 'Still nacht' tot in Nieuw-Zee-
land en Zuid-Amenka getraceerd
vergeten
Toen het lied al lang een succes was,
waren de namen van de auteurs
bijna vergeten. 'Stille nacht' werd
zelfs enige tijd toegeschreven aan de
componist Michael Havdn. Op ver
zoek van dc Koninklijke Hofkapel
van Berlijn werd in 1854 een onder
zoek ingesteld, waarbij men bij Gru
ber terechtkwam, die de compositie
toen opnieuw officieel op papier
heeft gezet, waarna verdere misver
standen uitgesloten waren.
Dat inderdaad overal op de wereld
het 'Stille nacht bekend is bewijst
de verzameling van Otto Praxmarer
uit Innsbruck, die meer dan 200
platen, cassettes en banden bezit
waarop het lied in velerlei talen en
dialecten is te horen.'Bijvoorbeeld in
de Zuidafrikaanse negertalen Zoe
loe, Xhosa. Zuidsotho, Tsawa. Venda
en Nguni. in het Singhalees en in het
Tamil, twee talen die o..a op Sri
Lanka worden gesproken. Praxma
rer beschouwt een Arabische versie
van het werkje van Gruber en Mohr
alz zijn kostbaarste bezit.
Kerstmis 1983. Vanavond zal het
weer uit tientallen miljoenen kelen
opstijgen. 'Stille nacht, heilige
nacht. Silent night, holy night. Dou
ce nuit, sainte nuit. Stille nat. heili
ge nat. Tacita notte. sacro mister.
Csendes e'j, szentse'ges e'j. Noche de
paz, noche de luz'. Heel even lijkt
het of de wereld toch één is.