RUSTEN OP
DE RUHR
ALMANAK LEUGENZAK
het jaar begint in enkhuizen
In het werkzame en onzeke
re bestaan van de Neder
landse binnenschippers on
derscheidt het Duisburgse
stadsdeel Ruhrort zich als
een lichtpuntje van alle som
ber- en triestheid, die indus
triesteden zo eigen is.
Vooral in de donkere dagen rond
kerstmis oefent Ruhrort een magi
sche aantrekkingskracht uit op de
schippers en hun veelal verbrokkel
de gezinnen. Dikwijls weken tevoren
wordt het al in de zorgvuldig samen
gestelde vaarschema's opgenomen.
Om zodoende de kerstviering aan de
Ruhr mee te kunnen beleven.
En mochten de werkzaamheden het
toch niet toelaten tijdig kop vóór te
nemen richting Ruhrort bijvoor
beeld, omdat de schepen elders niet
tijdig konden worden gelost dan
wordt per auto de reis ondernomen.
Want kerstmis aan de Ruhr is in de
binnenvaart een begrip
..De kerstviering hier vormt één van
de zeldzame jaarlijkse hoogtepunten
in het bestaan van de schippersge-
zinnen". vertelt hervormd schipper-
spredikant H Gort. „Ze varen er
inderdaad op. En als het werkelijk
niet anders kan. komen ze even uit
Antwerpen of uit Rotterdam hier
heen gereden".
Ruhrort is voor veel schippers hun
kerkelijk thuis. Een veilige haven in
een onrustig dobberend leven vol
zorgen en vraagtekens.
„Hoewel ook onder andere in de
Rotterdamse Doelen elk jaar een
speciale kerstviering voor schippers
en hun gezinnen wordt gehouden,
neemt Ruhrort toch een apart
plaatsje in de harten van de binnen
schippers in Vermoedelijk vanwege
de wat intieme sfeer Het is rond de
kerstdagen werkelijk dringen in de
Duisburgse havenbekkens", consta
teert de predikant met zekere vol
doening.
Al dagen voor het kerstfeest met
als hoogtepunt de viering op Tweede
Kerstdag meren de schippers hun
boten zij aan zij af om zelf zij aan zij
aan te schuiven tijdens de kerkdien
sten. Zo'n twee- tot driehonderd va
rende en zwervende kerkgangers vul
len dan de banken van de Nederland
se gemeente aan de Dr. Hammacher-
strasse
ring is ouderwets van opzet. Een
liturgie, een meditatie, kerstverha
len voor klein en groot. En daarna
de even traditionele als hete choco
lademelk, zoals die wordt geschon
ken in het schipperscentrum boven
de kerkzaak
„Tussen het aanhalen van de familie
banden door. voeren de kinderen
dan ingestudeerde stukjes op. Of
komen spontaan iets voordragen.
Dan krijg je van die vertederende
poesie-maauw-verhalen"
rob hirdes
Iedereen vindt dat even prachtig,
want de ontspannen sfeer staat bo
ven alles. Wanneer alles te volmaakt
en professioneel wordt, gaat de inti
miteit van het kerstfeest wel eens
verloren. Volmaaktheid is overigens
ook nauwelijks na te streven, want
pas kort voor het kerstfeest kan
worden begonnen met het instude
ren van de door kinderen op te
voeren kerststukjes of muziek-uit-
voerinkjes. Het komt vaak voor.
want schippers zijn per definitie al
tijd onderweg en treffen elkaar zel
den, dat een groepje kinderen pas op
Eerste Kerstdag gelegenheid heeft
samen bij één van hen aan boord een
stuRje in te studeren Maar juist
daarom draagt het uiteindelijke re
sultaat zo'n spontaan karakter
Zonder uitzondering bevestigen de
schippers dat hieraan voor een groot
deel die aantrekkingskracht van
kerstmis aan de Ruhr valt toe te
dichten. „De warme en persoonlijk
getinte sfeer, waarbij de kinderen
centraal staan. Want is kerstmis niet
het feest van het kind. Doordat ie
dereen aan lange tafels zit naast
elkaar, wordt het idee van eén grote
familie bevestigd", vertelt een schip
per.
„En terecht", haakt een collega in.
„Ergens ben je allemaal wel via
neefjes en nichtjes met elkaar ver
want. Soms weet je gewoon met
meer of iemand nu familie van je is of
slechts een heel goede kennis. Soms
lijkt kerstmis aan de Ruhr wel op een
klein schippersbeursje".
knudde
Dominee Gort, in september vorig
jaar als predikant in buitengewone
dienst voor het schipperswerk bin
nen de hervormde kerk in Duitsland
bevestigd: „De schipper is van huis-
uit kerkelijk. Maar door zijn door
gaans zwervend bestaan, valt het
hem niet mee ergens een kerk te
vinden, waar hij zich thuis voelt.
Hij staat natuurlijk wel ergens ker
kelijk ingeschreven. Maar dat is
slechts een administratief gebeuren.
Vaak is dat in dezelfde plaats waar
hij met zijn gezin ook burgerlijk
staat geregistreerd".
„De kerken onderweg worden veelal
als knudde ervaren. Omdat ze er
geen band aantreffen. En dus komen
ze er weinig. Vandaar, dat ze door te
kerken in Ruhrort hier eigenlijk hun
thuiskerk hebben gevonden. Ze ho
ren hier het woord Gods en eikaars
woord. Want na afloop van de dienst
wordt er altijd koffie gedronken in
het scipperscentrum, waar zich ook
een bibliotheek en wat recreatieve
spelletjes bevinden De roef eigenlijk
van de kerk".
De gezamenlijke kerken en al even
gezamenlijk koffie drinken erna,
doorbreken het toch wel sterk geiso-
leerd leven van de binnenschippers.
Doorgaans vertoeven alleen de
schipper en zijn vrouw aan boord
van het schip. Want zolang het schip
onder de duizend ton meet, mag je in
Duitsland met zijn tweeën schippe
ren Daarboven moetje als derde een
matroos aan boord hebben.
Iets. waar overigens nog wel eens de
hand mee wordt gelicht, omdat de
binnenvaart bepaald geen vetpot-
bij-uitstek is. Van een sterk geva
rieerde aanspraak aan boord is in elk
geval zodoende slechts weinig spra
ke. Bovendien gaat het laden en
lossen met de dag sneller, waardoor
familie
„Een ware familie-aangelegenheid",
glimlacht de dominee. De kerstvie-
Overigens biedt de Nederlandse her
vormde gemeente in het verpaupe
rende Ruhrort ook vriendelijk on
derdak aan gelovigen, die rond
Duisburg vaste grond onder de voe
len hebben gevonden. Want tal van
Nederlanders hebben zich er, mee
gesleurd dpor enkele emigratiegol-
ven met een industriële magneet
functie, betrekkelijk verstrooid ge
vestigd.
Ds. Gort: „Maar die landrotten on
der de kerkgangers deert de schip
pers met. Beschouwen ze eerder als
een stukje integratie. Bovendien ver
tegenwoordigen de schippers zelf een
kerkelijk allegaartje".
,nDe schipper mag van huis-uit ker
kelijk zijn de kerkelijkheid onder
hen is groter dan aan de wal; kerkis-
tisch is hij bepaald met. Hij is niet zo
sterk gericht op een eigen kerk. Het
is hem om het éven of hij nu een
hervormde- of gereformeerde kerk
binnenstapt. Onze gemeente verte
genwoordigt dan ook een breed scala
gelovigen. Baptisten, een enkele ka
tholiek. gereformeerde en allerlei
soorten hervormden. Een typisch
staaltje van oecumenisch kerken".
De schippers maken ver van hun
thuishaven lange dagen. Maar de
schipperspredikant de Nederland
se Hervormde Kerk telt er twee
doet voor hen niet onder. De hoofd
accenten van zijn herderlijke werk
zaamheden liggen op de verzorging
van de kerkdiensten en de pastorale
arbeid, die veelal aan boord van de
schepen gestalte krijgt. Zo reist de
predikant alle schippers van de Rijn
vaart „zij zijn de best bezochte
lidmaten van de hervormde kerk"
tot aan Mannheim af. goed voor
40.000 zakelijk verreden kilometers schappelijke aanpassingen. Bijvoor
per jaar beeld over de problemen, die x
hebben wanneer hun kinderen gaar.
„Schippers zijn nu eenmaal zwer- samenwonen",
vend en hebben dikwijls behoefte „Maar schippers zijn ook bijzonder
uitgesproken or in stilte aan con- trouw aan hun gemeente. En met
tact met de wal. Soms beilen ze je en hun' bedoel ik in het bijzonder Ruh
dan spring ik in de auto. Dan moet rort. Daarvan getuigt bijvoorbeeld
de vakman in het geestelijk werk er een oud-schipper van een sleepboot,
weer aan te pas komen", glimlacht die ieder jaar opnieuw met zijn
hij. vrouw van Rotterdam naar Ruhrort
„En anders rij ik zelf stroomop- komt om het familiekerstfeest mee
waarts om her en der figuurlijk te maken. Vroeger voeren ze veel op
gesproken aan te leggen. De ene Basel en Straatsburg en kwamen ze
keer paten we in gepaste ernst over 00k regelmatig hier. Sterker: ze zi
de problemen rond het geloof; de hier indertijd ook getrouwd"
andere keer even ernstig over de
even grote problemen rond de hape- 4 Olld etï HÏeUW
rende motor. In beide gevallen draag
je er zo tevens een steentje toe bij de Naast kerstmis wordt Ruhrort trou-
kerkelyke gemeenschap hecht te wens ook druk bezocht op Oudt-
houden, terwijl je de onderlinge com- jaarsavond. Ook dan is het een druk
municatie verstevigt". te van jewelste in het schipperscen-
„Want vergeet niet; schippers zijn trum. „We varen er werkelijk e»n
door hun gedwongen 7Zjze van nachtje voor door als het laden weer
werken en wonen doorgaans slechts eens uit de hand is gelopen", vertel;
alleen op zichzelf aangewezen en* een schipper. „Maar ik wil het niel
willen ook wel eens een klankbord missen",
hebben. Het zijn pure individualis
ten. Dat is een van de negatieve Zo denken er meer over, want ook
bijverschijnselen. Hun leven ken- met de jaarwisseling staat het par
merkt zich door een taai isolement keerterrein aan de Dr. Hammacher-
en vandaar ook. dat het kerkelijk strasse vol met auto's met achter de
treffen in Ruhrort zich manifesteert achterruit: 'Vervoer over het water
als een societeit-achtig gebeuren, De juiste weg",
waar ondanks alles ook hechte ban- „Vorig jaar viel nieuwjaar op een
den worden gesmeed" zaterdag en was het erg laat gewor-
Dat laatste is zowel figuurlijk als den. Het was zo gezellig, dat de
letterlijk bedoeld, want menig schip- laatsten het centrum pas om een uur
persechtpaar heeft in de loop der of drie 's nachts verlieten. Maar
jaren zijn kerkelijk huwelijk speciaal zondags om tien uur was iedereen
in Ruhrort laten bevestigen. Het weer punctueel bij de kerkdienst
behoort trouwens ook al niet meer aanwezig. Hoewel sommigen wel een
tot de uitzonderingen, dat kinderen uur hadden moeten lopen om vanal
van de Ruhrort getrouwde echtpaar hun boot de kerk te bereiken", ver-
zich er ook in de echt laten verbin- telt de predikant met blijde ingeto-
den. genheid.
Dominee Gort; „Vaak zijn schippers „Maar kerken aan de Ruhr en
recht-door-zee-lieden, die lange zeker met kerstmis en met de jaar
werkdagen maken en qua maat- wisseling is dan ook iets. wat de
schappelijke stromingen wat achter- Nederlandse binnenschipper zich
op lopen. Dat laatste is ook weer een niet gauw laat afnemen. Omdat hij
uitwas van die geïsoleerdheid. Heel dat ervaart als een plek vol vrede en
wat gesprekken lussen hen tussen luwte in de stroomversnellingen van
mij gaan over die moeizame maat- hun woelig bestaan".
de walcontacten ook maar uiterst
beperkt blijven en het isolement zich
alleen maar heviger doet voelen.
.Vandaar", legt de predikant uit.
„vindt de immer onderweg zijnde
schipper in ons kerkelijk centrum
een veilig baken in een woelig be
staan, waar hij vol vertrouwen op af
kan stevenen. Een baken met een
sociaal-culturele achtergrond".
Mevrouw Fransje 1. Jongert (361
sedert haar twaalf jaar du
rend verblijf in Noord-Amerika aan
gesproken met Frances heeft de
grootste drukte achter de rug. Haar
200.000 Enkhuizer Almanakken,
waarvan zij sedert vorig jaar uit
geefster is, zijn de deur uit.
Ettelijke vrachtwagens met tiental
len paletten vol „Enkhuizers" zijn
haar woon- en kantoorpand gepas
seerd. Nam die „ontvangst- en ver
zendingsoperatie" slechts één werk
week in beslag (na de eerste ervaring
van vorig jaar precies de helft van de
tijd van toen), tóch is zij nagenoeg
het hele jaar bezig de almanak sa
men te stellen, te redigeren en te
corrigeren
„Ik ben nu al aan het denken over de
uitgave voor het jaar 1985 In april
volgend jaar zal ik de eerste regels
ervoor al schrijven. Eerst moet ik alle
gegevens over markten, kermissen
en folklore binnen hebben Dat is de
grootste klus En natuurlijk, voor de
kroniek, het alert zijn op alle dingen
die komen".
Frances vertelt enthousiast over
„haar" almanak. „In 1982 kocht ik
het uitgaverecht, omdat de vorige
uitgever, de heer Van de Schaar, het
gezien zijn leeftijd 86 jaar
welletjes vond en hij in zijn familie
geen opvolger had om de „Enkhui
zer" voort te zetten Ik kende de heer
Van de Schaar nog van vroeger, toen
ik in Apeldoorn woonde. Ik woon nu
in hetzelfde pand waarin Van de
Schaar jarenlang de almanak heeft
uitgegeven. Mijn kinderen zjjn op
dezelfde school, die ik vroeger be
zocht.
„De heer Van de Schaar, die de
„Enkhuizer" vijftig jaar heeft uitge
geven. heeft me in 1981 helemaal
ingewerkt. De editie 1982 hebben we
samen gedaan en vorig jaar deed ik
het voor het eerst helemaal zelfstan
dig Ik heb er wat nieuw leven inge
blazen. Andere contacten gelegd,
een andere vorm van promotie geko
zen en het boekje op een wat vrolij
ker wijze op de markt gebracht.
„De inhoud is traditioneel gebleven
met de vier eeuwen bestaande ru
brieken Wat dat betreft geen ver
nieuwingsdrang,- maar wel met wat
andere varia opgefleurd. De laatste
dertig jaar was de almanak wat
versoberd, wat stoffig geworden"
geschenk
de tijd van de Gouden Eeuw. Sche
pen uit „de Oost" kwamen terug uit
Indie en waren op weg naar de
koopmansstad Amsterdam. Maar
door de verzanding van Pampus was
Amsterdam niet meer voor de grote,
zwaarbeladen schepen bereikbaar.
De Verenigde Oost-Indische Com
pagnie iVOCi liet opslagplaatsen
bouwen in Zuiderzeesteden als
Hoorn en Enkhuizen En daarvoor
hadden de schippers de watergetij
den van Enkhuizen nodig om zonder
problemen naai- die havens te kun
nen manoeuvreren.
„En zo ontstond de Enkhuizer Alma
nak Aanvankelijk uitgegeven door
de familie Stichter in Amsterdam en
later, in 1800. door de familie Van
Traditiegetrouw wijst de „Enkhui
zer" de weg naar actuele informatie
over het weer, de stand van hemelli
chamen, watergetijden, markten,
kermissen en folkloristische evene
menten in steden en dorpen. Tips
voor huis, tuin en keuken, raadge
vingen en wetenswaardigheden,
kortom, een zeer gevarieerde vraag
baak voor velen.
„Ik krijg goede response op mijn
aanbiedingen. De populariteit van
de almanak stijgt, ook al doordat de
„Enkhuizer" nu vaste voet begint te
krijgen op de markt van relatiege
schenken Een markt, die juist tegen
het einde van het jaar altijd op
bloeit"
Hoe komt de „Enkhuizer sinds jaar
en dag uitgegeven in Apeldoorn, aan
zijn naam?
Frances Jongert: „Die stamt nog uit
dick horst'
ue Van Staden trouwde
namelijk met een juffrouw Stichter
die de uitgaverechten als erfenis had
ontvangen De naam Stichter wordt
echter nog steeds op de titelpagina
van de almanak vermeld.
„Vanaf 1595 tot 1890 werd de „Enk
huizer" gedrukt en uitgegeven te
Amsterdam, later bij Van Staden.
Nadien vanuit Apeldoorn onder de
handelsnaam Uitgeverij Gebr Van
Staden. waarvan de heer Van de
Schaar directeur was Toen ik de
zaak vorig jaar overnam maakte ik
er Uitgeverij Enkhuizer Almanak
B V. van"
recept
De Enkhuizer Almanak heeft zijn
popuiamcii voor een zeer belang
rijk deel te danken aan de weers
voorspellingen, de kroniek vanaf
1900 en de watergetijden. De laatste
vooral gebruikt door recreatie
schippers, die op deze manier op
zeer voordelige wijze aan de bij
navigatie noodzakelijke getijtafels
komen.
..Frances: „Voor de weersvoorspel
lingen en de rubriek „Weerwoord"
maak ik gebruik van een oud recept.
De theorie van een amateur-weer
kundige. een zekere Christiaan Nell.
Gebleken is dat de weersvoorspellin
gen een juistheidspercentage van 70
a 80 hebben. De amateur-meteoro
loog Nell (uit Voorschoten) ontwik
kelde in de jaren '20 de redelijk
betrouwbaar gebleken theorie van
de omkeerdagen. Daarnaast maken
we gebruik van een eigen corps weer-
waamemers We hopen in de toe
komst het juistheidspercentage nog
met een procent of tien op te vijze
len"
Frances Jongert, die haar almanak
na de samenstelling, redactie en cor
rectie verder technisch laat verzor
gen (drukken en binden) door de
Noord-Nederlandse Drukkerij in
Meppel, wil over de prognoses van
het weer geen details kwijt „Die
behoren tot de door mij opgekochte
rechten", zegt ze vriendelijk, maar
beslist.
historie
Nog even terug naar de historie van
hel. dank zij de hang naar nostalgie,
weer zo populaire kalcndarium.
„De ontstaansgeschiedenis van de
Enkhuizer is herleid tot 1594. maar
wellicht werd hij al veel eerder uitge
geven. 'Dat is echter niet meer te
achterhalen. In het Rijksmuseum in
Amsterdam vindt men nog een stuk
van de „Enkhuizer". dat in bevroren
toestand werd aangetroffen in het
Behouden Huys op Nova Zembla.
Het werd daar door Willem Barentsz
en Jacob van Heemskerck. na hun
beroemde overwintering in 1596-'97
(op zoek naar een noordelijke door
vaart naar Oost-Indie), achtergela
ten".
Het archief van de uitgeefster in
Apeldoorn bevat nog een compleet
exemplaar uit 1686, met daarin een
„Extract van het Previlegie" waarin
de Staten van Hollant ende West-
Vrieslant" op 28 november 1682 toe
stonden dat de vijftien volgende ja
ren de Enkhuizer Almanak mocht
worden !n gedrukt én uitgegeven
door de gcoctroyeerde. Deze octrooi
en werden door de Staten en Schout
en Schepenen telkens voor de tijd
van 15jaar aan de uitgever verstrekt
Een auteursrecht dus
De Fransman Th. Nisard noemt in
zijn handboek „Les livres populai-
res". gewijd aan volksuitgaven en in
Parijs verschenen in 1864, de Enk
huizer Almanak, na de Bijbel, het
oudste gedrukte boek ter wereld dat
regelmatig verschijnt.
De Nederlander dr G D. J Schotel
deed in zijn standaardwerk .Vader-
landsche volksboeken en volks
sprookjes". in 1874 in Haarlem uitge
geven. een zelfde uitspraak. In beide
boeken wordt verhaald hoe het volk
de almanak tevens als grote „leugen
zak afschilderde Daarvan getuigt
nog het sprmgversje „Almanak, leu
genzak". daterend uit de tijd dat
Nisard en Schotel hun boeken schre
ven:
„Almanak., Leugenzak'.
Komt van Delft,
Liegt de helft.
Komt van Aalsmeer.
Liegt nog veel meer.
Komt van Dordl.
Liegt dal 'ie zwart wordt.
Komt van Zwartewaal.
Liegt 't allemaal''"
't nut
Uit tie vergeelde archiefstukken
blijkt dat de „Enkhuizer" naast de
normale Kalendarium-rubrieken tal
van zaken bevatte „tot leeringhe
ende vermaek". Anekdoten, spreuk
en, vertellingen, prenten en gedich
ten „tot opscherping van Vernuft en
Smaak". Vermakelijke zangstukjes,
vertrektijden van trekschuiten,
vracht- en postwagens, beurtsche
pen en de tijden waarop de klok
werd geluid bij het sluiten van de
stadspoort.
In de vorige eeuw werkte de „Enk
huizer" samen met de Maatschappij
tot Nut van 't Algemeen i,.het Nut"),
dat er „leerrijke verhandelingen,
zang- en dichtstukjes" in liet opne
men. Dr. Jan Pieter Heije en Nico-
laas-Beets publiceerden omstneeki
1845 regelmatig in de „Enkhuizer.
Waarvan de inhoud „zoveel mogelijl
overeenkomstig de behoeften en er
bevatting des volks is ingericht".
Kortom, „een almanak waarin iede
iets kan vinden dat zijne kennis kt'
uitbreiden, zijn verstand kan besefc-
ven en het hart openen voor alles W
goed. edel en rein is...
In de taal. waarin matrozen, solda
ten en handarbeiders hun eigen zegs
wijzen terugvonden, schreef dr. Ja:
Pieter Heije in de „Enkhuizer" onds
meer een „triomphantelijk lied var-
de Zilvervloot". „Zijn daden bennet
groot, Die heit gewonnen de Zilveren
Vloot" werd in 1844 voor het eerst t
de Enkhuizer Almanak gepubli
ceerd.
Van politiek heeft de „EnkhuizK*
zich nooit wat aangetrokken. 0c-
danks drukpersverboden in de Fró.*-
se tijd en censuur tijdens de DuiW
bezetting, blééf de almanak versclu-
nen. Of er niets aan de hand
drukte de „Enkhuizer" in 1941 óf
verjaardagen van het Konkinklljk
Huis af en in 1942 zelfs de toenail
geheim beschouwde watergetijd»
van de Nederlandse kust, waarvan
de geallieerden bij een mogelijk'
invasie gebruik konden maken
Maar ook nu nog actueel, want wil
volgend jaar een slrandwandelio!
van Zandvoort naar IJmuiden *il
maken, zal de tijden van eb en vlod
willen weten. Wie naar de jatf-
markt in Bolsward wil, kan dejofr
te datum opzoeken en wie vol5«<
jaar het congres van de Vri jgezell#
bond wil bezoeken, kan nu rij
agenda al trekken...
