HET LEVEN VOOR DE DOOD PSYCHO II Anthony Perkins en Alfred Hitchcock Jan Vrijman en het PZC/ kunst/cultuur Louis van Gasteren filmt Hans van Sweeden S IIJDAG 26 AUGUSTUS 1983 Door jan van Beek) \p 12 april 1963 stierf Hans van Sweeden. Hij was slechts 24 jaar oud. Met een overjarig /jachtgeweer, dat hij had gevonden in het huis van zijn vriendin, schoot hij zich door de orst. Later zou de doorkneedde politieman Dirk Kuijper uitleggen hoe dat kon; je oodschieten met een geweer waarvan de loop langer is dan de arm van een mens. Met je uim aan de trekker moet je het geweer zo hoog mogelijk optillen en dan druk je het uiteinde an de loop met je andere hand ter hoogte van je hart. ms van Sweeden was een epigoon Het is het einde van de vijftiger jaren de jaren vijftig, de eerste^nieuwe en het begin van zestig. Nog voor de 4. - grote rellen Amsterdam zullen doen trillen op de palen, waarop het ge- - - bouwd is. De nieuwe generatie die na :hzelf even vlug weer afbraken, met 1940 is geboren, dient zich aan. Zij ugs en intellectuele uitputting. Op WOrdt in soorten onderverdeeld onder :hzelf was Hans van Sweeden niet de namen nozems, provoos, kikkers, 'bijzonder. Hij was intelligent maar bietniks, magiejers. bullen, pleiners, dijkers, dammers en brozems. Zij leeft op de breuklijn van een afschuwelijk Hans van Sweeden neratie na de tweede wereldoorlog; a de kinderen van de wederop- bij wie het zo snel ging, dat zij hield het op geen enkele school uit. ik niet in de militaire dienst, noch het conservatorium. Hij schreef verleden en een toekomst, die slechts dichten, een toneelstuk, speelde sa- een groteske uitgestelde zelfvernieti- ;.'oon, componeerde muziek, maakte ging lijkt. Het heden kan dan alleen Uldenjen, TOokte, flikte, snoof en nog enige zin krijgen, als alle waarden n.u.i jn het ahsurcje kunnen worden onderzocht en waar mogelijk omge draaid. Daarin lag de kiem van het it. Nooit maakte hij iets af. Behal- Idan zijn eigen leven. zijn begrafenis waren meer dan londerd mensen, alle speters uit bizarre e nde van Hans van Sweeden. iterdamse scene' van die da- In de hoofdstedelijke achterka- Hoewel in de tijd waarin hij leefde, letterlijk alles mogelijk was, ontbrak de turbulente jeugd van voor hem de uitweg op de heilloze weg zware Van Nelle met hasjies Van de drugs, die hij met een enkel ide en tripte op LSD werd hij snel marihuanasigaretje had ingezet. Hij legende, een symbool. schreef het zelf: Amsterdamse cineast Louis van „Het plotseling ondervinden, dat het isteren liet hem in 1961 de muziek aardse leven alleen verval is. bij zijn film over de snel herle- Alles is duisternis, er is geen uitweg. nde woningbouw 'Alle vogels heb- Alles wat mij vroeger zo mooi scheen. n nesten'. Hij was ook bij de begra- is ontmaskerd nisen na afloop zei hij tegen Robert Nog een paar goede werken, en dan hs?er Grootveld, die bij hem in de zal ik een ein(l aan mijn ieven ma- KVizat. „Daar wil ik wel een film ken". Louis van Gasteren heeft het korte bestaan van Hans van Sweeden op nieuw tot leven proberen te brengen door mensen, die hem gekend hebben aan het woord te laten. In de afgelopen twintig jaar nam hij tachtig intervieuws op film op. Alle hoofdrolspelers uit de Amsterdamse „scene" van een kwart eeuw geleden kreeg hij voor de camera. Zij spraken over Hans, maar meer nog over zich zelf, over hun leven dat zich toen als in een hogedrukketel afspeelde. Simon Vinkenoog. Frank Lodeizen. Louis Andriessen. Jan Cremer, Johnny van Doorn, Manfred de Graaf, Misha Men gelberg. Ramses Shaffy. Willem Nij- holt, Robert Jasper Grootveld, kort om allemaal. Meer dan honderd uur beeld en ge luid. Daaruit werd een wertkkopie met een lengte van negentien uur gemonteerd. Drie en een half jaar heeft het geduurd, voordat Van Gas teren die had teruggesneden tot een bioscoopfilm van twee uur en vijf en dertig minuten. Veelheid ovetmaken". Nu, twintig jaar later, is diefita er. Onder de titel 'Hans, een leren voor de dood' gaat hij begin leptember in roulatie tijdsbeeld Iiljens het jargon van die dagen was ins van Sweeden een 'dpleiner', een «{en uit de voormalige burger- lind, met een echt leren jasje, licf- ebber van Jazz, nu en dan een irihuanasigaretje, gedichten irijven als je high was, bier en «ever drinken op het Amsterdamse Keplein en praten over moderne tuur. ns Harry Mulisch in zijn 'Bericht in de Rattenkoning' staat deze ;p in tegenstelling tot het rauwe 1 gemotoriseerde soort jongeren dat Kierde verzamelnaam 'Dijkers' door S leven ging. Die droegen kunstleer hielden het op rock. zij rookten ure shag, zaten in de bioscoop en ïen bij elkaar op de Nieuwendijk. ft verschil tussen beide groepen 9H ordtin de literatuur weerspiegeld in :t werk van Jan Cremer en Snnon inkenoog. Jan Cremer zal Hans van feeden dus eenmaal finaal in de nier slaan en Vinkenoog zal hem fönoedig in een vers gedenken. «•Al dw Louis van Gasteren Twintig produktiejaren is een lange tijd voor de totstandkoming van een film. En dat is zichtbaar ook. Omdat Van Gasteren gedurende die tijd niet helemaal zeker was van het soort eindprodukt dat hij tenslotte zou maken, een kleine produktie, televi sie of een bioscoopfilm, heeft hij veel interviews op zwart-wit gemaakt, soms met gebrekkige geluidskwali teit. Die beelden heeft hij willekeurig gemengd met de kleurenopnamen die hij later maakte. Aan het begin van de film laat hij weten dat men daar geen bijzondere betekenis aan mag hechten. Die wisselingen maken het tijdsbeeld echter volledig levensecht De oudmo disch aandoende zwart-wit opnamen zijn koppeltekens met de tijd. Vas alle interviews zijn slechts fragmenten overgebleven. Boeiende snapshots van mensen van wie de naam op de lange titelrol wel verschijnt, maar die in de film naamloos blijven. Je her kent de gezichten van bijna allemaal, als je niet te oud bent en ook niet te jong om in die tijd geademd te heb ben. Het verhaal wordt in drie hoofdstuk ken verteld. Een lange inleiding ver haalt wie Hans van Sweeden was. In het tweede deel hebben de mensen die hem hebben gekend het voormame- hjk over zichzelf; de film wordt dan de registratie van hun eigen leven een daardoor een boeiend tijdsbeeld. Na de pauze komen in het dramatische slot diegenen aan het woord die de laatste uren van Hans hebben meege maakt, zijn laatste vriendin en de homofiele toneelspeler die verliefd op hem wordt. Zij zijn de laatsten van de zestig gezichten die dan twee en een half uur lang over het doek zijn ge gaan Gewoon Uit al deze interviews blijkt dat Hans van Sweeden geen buitengewone fi guur was, maar een mens als ieder ander.Hij was een kind van de tijd, die het onderwerp van de rolprent is geworden. Volgens sommigen was hij een kleine meeloper, een bijwagen van het grote gebeuren, waarin alles mogelijk was Anderen vonden hem aardig, een vro lijk kind. gek genoeg om uit te nodi gen op de vele extravagante feesten die in de huizen van de opkomende jetset werden gehouden. Een jongen waar de meiden uit de scene' graag mee naar bed gingen De kinderen die hij daarbij maakte, ontliep hij vervol gens. Hij was een drugverslinder, een allesslikker. Hij consumeerde de hele inhoud van elke toilet- of medicijn kast die onder zijn bereik kwam. een rustloze zoeker naar de grote kick Hij liet zich met opzet arresteren met een paai- miligram marihuana, in de hoop dat hij in de gevangenis zou kunnen afkicken. Hij zat zes maan den, maar kwam niet vrij van de drugs. Hij zou wellicht onder zijn gegaan in het leger van de naamlozen die aan de verdovende middelen zijn gesnueveld. als er met een aantal geschriften en wat muziek van hem zou zijn achtergebleven Als Misha Mengelberg, met wie hij heeft samen gewoond geen 'memoriam' voor hem zou hebben gecomponeerd, waardoor Louis van Gasteren werd geïnspireerd om met een film 'dit onaffe verhaal' af te maken. Daardoor werd bij het boeiende lij dend voorwerp van een tijdsbeeld. Van Gasteren zegt: „Werkend aan de film bleek dat het mij tenslotte niet meer ging om Hans, die aardige jon gen die ik gekend had, maar dat het inderdaad ging om het leven voor de dood. Dat was ook steeds het thema waar wij in alle gesprekken op terug kwamen, de ouders, het nest, de iden tificatie. het telkens opnieuw begin nen. berusting, aftakeling, het onder ogen zien van de dood". De violiste Vera Beths, die een sonate van Hans van Sweeden speelt, zegt: „Als je de sfeer eruit laat en de gedachte, nou dan speel je het anders, hè, dan is het meteen niks, een paar noten IDoor Henk J. Meier) ls de lichten uitgaan is het even doodstil in het bioscoopje. We «n kijken naar Jan Vrijmans tuwste documentaire. „Kijken" zo dat bij film. Bij Vrijman wordt vooral: luisteren. Verwacht, r toch nog plotseling komt het fluid uit alle hoeken op ons af. Dan beeld. Een aap komt uit het rwoud, met een strootje rommelt Ij in een mierenhol, veegt de mieren »fen peuzelt ze op. Waar hebben we f opname, jaren geleden, eerder lien? We zitten toch naar een nieu- nim te kijken kan dat? Ja. dat K veel van de beelden in deze euwe documentaire zijn 'geciteerd' andere films. n Vrijman maakt van vrijwel elke fuwe film een gebeurtenis, een hap- nlng. Dat begon in 1960 met zijn ndebuut ..De werkelijkheid van Hel Appel waarvoor hij in Berlijn tteen de Gouden Beer kreeg De tuwste Vrijman-happening heet kanttekeningen bij communicatie", a montage-film van 25 minuten. De Kumentaire, 'die in september tij- fa de Nederlandse Filmdagen in 'ftcht in première gaat, werd ge- önsord door Philips, waarvoor Vnj- re-pn in 1979 al de film „Philips een Herneming, de samenleving" maak- Kanttekeningen bij communica- Is bewust en consequent gebruik ©aakt van het Dolby Stereo Sur- Wnd-geluid (DSS), dat uit zeven gro te geluiusooxen op de kijker wordt losgelaten. Dat is nieuw voor Neder land Voor de geluidsmixage moesten Vrijman en Emile Bensdorp (die beeld en geluid monteerde 1 uitwijken naar Engeland, in ons land hebben we voor DSS nog geen produktiemogelijkhe- den. ook al zijn er m Nederland al meer dan tachtig bioscopen waar een DSS-film in originele versie kan wor den gedraaid Orde I11 Vrijmands film is dat Dolby Stereo Surround-geluid geen aanvulling op het beeld, maar gelijkwaardig aan de andere filmische componenten. Meer dan gelijkwaardig: geluid en monta ge zijn in deze film zelfs belangrijker dan commentaar en beeld. Dat is een rangorde, een constatering die Jan Vrijman wellicht pijn zal doen. Want de commentaartekst die zijn film begeleidt, lijdt niet aan lichtvoetig heid. Lachend geeft hij dat later ook impliciet toe: „Ja, daar was dominee Vrijman aan het woord...". Behalve als preek ziet Jan Vrijman zijn „Kanttekeningen bij communica tie" vooral als geluidsspektakel „Met mijn grenzeloze liefde voor de bio scoop heb ik altijd grraag een spekta kelfilm wallen maken Als jongetje uit de Jordaan maakte ik in een buurt- theatertje voor het eerst kennis met De Bioscoop dat is heel wat anders dan film of cinema. Film is een vrij exclusief uitdrukkingsmiddel en ik gebruik het, maar ik ben altijd gefas cineerd gebleven dpor de spektakel films, waarin mensen als op een ker mis helemaal overgolfd worden door emoties". Nog lang na de introductie van geluid- bij-film (in 1927» hielden filmfanaten vol dat ware filmkunst het zonder geluid moest kunnen stellen. Geluid bleef een te verwaarlozen element, al waren cr regisseurs die daar anders over dachten- de zachtmoedige Her man van der Horst kon een spontane woede-aanval krijgen als bij zijn films het geluid „wat zachter" werd gezet. Essay Vrijman noemt „Kanttekeningen bij communicatie" een „filmisch essay" waarvan hij de „auteur" en niet de regisseur is. Die laatste betiteling zou ook onjuist zijn geweest, want de meeste opnamen zijn beeldcitaten uit andere films. Zo gebruikte Vrijman naast eigen opnamen uit vroeger films bijvoorbeeld nogal wat beelden uit Haanstra's film „Bij de beesten af'. Wie de geciteerde films kent, zal dan incidenteel een schokje van her kenning krijgen, maar door het ge luid, het commentaar en de nieuwe, snelle eindmontage (van Oscar de Waard) ontstaat een nieuwe filmi sche werkelijkheid. De montage is hier de motor van de film, een motor met een paar verras sende vondsten en knappe beeldlij - men. Functioneel en indringend is bijvoorbeeld het hanteren van de af- standsbedienine voor televisie als montage-element, inclusief de tv-tus- senruis. Dan is er het prachtige beeld- rijm van een landende meeuw en een landend vliegtuig. Maar de montage in combinatie met geluid, beeld en commentaar is op zijn sterkst in een lange scène van drie arbiters, waar van twee met een fluitje: een verkeers agente in het stadsgewoel, een scheidsrechter bii een voetbalinci dent en dirigent Haitink in zwetende concentratie. In dat soort scènes wordt de unieke DSS-techniek op zijn best benut in een kakafonie van kermisachtig ge luid. terwijl de snelle montage ervoor zorgt dat het beeld niet wordt wegge drukt door dit geluidsgeweld. Na 2? minuten beeld- en vooral ge- luids-ervaren wordt het commentaar afgerond en eindigt de dolby-muziek in crescendo. De film is klaar, af. rond.denk je Een seconde stilte. Dan gaat het nog een volle minuut verder met matte beelden en muziek die nauwelijks iets nieuws te melden heeft In die minuut zit nog eens ruim dertig seconden commentaar, waarin de Boodschap van de film zeer ten overvloede wordt samengevat ..In onze informatie-maatschappij kan de nieuwe technologie onze vriend, onze bondgenoot en onze me dewerker zijn Het kan ons leven en de wereld waarin we leven verbete ren Dat kan. maar alleen als wij het willen. Wij, de mensen van vandaag en vooral de mensen van morgen.. Daar was dominee Vrijman aan het woord. 1Door Hein Kropman Anthony Perkins was enkele uren in ons land in verband met de film Psycho II, die in een aantal Nederlandse bioscopen in première in gegaan. Ameri kaanse acteur mag dan een bijzondere geschiktheid hebben om neurotische of nog erger in verwarring zijnde personages uit te beelden, het zou een vergissing zijn om hem daarmee als persoon te identificeren, Anthony Per kins maakt een zeer uitgebalanceerde indruk en alleen zijn uiterlijk herinnert aan Norman Bates, het gestoorde personage dat Perkins zowel in Hitchcocks Psycho als in Richard Franklins vervolgfilm Psycho II op een voortref felijke manier gestalte geeft. Perkins' vertolking van de schizof rene moordenaar in Hitchcocks film is klassiek en het hercreëren van een dergelijke legendarische rol houdt risico's in. Heeft Perkins met het hoog daarop en moment van aarzeling gekend toen hem de rol werd aangeboden0 „Je loopt inderdaad een risico, maar dat loopt een acteur op welk moment dan ook wanneer hij voet zet op het toneel of op een filmset. Ik vind dat je risico moet kunnen nemen. Daar komt bij dat de rol van Norman Bates uniek is en ook erg goed geschreven. Op het moment dat ik vanuit die rol begon te praten en zinnen te zeggen, wist ik dat ik goed zat" „Ik vind dat we in Psycho II meer over Norman vertellen en dat we niets aan het herkauwen zijn. We zijn consistent gebleven wat betreft zijn karakter, maar Norman heeft zich ontwikkeld; hij is gegroeid, is niet alleen een generatie ouder ge worden. maar de therapieën die hij heeft ondergaan hebben het hem mogelijk gemaakt met zijn proble men om te gaan. Dat maakte het karakter weer de moeite waard om te dramatiseren en het verhaal van Bates de moeite waard weer te vertellen" „Het vervolg op Hitchcocks film heeft lang op zich laten wachten (22 jaar), maar zou niet eerder ge maakt kunnen zijn. Dat zou name lijk betekenen dat de film zich in de inrichting zou moeten hebben afgespeeld, of zonder Norman ge maakt zijn. of met een ontsnapte Norman. Ik vind het juist noodza kelijk dat hel vervolg zich weer op precies dezelfde plaats afspeelt. Daarom heeft het een zekere locica, dat gewacht is op het tijdstip dat Norman uit de inrichting werd ontslagen". „Of Hitchcock gelukkig zou zijn geweest met een vervolg op zijn film. dat weten we niet Zelf maakte hij nooit vervolgfilms, hoewel Hitchcock wel enkele remakes heeft verfilmd. Je zou kunnen aannemen dat de impuls die aanspoort tot het maken van een remake ook tot een vervolgfilm zou kunnen leiden, maar meer terzake is het feit dat Hitchcocks weduwe ons enorm heeft gestimuleerd en dat zij er geen enkel bezwaar in zag Nog belangrij ker vind ik de reactie van Hitch cocks dochter, die nadat ze de film had gezien, er enorm enthousiast over was. Dat betekende veel voor ons. want zij heeft uiterst nauw met haar vader samengewerkt en kende zijn werk van binnenuit". „Ik ben kritisch ten aanzien van de rollen die mij worden aangeboden, maar dat heeft zijn grenzen wan neer ik bijvoorbeeld zie dat de kin deren hard aan nieuwe schoenen toe zijn, of wanneer hun schoolgeld betaald moet worden, of als mijn vrouw wat kleren nodig heeft. Op een gegeven moment moet je zeg gen goed, we zijn achter met de huur tijd om aan het werk te gaan dit alles niet zonder de nodige ironie verteld...1". Wachten „de laatste jaren heb ik nogal wal aanbiedingen voor horrofilms gc had. daar waren financieel zeer aantrekkelije projecten bij, maar ik heb ze afgewezen omdat ik die films niet zo goed vond. Achteraf ben ik daar alleen maar blij om, want het wachten is met het aan bod om in deze film te spelen wel beloond. Ik doe gemiddeld twee films per jaar en het nodige werk voor televisie. Op George Sluisers aanbod om indertijd aan zijn film Twee Vrouwen mee te werken heb ik toen ja gezegd, omdat ik er altijd van overtuigd ben geweest dat je een speelfilm kan maken met di rect geluid en met een crew van maar negen mensen, en ik heb kunnen constateren dat ik daarin gelijk heb gekregen. Twee Vrou wen is een eerbare film geworden, zij het dat ik hem wat traag vind en iets te sober, maar ik bewonder Georges toewijding om zo'n film op die manier te maken". „Ik word nogal eens geidentificieerd met rollen waarm ik neurotische of gecompliceerde karakters uitbeeld Dat is beperkend, maar aan de andere kant geeft het de mensen een duidelijk beeld van jezelf. Als ze je dan in andere films andere dingen zien doen, zullen die ook beter bij blijven. Als je het zo bekijkt, valt het met die beperking dus wel mee. Ik ben niet by uitstek in personages met psychische problemen geïnte resseerd, maar het is wel zo dat die je mogelijkheid geven om karakters te spelen die conflicterende dingen denken en dat is voor een acteur altijd zeer interessant om te doen Vanzelfsprekend is het alleen maar interessant om bijvoorbeeld een schizofreen te spelen, maar abso luut niet om zo te zyn" „Ik heb dat beseft toen ik zelf met een aantal schizofrenen een groeps therapie onderging, zo'n jaar of vijf tien geleden Ik heb dat indertijd om persoonlijke redenen gedaan, omdat ik iemand ben die een psy chologisch onderzoek niet be schouw als de laatste toevlucht vóór de sprong van het balkon Het was heel nuttig, ik heb er veel van geleerd, maar uitsluitend op het persoonlijke vlak, niet als acteur". „Ik ben het er niet mee eens als je stelt dat er een kwalitatief verschil is tussen de manier waarop Hitch cock gewelddaden laat zien en die waarop dat gebeurt in Psycho II, dat het daarin op een brutere wijze wordt getoond. Er bestaat een nei ging om geweldscènes af te meten aan de manier waarop hel Hitch cock lukte in die 'douche-scène'. Voor het gemak wordt dan maar even vergeten dat er in Psycho ook een scène zit. de moord op de detective Arbogast, die naar mijn mening in gewelddadigheid alles te boven gaat van wat er in Psycho II aan gewelddadigs te zien is Het geweld dat we tonen grijpt plaats in het halfdonker en het is snel voor bij. Er is mets in Psycho n dat je niet met open ogen zou kunnen aanzien. De meeste horrofilms zijn onverbiddelijk beangstigend of stomvervelend en een lachje kan er nauwelijks af. Dat is bij Psycho II niet het geval, ik heb zelfs kritische geluiden opgevangen van mensen die vonden dat er te vaak gelachen kon worden". „Ik hou wel van horrorfilms, mits er geen beroep is gedaan op monsters, het bovennatuurlijke of het onuit legbare Ik prefereer psychologische drama s tussen mensen, die even exotisch, spannend en beangsti gend kunnen zijn, zonder dat ze uitmonden in het onvermijdelijke, en toen verdwenen ze achter de plooien van de aardbol en we hopen dat ze nooit meer zullen terugko men om ons opnieuw te terrorise- Zuiver „Hitchcock hoefde destijds nergens te vervallen in weerzinwekkende effecten, zijn Psycho is een 'eerlij ke, een discrete' film. Als mensen met mij over die film praten dan is het altijd met plezier. Ze waren gepakt door hel verhaal, ze waren misschien bang gemaakt als nooit tevoren, maar ze hadden ervan genoten. Dat is een heel verschil met het type film dat je bij wijze van spreken om de oren slaat, je platwalst". ..Psycho II is een film die zegt: kijk. dit is ons verhaal, het mag jullie nachtmerrie s bezorgen, maar we vertellen het op een zuivere manier. Er is een verschil tussn het publiek met waardigheid behandelen en het met het gezicht in de rotzooi druk ken. Ik prefereer het eerste en ik vind ook dat het in de beide Psy cho's zo gebeurt „Of het eind van Psycho n een belofte inhoudt voor een Psycho IIP Nee. dat is zeker niet zo be doeld. Een melancholiek vertelsel en een claustrofobisch verhaal als dit, met zo'n horror-intensiteit, eist al je aandacht op Als je op de set druk bezig bent. hou je je echt met bezig met de vraag of en hoe je nog een andere film zou kunnen maken, je denkt er gewoon niet aan Daar naast. het verhaal van Norman Ba tes is een tragische geschiedenis, ik vind niet dat die nog een keer opgerakeld moet worden We zijn er deze keer in geslaagd genoeg inte ressante en spannende dingen over te brengen, ik zou in de verste verten niet weten hoe dat nog een derde keer zou kunnen gebeuren" Anthony Perkins

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1983 | | pagina 9