3
w
jsJwn
sleutel
functie van
de arts
bMAG '5 DECEMBER 1979
RWANDA
kwiic,
ïmet
'•tt.»
Wt(8
imia
•.c.-.,
IWll,
iriuw
nbidi
'eget
Grupp
WIW.IU W lUlilNA KWH'Yeg
V
•AA
v>
Het internationale jaar van het kind,
ook in Rwanda.
ide oudere mensen kunnen er weliswaar nog heel veel niet lezen of schrijven, maar bijna alle
Ha: tren komen nu althans enige tijd op school terecht in Rwanda. Dit mag een flinke prestatie
oemd worden voor een land waar meer dan de helft van de bevolking jonger is dan 20 jaar, en mac gaan studeren.
,n„nZo kwam Antoine op de universiteit
Butare terecht, samen met 41
houdt dit in, dat hij/zij twee of drie
keuzes moet opgeven. De regering
maakt dan wei uit wat je uiteindelijk
pas sinds 1962 onafhankelijk is.
het echter verder te brengen dan de lagere school moet je wel erg gelukkig zijn: slechts 8
ent van de leerlingen van de lagere school komt in het vervolgonderwijs terecht. Dat vervol-
leriatd»' jerwijs is dan meestal een landbouwschool, een technische school of een huishoudschool.
elsoms is het een soort mavo of atheneum. Het is dus wel heel uitzonderlijk als-je uiteindelijk
?t toa ieuniversiteit terecht komt.
Rwanda staat in
tweede stad van het land.
studeren ook heel wat Rwan-
len 01 jongens In het buitenland. Voor
utersitair opgeleide Rwandezen
nêlesleutelfuncties te vervullen
tocganisatie voor de opbouw van
iti En die funkties kunnen ze
1 beter vervullen dan buitenlandse
rdlgen. die. als gastarbeiders in
r wad land. toch pas na heel lan-
bet land en zijn bewoners echt
ces kennen.
die universitair opgeleide
ten die zo'n sleutelfunktie
B is de arts Antoine Ntezilyima-
rgen n
hdbet
alsjti
el vrij
if di,:
sii.Dtschrijfwijze van die naam
|tde vreemdeling om te begin-
tl is verwarring. In het Ki-
Kodi.de taal van bet land, zijn
adrronderling verwisselbaar.
t! jt nu Kilinda of Kirinda
i#,dat maakt voor de Rwandees
■erdet
Itbijci
iceStfiï
de stK
Starink'
mensa
tkenoit
.msterlr.
uit
k
vi d
inde
levert nog meer ver-
kjop.Jk werk ln Shyembe", zal
Hsoneelslid van het ziekenhuis
Kilinda zeggen. Shyembe heet
een'iï de beuve' waar het zieken-
ij ligt Het is een van de duizen-
nata'tk Btflsen bergen die het land rijk
)e dan ook denkt het „dorpje
'tuinden, dan heb je het mis:
is de verzamelnaam voor een
Ibeuvels. Bestuurlijk valt Kilin-
iadegemeente Bwakira, die op
aiumiraJ®' onderverdeeld is in ver
wacht-I tatesektoren".De sektoren zijn
khedas onderverdeeld in ver
fde cellen". Er is een sektor die
heet. en ook een cel die zo
Kilinda valt behalve het
ais ook de "parochie": een
iwt scholen, een timmerwerk-
mat bijbehorende hulzen. De
te boeren wonen niet in het
imwonen op hun eigen heuvel,
Mj hun eigen stukje grond.
liekenhuis
bovenop de heuvel
kligthetziekenhuis.dat voor
iriav;s te begrippen vrij groot is. Het
Thuis 'n I bedden; het bestaat uit een
ïenawt tl bezochte polikliniek, een
n. Wam ildeling. een kinderafdeling,
mant# t-afdeling en een 'gezondheids
eis har b'. Verder is er ook nog een
steek|B tplersopleiding aan verbon-
van di öekenhuls werken ongeveer 40
slsleden, bijna allemaal
Ken Van de drie artsen is er
feiandse zendingsarts; onge-
m gedsr sjaar geleden is Jan Bos hier
in mens komen als vervanger voor de
tdowetfl mekkende Jaap Boor (die af-
erdheid tis uit Axel). Over Jaap Boor
"er door iedereen met bewon-
'1 nee,M KPr°ken; veel van wat hier nu
s na)end !®0rc't''s door hem voorbereid
Ie schlnfl ®en
s'en del and«e artsen zyn Rwan
wsthene Rukundo. die in
lerdekf *tótudeerd heeft, en Antoine
nte e"!"ana' -Dokter Antoine"
ischdiï laatste hier meestal ge-
j sla f.' al vanwege zijn bijna on-
s zagr-i isare achternaam.Hij is ver-
vieend'. voc' twee ochtenden
zond'de kinderafdeling en het
'Idscentrum. Dit gezond-
inirlflkd nlrum 's een soort uitgebreid
Toezwje "icburo; het werk bestaat uit
jat je jet len' vooral van kinderen tot 5
e literals jjorlichting geven over ge-
■envac! nS- hygiène en dergelijke.
ianhe".c ^'01ne legt de nadruk heel
n teke He voorlichting, om daar-
KRerera J**1®8 bij de wortel aan te
zo is.® Want voorkomen is
noord' vaak goedkoper dan ge-
bcz&k >r antoine
."tezilylmana is bijna dertig
"erkt pas sinds april 1978 in
Kilinda. Als je dan zou denken dat hij
nu nog zo'n beetje bezig is de kat uit de
boom te kijken, dan zit je er behoor
lijk naast. Vol enthousiasme en met al
zijn energie is bij er mee bezig de
mensen bewust te maken van allerlei
dingen, vaak kleinigheden, die ze in
hun dagelijks leven zouden kunnen
veranderen om hun gezondheid te
verbeteren.
Het moet ook gezegd worden, de Ne
derlander Jaap Boor heeft zeer veel
voorbereidend werk verricht. Daarby
komt dat de positie die Antoine in
neemt, vrij uniek is: er zijn (nog
weinig artsen verbonden aan gezond
heidscentra. Door deze positie geniet
hij veel vrijheid om zijn ideeën uit te
werken, ook al is zeker het voortdu
rende personeelstekort van het
ziekenhuis een beperkende factor
Ondanks het feit dat vele mensen dok
ter Antoine voornamelijk zonder zijn
witte jas kennen, houdt hij zich toch
nog voor het grootste deel van de week
bezig met het „gewone" werk van een
arts: patiënten onderzoeken, diagno
ses stellen en medicijnen voorschrij
ven op de polikliniek, en werken op de
kinderafdeling van het ziekenhuis
Antoine woont, met zijn vrouw, die
onderwijzeres is aan de lagere school
van Kilinda. en zijn kinderen van resp.
ruim één jaar, een twee maanden, in
een woning vlakbij het ziekenhuis
Ztjn huis lijkt in vele opzichten op dat
van een Nederlander; het is een soort
kleine bungalow. Dingen die je er ech
ter tevergeefs zult zoeken zijn bijvoor
beeld een wasmachine, een televisie en
andere tekenen van luxe. Ook de
meubilering en stoffering zijn minder
overdadig dan je in Nedrland bij een
relatief goed betaald iemand zou ver
wachten. Geen wonder: televisie is er
niet in Rwanda, en luxe-artikelen zijn
onbetaalbaar (onder andere door de
hoge transportkosten).
En ook het loon van een arts laat hier
niet toe om ach heel veel luxe te per
mitteren. Ter vergelijking: het loon
van een arbeider is ongeveer 3000
frank per maand; je zou dat hier onge
veer het bestaansminimum kunnen
noemen. (Dit loon is onder andere zo
laag. omdat er zo n overschot is aan
ongeschoolde arbeiders'. Een Rwan
dese arts verdient ongeveer vijf keer
zoveel. Dit betekent dat een arts er
goed van kan rondkomen, maar de
meeste West-Europese luxe blijft toch
buiten zijn bereik. Antoine staat ook
niet om die luxe tc springen; hij voelt
zich een echte Rwandees en hoeft de
Rwandese kuituur niet zonodig in te
wisselen voor de West-Europese. Zijn
huiskamer is hier een duidelijk bewijs
van: géén groot leren bankstel en der
gelijke; wél veel Rwandese kunst en
kunstnijverheid. Ook de kalender met
het portret van president Juvenal Ha-
biyarlmana ontbreekt niet.
Kortom: Antoine is een echte Rwan
dees. en heeft er geen behoefte aan zich
anders voor te doen
twee maaltijden
Een ontbijt is volgens hem niet zo no
dig: als je nog niet gewerkt hebt, boef
je ook nog niet te eten. Wèi nodig zijn
een goede middag- en avondmaaitijd.
Tijdens die beide maaltijden wordt er
ongeveer hetzelfde gegeten: als basis,
bataten zoete aardappels), kook-
bananen of aardappelen; daarbij
meestal bonen (die ongeveer net zo
smaken als bruine bonen maar aller
lei kleuren hebben), en. als er is, wat
groente.
Groente is hier vrij schaars. Misschien
de meest voorkomende soorten zijn
kool, worteltjes, tomaten en de in
heemse groente 'dodo'.
Het is mogelijk dat Antoine wat meer
vlees eet dan de meeste Rwandezen
de meeste mensen eten dat hier hoog
uit eens in de veertien dagen. Dat vlees
wordt dan meestal in een soort saus
verwerkt.
Brood komt zelden by hem thuis op
tafel. In Rwanda groeit ook geen tar
we. zodat de grondstoffen voor brood
geïmporteerd moeten worden De
meeste Rwandezen beschouwen een
broodje eerder als een lekker hapje
tussendoor dan als een essentieel on
derdeel van de voeding.
Antoine is afkomstig uit de streek
rond Gikongoro, in het zuiden van het
land. Het klimaat verschilt daar niet
veel van de streek rond Kilinda; mis
schien dat het in het zuiden iets koeler
is. Een duidelijk verschil bestaat er
tussen de twee streken als we de fami
liebanden vergelijken: rond Kilinda
zijn die banden erg sterk, ook tussen
verschillende gezinnen uit één familie
Verder zijn de mensen van Kilinda wat
armer, wat onder andere te maken
heeft met het feit dat Kilinda nogal
afgelegen ligt, en er weinig gewassen
voor de verkoop verbouwd worden. In
Kilinda ligt de nadruk nóg sterker dan
elders op de verbouw van het eigen
voedsel
zes jaar studie
De universiteit van Rwanda te Buta
re hoeft slechts een beperkt aantal
plaatsingsmogelijkheden. Daarnaast
stelt het buitenland een aantal beur
zen beschikbaar. Voor wie in aan
merking komt om te gaan studeren
deren (waaronder één meisje). Zes jaar
lang studeerde hij gedurende 4 trimes
ters: tijdens de 'vakanties' waren juist
de docenten uit het buitenland be
schikbaar. en moest er dus ook ge
werkt worden. Na zes jaar studie wa
ren er nog 19 over. een strenge selektie
is mede nodig omdat de plaatsings
ruimte voor afgestudeerde artsen
moeilijk snel is uit te breiden.
Volgens Antoine neemt de belangstel
ling onder de jongeren voor de oplei
ding tot arts alweer wat af. HIJ schrijft
dat toe aan het feit dat een arts onge
veer evenveel verdient, maar veel
meer moet werken dan bijvoorbeeld
een ekonoom. Bovendien zyn de ver
antwoordelijkheden van een arts heel
groot, terwijl zijn beroep in niet zo heel
erg hoog aanzien staat.
Antoine vindt het een goede zaak dat
een aantal Rwandese studenten m het
buitenland kan studeren dankzij
beurzen van o.a. België, de Wereld
gezondheidsorganisatie, Rusland, de
EEG etc Wel kan de betreffende
Rwandese student aanpassingspro-
klaas tjoelker
blemen ondervinden, eerst bij aan
komst in het gastland, later bij terug
keer in zijn vaderland. Een Rwandees
die ln Butare kan studeren raakt zowel
letterlijk als figuurlijk minder ver ver
wijderd van zijn volk.
Langzamerhand begint zich zo een
Rwandees kader te vormen, dat aller
lei belangrijke funkties in het land op
zich kan nemen
Op de universiteit van Butare geven
ook steeds meer Rwandezen les. ter
wijl hun aantal enkele jaren geleden
nog vrijwel nihil was.
Tegenover de buitenlandse deskundi
gen (o.a. artsen) heeft dit nog jonge
Rwandese kader duidelijk het voor
deel dat ze beter op de hoogte zijn van
de Rwandese zeden en gewoonten, en
dat ze vaak beter weten wat er onder
de bevolking leeft.
ontwikkeling
Antoine voelt zich teveel arts en ie
jong om zich een oordeel aan te mati
gen over de ontwikkeling van hel
land als geheel. Maar natuurlijk heeft
bij wel zo zijn ideeën erover. Dat blij
ken vaak ideeën te zijn die voortko
men uit zijn werk als arts en wat hij
daarin meemaakt.
Verreweg het grootste deel der Rwan
dezen is boer meer dan 90 procent
Dat betekent dus. zegt Antoine. dat de
ontwikkeling van Rwanda voorname
lijk de ontwikkeling is van de (kleine)
boeren. En de problemen die zich
daarby voordoen, zijn heel direkt
voelbare problemen. Er is vaak maar
nauwelijks genoeg voedsel, omdat
men niet genoeg verbouwt of verbou
wen kan. En ook veel problemen wor
den veroorzaakt door gebrek aan hy
giène (er is vaak geen zuiver water in
de buurt beschikbaar).
Vroeger is er ooit wel een overschot
aan grond geweest in Rwanda. Een
boer kon dan zyn land net zo lang ge
bruiken tot het uitgeput raakte Daar
na kon hij dan een nieuw stuk grond
ontginnen, terwijl het nu verlaten stuk
grond de kans kreeg te herstellen
Maar de bevolking heeft zich sterk uit
gebreid en breidt zich nog steeds uit.
Dat betekent dat er steeds minder
grond per boer beschikbaar komt. Om
te bvoorkomen dat die grond ook ver
loren gaat, moet deze heel zorgvuldig
gebruikt worden. Daarvoor ontbreekt
vaak de kennis. Dus het bijbrengen
van die kennis is voor de ontwikkeling
van het land van het grootste belang.
Daarbij moet uitgegaan worden van
bestaande tradities, en de bestaande
technologie.
De Rwandese boeren hebben sinds
tyden de landbouw bedreven met de
hak. En volgens Antoine kunnen ze die
het beste blijven gebruiken. In het ge
bruik van tractoren en andere hoog
ontwikkelde landbouwwerktuigen
ziet hij niet veel heil, al was het alleen
al vanwege het vaak vrij steil-heuvel-
achtige landschap.
Als we hierover praten, haalt Antoine
een voorbeeld aan over het onbegrip
dat er soms in Westerse landen bestaat
over wat een Afrikaans land nodig
heeft. Een Westers land stuurde eens
een vliegtuig naar Afrika, en stuurde
voor de zekerheid maar een sneeuw
schuiver mee1 Je weet maar nooit, of
het bij 30 graden celcius niet eens zou
kunnen gaan sneeuwen, zullen ze wel
gedacht hebben.
bewustwording
Het belangrijkste, zegt Antoine. is de
bewustwording van de mensen zelf.
Als zij zich bewust worden van de
problemen en wat daar achter zit,
kunnen ze gaan werken aan de oplos
sing van die problemen. En volgens
Antoine moeien de Rwandezen zelfde
eerste stap zetten naar deze bewust
wording. Er zijn op dit gebied duide
lijk gunstige ontwikkelingen aan de
gang.
Regering en plaatselijk bestunr wer
ken in toenemende mate samen met
de bevolking om de problemen op te
lossen. Daarbij doet de regering baar
best om burokratische toestanden te
voorkomen.
De grond kan veel verstandiger ge
bruikt worden door toepassing van
mest (dierlijke mest en kompost), door
anti-erosie-maatregelen terrasgewij-
ze bebouwing van de hellingen), door
wisselteelt enz Zo kan de grond
vruchtbaarder gemaakt worden en
vruchtbaarder blijven, zodat een
dichtbevolkt land als Rwanda met
gemak van zijn eigen voedselproduk-
tie kan leven. Een goed vooruitzicht!
Ook de Belgen hebben geprobeerd de
mensen hier er toe te brengen om him
grond zorgvuldiger te gebruiken Maar
de Belgen kwamen van buitenaf, en
hebben zich er ook nooit veel aan gele
gen laten liggen om uit te leggen waar
om dat zorgvuldiger gebruik nodig
was Daardoor kregen die Belgische
maatregelen vaak eerder het karakter
van dwangmaatregelen dan van so
ciale maatregelen
Nu werkt het eigen Rwandese kader
meer samen met de mensen; de rege
ring werkt goed voor de bevolking, en
de mensen gaan beter voor de regering
werken
En er is steeds meer Rwandees kader
beschikbaar, momenteel zijn er bij
voorbeeld alleen al 126 Rwandese art
sen werkzaam! 'binnenkort worden
dat er 150). En dat nog wel. terwijl er in
1962. toen het land onafhankelijk
werd, zegge en schrijve één universi
tair opgeleide Rwandees was!
buitenlandse hulp?
Het buitenland zou volgens Antoine
het beste financieel en materieel
kunnen helpen bij dit proces van be
wustwording. Het werk kan naar zijn
mening toch bet beste gedaan worden
door de Rwandezen zelf. En hij merkt
nog op: als je je op de boeren richt,
richt je je op de overgrote meerder
heid van de bevolking. Industrie geeft
in een land als Rwanda toch slechts
aan een kleine minderheid werk.
Geen dag in de week is voor Antoine
hetzelfde de ene dag werkt hy meer in
de polikliniek of op de kinderafdeling,
een andere dag houdt hij zich vooral
bezig met preventief werk op het ge
zondheidscentrum. of gaat hij (mees
tal te voet) de heuvels in. Daarnaast
geeft hij ook nog les aan de ver-
pleegsters-in-opteiding. Dokter An
toine vindt deze afwisseling een goede
zaak. Voor hem houdt geneeskunde in,
zowel mensen genezen, als voorkómen
dat mensen ziek worden Dat de
Rwandese regering deze opvatting
deelt, blijkt wel uit het feit dat hij als
arts verbonden is aan dit gezond
heidscentrum. Zo'n gezondheids
centrum is immers vooral op het voor
komen van ziektes gericht.
Ook als hij de heuvels ingaat om voor
lichting of vaccinaties te organiseren,
komt het trouwens vaak voor dat hij
zieken behandelt. Voor veel mensen is
namelijk toch de afstand naar het
ziekenhuis een bezwaar. Als je echt
zwaar ziek bent en naar het ziekenhuis
vervoerd moet worden, kost je dat
nogal wat. (je wordt dan op een ge
vlochten brancard door vier mensen
gedragen over smalle paadjes door de
heuvels) En als je moeder bent van
een groot gezin, dan kun je dat niet
zomaar in de steek laten.
Maar waar Antoine eigenlijk de
heuvels voor ingaat, is de organisatie
van 'zijn projekt
Als hij het 'zijn' projekt hoort noemen,
protesteert hij. ..Het is niet mijn pro
jekt. het is het projekt van het hele
centrum. Trouwens, noem het ook
maar niet 'projekt'. dat is veel te pre
tentieus Onterechte bescheiden
heid. merk je, als Je je gaat verdiepen in
wat dat 'projekt' dan inhoudt.
Per sektor (de één na kleinste be
stuurlijke eenheid van het land)
Een massavergadering in de sector
Murambi waarin informatie uitgewis
seld uordt over het op handen zijnde
gezondheidsproject. Op de voorgrond
zittend v.l.n.rde burgemeester van
de gemeente waar Murambi in ligt,
dokter Antoine, een toekomstige ge
zondheidswerker en de landbouw
deskundige van de sector. Staande,
rechts: de maatschappelijk werkster
Aan mensen geen gebrek m Rwanda. Met man en macht wordt een betonnen deksel op de 'vertrekkamer
van een waterleiding getild. Op de voorgrond, met de rug
Hidde Akkerman
Dagelijks hetzelfde beeld voor de polikliniek, zo 'n 200 mensen, die van dichtbij, maar ook van heinde en
de camera, de Nederlandse vrijwilliger ver komen lopen of gedragen worden als ze zelf te ziek zijn om te lopen). Zou voorkomen niet nuttiger zijn
dan genezen?
wordt een vergadering van alle men
sen bijeengeroepen. Daar wordt uit
gelegd wat de plannen zijn en worden
de nieuwe gezondheidswerkers voor
gesteld. Deze gezondsheidwerkers
zijn gewoon mensen uit de bevolking,
die door een komilee uit de bevolking
voorgedragen worden. Ze krijgen dan
een vorming op allerlei gebieden die
te maken hebben met de gezondheid.
Dat wil zeggen: op het gebied van de
landbouw.de hygiëne, ziekten leer. De
inbreng van deze gezondheid
swerkers in hun vorming is zeer
groot: er wordt op hun bijeenkomsten
veel gediscussieerd. Deze gezonds-
heidswerkers doen hun werk louter
uit belangstelling; ze worden er niet
voor betaald.
Als ze eenmaal opgeleid zijn. besteden
de gezondheidswerkers eén uur per
dag aan hun taak Deze houdt in dat ze
de mensen thuis of op hun land opzoe
ken. Ze praten dan over allerlei dingen
die op de gezondheid betrekking heb
ben, en geven allerlei adviezen. Ook
houden ze statistieken bij over ge
boorten, aantallen overledenen, zie
ken enzovoort. Het Is de bedoeling dat
deze gezondheidswerkers in de toe
komst ook zelf vormingsbijeenkom
sten onder de bevolking gaan organi
seren. Het voordeel van dit systeem is.
dat zij heel dicht bij de bevolking
staan, zelf gewoon hun beroep van
boer blfjven uitoefenen, en het goede
voorbeeld kunnen geven. Tegen een
arts kan men gemakkelijk zeggen: „U
hebt gemakkelijk praten, maar
Tegen iemand die in dezelfde positie
verkeert als de overige boeren, zegt
men zoiets niet zo gauw. Als hij (of zij)
een latrine kan bouwen, dan kunnen
anderen het ook'
Deze manier van werken is nog erg
nieuw. Maar hy begint zijn vruchten al
af te werpen de mensen begrypen
waarom ze latrines moeten bouwen
waarom ze maatregelen tegen de ero
sie moeten nemen, hoe ze water ten
gunste van him gezondheid kunnen
gebruiken, en werken enthousiast
mee Heel veel kleine stappen op de
goede weg zorgen zo voor een ontwik
keling van het gehele Rwandese volk!
De problemen bij de ontwikkeling van
Rwanda zyn dezelfde als de proble
men met betrekking tot de gezondheid
van de bevolking, zegt Antoine
Voor goede voeding is het nodig om
diverse voedselgewassen te verbou
wen. want gevarieerde voeding geeft
meer garanties dat men alle noodza
kelijke voedingsstoffen binnenkrygt.
En een goede hygiène is erg belangrijk
Als we het daarover hebben, komen we
ook terecht bij het onmisbare water
Veel van de ziektes die hier voorkomen
hebben te maken met water: de mala
ria-mug die in stilstaand water broedt,
de ziektes die voortkomen uit het feit
dat water besmet is met menselijke en
dierlijke uitwerpselen: de ziektes die
voortkomen uit het feit dat er niet ge
noeg water gebruikt wordt
bronnen beschermen
In de eerste plaats moeten de bronnen
goed beschermd worden tegen be
smetting. zegt dokter Antoine. De
mensen kunnen dan over veiliger wa
ter beschikken, en misschien ook nog
wel dichter bij huis dan nu vaak het
geval is. Want als de moeder, die het
toch al zo druk beeft, steeds kilome
ters moet lopen (vaak met het jongste
kind op de rug) om water te halen, dan
legt dat wel een erg zware belasting
op haar. En ook van de kinderen, die
na schooltijd water halen, kun je niet
verwachten dat ze grote hoeveelhe
den van dat zware vocht over een lan
ge afstand kunnen dragen.
Antoine denkt daarom dat het op
sommige plaatsen toch ook nodig zou
zijn om waterleidingen aan te leggen
Maar ongetwijfeld is een goede be-
sche:ming en onderhoud van de be
staande bronnen een hele belangrijke
verbetering- Zoals eerder gezegd heel
veel kleine tappen op de goede weg
vormen deomwikkeling van Rwanda'
