marlow moss
ruimte,
ritme
en licht
«11!
[ATERDAG 8 APRIL 1972
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
15
Miss Marlow Moss, rond 1930, Parijs.
Schilderij 1954.
iiuM,,.i.n, l.U,.rnmhL!,,,, ,1,,!,! ...nMnUU,:,iiiil.iil!,, i ..Umili u,,,, ,i;1
IIIIIIIIIIIIU
Een eerste confrontatie: men ziet Moss en zegt Mondriaan.
■Een tweede confrontatie: men ziet Moss en zegt Moss. In de
tijd die daartussen ligt, en die kan kort zijn, heeft diezelfde
'men zich een wereld eigen gemaakt die niet alleen de wereld
is van een op velerlei manier opvallende kunstenares, maar
evenzeer die van een gehele generatie die een onmiskenbaar
eigen stempel heeft gedrukt op wat we het gebeuren van de
moderne kunst noemen.
Miss Marlow Moss heeft eerst.en vooral door haar eigenzin
nige en bescheiden aard nooit aanspraak kunnen maken op de
roep een opmerkelijk exponente van die generatie te zijn. Ze
is het wel, de tentoonstelling die u nog niet maar ik wel heb
gezien, stelt dat vast, bijna veertien jaar na haar eenzame dood.
Dat is dan meteen ruim veertien jaar te laat.
Het verhaal van de kunstenares
Marlow Moss is dat van het neo-
plasticisme, is het verhaal van Mon
driaan, een levenlang zoeken naar
een zo hoog mogelijke graad van
zuiverheid, vaak moeizaam bevoch
ten op een besmet mens- en natuur
beeld.
Het verhaal van Mondriaan, intussen
ook al danig besmet; is bekend. Dar.
verhaal is buiten-literair. Het behan
delt buitenliteraire schilderkunst,
kunst onderworpen aan de strenge
wetten van de gelijkvormigheid, de
kunst van de constante waarde. Er
zijn de elementen geduld, zuiverheid,
evenwicht, een harmonie in en met
het al. Het materiaal waarmee die
harmonie op het plat van het schil
derij bereikt wordt, komt voort uit
reductie, afdingen op wat de natuur
aan vormend materiaal oplevert,
niet in de zin van schrielheid, eerder
in de zin van warm en vol.
Het zijn de materialen zuiverheid
als 'geduld vlak' om met Georg
Schmidt te spreken, de lijn en kleur
als delingsmiddelen en de plastiek
van door vlakken begrensde licha
men. In dat alles zit de spankracht
van een ritme dat zich moeilijk van
gen en begrenzen laat en daarmee
bestaat zo'n schilderij op zichzelf
ook buiten zichzelf.
Aan het eind van de beeldende re
ductiefactoren die in de theorie en
naar blijkt ook de praktijk
van het neo-plasticisme de daadwer
kelijke gang van zaken bepalen,
staan de enkele kleur en de enkele
lijn. Daar staat ook Mondriaan, daar
staan Vantongerloo, Van Doesburg
aanvankelijk, Marlow Moss, Alexan
dre Calder, Jean Gorin, Jean Hëlion,
om de groep niet de geest. naar
het beeld van Mondriaan te veren
gen.
Er is vaak, te vaak en uitsluitend,
gewezen op de grote punten van
overeenkomst tussen Mondriaan en
Moss. Michel Seuphor, die toch be
ter weten kon, zei soms zelfs moeite
te hebben met de vraag wie nu
eigenlijk wie was. Moss en Mondri
aan: ik ben weer terug bij de eerste
confrontatie. Om meteen over te
stappen naar de tweede. Moss-Moss,
kan ik niet beter doen dan het werk
er bij nemen en op punten te wijzen
die op een eigenheid en daarmee
een verschil met de meester Mondri
aan duiden. Ik ben me ervan bewust
dat ik, wijzend op verschillen, niet
anders doe dan uitgaan van Mon
driaan.
Marlow Moss zou mij dit niet kwa
lijk genomen hebben: ik richt boven
dien geen verdedigingsstelling voor
haar op en beklim alleen het ge
stoelte van hen die zaken benoemen
zoals ze zijn.
Allereerst is er dan dit: Mondriaan
is schilder, Moss, de constructiviste,
tekent, schildert en maakt beelden.
Tussen het schilderij en de sculp
tuur staat ook in het neo-plasti
cisme de vormcultuur. Mondriaan
bereikt een zuiver ritme van de lijn.
wars van de vorm. Moss de
beeldhouwster heeft er de zuiver
heid van vorm bij nodig. Ze haalt
die ook.
Ze benut die vorm ook op ander
terrein. Zo werkt, ze hevig met
structuren. Ze brengt hout op haar
doeken, in hoog-relief. In eerste aan
leg plakt; ze linnen fragmenten op
een groter doek. De meeste van
haar schilderijen kennen een ver
schillende gelaagdheid van verf. In
bijna alle gevallen komt dat neer op
zeven opzetten van dezelfde kleur-
vakken. in zwaardere of lichtere ma
le afgewisseld zodat ook de verf in
de structuur en daarmee de licht
werking van het vlak mee kan spe
len. Marlow Moss werkt met touw
en ijzer draad, consciëntieus gespan
nen, vervangsmiddelen voor de de-
lingslijnen. Al gauw wordt het dunne
touw, koord, later dikke kabel. Mon
driaan houdt zich intussen bij het
volkomen platte vlak.
In 1930 verlaat miss Moss het prin
cipe van de enkelvoudigheid. Ze
voert de dubbele lijn in. dwars te
gen een der eerste regels van hel
neo-plasticisme. Mondriaan vraagt
om opheldering. Hij krijgt die. Moss
antwoordt, dat de enkele lijn uitein
delijk niets anders dan een statisch
element vertegenwoordigt, een af- en
sen opsluiting van de compositie.
Twee jaar later vindt men de dubbele
lijn bij Mondriaan, eerder nog bij
Gorin.
En dan is er tot haar dood in 1958
de trouw aan de beginselen van
iiaar richting, die behalve een kunst
richting een levensrichting is ge
weest. Ik waag het te beweren dat
Mondriaan mede-grondlegger van de
gedachte, kort voor zijn plotselinge
dood in 1944 reeds bezig was, van
de compromisloze abstractie terug
te keren tot een abstrahering van
een in wezen naturalistisch beeld, de
stad New York. In zijn boogie-woo
gies, voltooid of onvoltooid, zit
meer van dat naturalistische element
dan het neo-plasticisme in wezen wel
velen kon.
Tot slot van dit rijtje het wezenlijk
verschil tussen voelen en weten, ik
bedoel dan Mondriaans voelen van
compositie en evenwicht, en Marlow
Moss' weten van evenwicht. Elk van
haar schilderijen is het produkl van
duizelingwekkende berekeningen, op
schetspapiertjes uitgevoerd met pas
ser en potlood, daarna op schaal
ingeplakte kleurige vlakjes, bereke
ningen tot op een duizendste nauw
keurig. De tentoonstelling kan daar
van zeer indringende beelden iaten
zien. Mondriaan bereikte eenzelfde
evenwicht op hel gevoel, al was ook
zijn denken wiskundig beïnvloed.
Wat ik tot nu toe heb gedaan was
het aangeven van enkele lijntjes
naar en in het werk van Marlow
Moss. Men mag, nu het om een
tentoonstelling gaat die waar moge
lijk nog directer ook van de mens
Marlow Moss wil uitgaan, haar le
ven niet uit de weg gaan.
Ik zou u dan de heel wat gecompli
ceerder dan enkelvoudige lijnen van
een haast beangstigend moeilijk en
roekeloos leven moeten schetsen,
een leven dat diepste diepten heeft
gekend en verste verten.
Het zou het profiel moeten zijn van
een eigenzinnige, dappere vrouw die
zichzelf tot produkt van een radicale
eigen keus had gemaakt.
Marjorie Jewell Moss werd voor
bestemd voor muziek en het eeuwi
ge spel van het licht in 18J0
Ze is een klein muziekwonaer in
ontwikkeling als de tuberculose toe
slaat. Wanneer ze nadien het ballet
als levensvulling kiest, raakt ze in
conflict met", haar familie. Hetzelfde
doet zich voor als ze naar de kunst
academie wil en gaat. Ze verbreekt
alle banden en na een reeks onbe
schrijfelijk ellendige toestanden gunt
ze zichzelf de op dat zwarte mo
ment broodnodige luxe van een we
dergeboorte.
Ze verandert haar uiterlijk en naam,
haar stijl, haar leven: Marjorie Je
well Moss wordt miss Marlow
Moss.
De schrijfster A. H--Nijhoff aan wie
ze later zoveel te danken zal hebben,
heeft over die periode gezegd: „Ze
leeft roekeloos, ze doet vreemde er
varingen op, sluit gevaarlijke vriend
schappen. Ze heeft behoefte zich'
bloot te stellen, haar kracht te me
ten".
In 1927 ziet ze in Parijs waar ze
zich inmiddels gevestigd heeft, het
werk van Mondriaan. Ze ontmoet
hem twee jaar later. Dan heeft ze
een leerperiode bij Léger en Ozen-
fant achter de rug. Voor haar is een
nieuwe dag aangebroken. Het is de
dageraad van haar 'space, movement
and light', ruimte, ritme en licht. Ze
werkt als bezeten. Een bijzondere
produktie, waarvan slechts enkele
werken de internationale salons ha
len, komt uit haar handen totdat de
oorlog toeslaat. Ze vlucht via Holland
naar Engeland. In 1944 wordt prak
tisch haar gehele oeuvre bij een
bombardement vernietigd.
Dat weerhoudt haar er niet van om
met- grote inzet opnieuw aan het
werk te gaan. zeker als blijkt dat
haar overigens weinige tentoonstel
lingen succesvol zijn. Op het laatst,
van haar leven moet, deze werklust
uitlopers van fanatisme hebben ge
kend: op die momenten heeft ze ook
gevonden waar ze een heel leven
lang werkend en ontberend naar had
gezocht: de volledige vervulling van
de droom die tot dan toe voor haar
het. absolute samenspel van ruimte,
ritme en licht was. Vooral die laat
ste doeken schieten in hun volmaak
te balans door buiten hun lijsten.
In 1958 overlijdt Marlow Moss, 68
jaar oud, opgesloten, weinig bekend,
behalve in de kleine kring waarin se
steeds heeft verkeerd.
Na Parijs. Bazel, enkele malen Am
sterdam en Londen deze Mar
low Moss-tentoonstelling nu in Mid
delburg, in enkele opzichten groter
dan tevoren.
De keuze van Middelburg is niet
toevallig. Ze heeft hier dichtbij in de
kleine villa Antoinette te Biggekerke
gewerkt, kortere en langere perio
des. Het was er dichtbij het Dom
burg van de nog jonge Mondriaan.
Het was er eerst en vooral de sfeer
van de grote persoonlijkheid die A
H. Nijhoff was die haar gekend
hebben weten wat ik daarmee zee
die voor het werk van Marlov.
Moss onmiskenbaar veel moet heb
ben betekend.
Wat u straks te zien krijgt, ls de
collectie Nijhoff, zeer uiteenlopend
en gevarieerd. Die verzameling is
inmiddels ook dat zal duidelijk
zijn aan een grondige restauratie
toe. maar laat niettemin ook op ai:
moment voldoende over om de
tweede confrontatie met Marlow
Moss tot een alleszins aanvaardbaar
herkenningspunt te maken.
Het ls de confrontatie met een oeu
vre dat zijn betekenis vindt in de
rust en het evenwicht waarvan ik
aan het begin sprak. Het is werk als
een belijdenis, de belijdenis dan van
een geloof in de mensheid die, een
maal in het bezit van het totale
evenwicht dat Marlow Moss zich
heeft gedroomd, zelfs geen kunst
meer nodig heeft.
Het is daarmee werk van een heden
ten dage uitzonderlijke voornaam
heid. werk dat ik vluchtiger dan mij
lief is maar met graagte, bij u heb
ingeleid.
André Oosthoek
TENTOONSTELLING
IN DE VLEESHAL
Hierbij drukken wij ge
deelten af van de inlei
ding die André Oosthoek
redacteur en medewer
ker voor kunsten van de
PZC gisteren hield bij
gelegenheid van de ope
ning van de tentoonstel
ling van werken van miss
Marlow Moss in de Vlees
hal te Middelburg. De ten
toonstelling is dagelijks
(ook 's zondags) te zien
van twee tot zes uur 's
middags. Ook op zater
dagochtenden is de Vlees
hal geopend.
Marlow Moss leefde van
1890 tot 1958. Ze was lid
van Abstraction Création,
Réalités Nouvelles en Les
Surindépendants. Ze ex
poseerde in Parijs, Bazel
(1937), stedelijk mu
seum Amsterdam (1938
en 1962) en Londen
(1953 en 1958). Werk
van Marlow Moss bevindt
zich buiten de collectie
W. S. Nijhoff onder
meer in het bezit van het
rijksmuseum Kröller
Müller.
Geheel boven, constructie in marmer
Boven, schilderij 1929.
Onder, constructie in hout.
Foto's en reproducties op deze
pagina zijn van Wouter Stephan
Nijhoff. LausannejBiggekerke.