marlow moss ruimte, ritme en licht «11! [ATERDAG 8 APRIL 1972 PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT 15 Miss Marlow Moss, rond 1930, Parijs. Schilderij 1954. iiuM,,.i.n, l.U,.rnmhL!,,,, ,1,,!,! ...nMnUU,:,iiiil.iil!,, i ..Umili u,,,, ,i;1 IIIIIIIIIIIIU Een eerste confrontatie: men ziet Moss en zegt Mondriaan. ■Een tweede confrontatie: men ziet Moss en zegt Moss. In de tijd die daartussen ligt, en die kan kort zijn, heeft diezelfde 'men zich een wereld eigen gemaakt die niet alleen de wereld is van een op velerlei manier opvallende kunstenares, maar evenzeer die van een gehele generatie die een onmiskenbaar eigen stempel heeft gedrukt op wat we het gebeuren van de moderne kunst noemen. Miss Marlow Moss heeft eerst.en vooral door haar eigenzin nige en bescheiden aard nooit aanspraak kunnen maken op de roep een opmerkelijk exponente van die generatie te zijn. Ze is het wel, de tentoonstelling die u nog niet maar ik wel heb gezien, stelt dat vast, bijna veertien jaar na haar eenzame dood. Dat is dan meteen ruim veertien jaar te laat. Het verhaal van de kunstenares Marlow Moss is dat van het neo- plasticisme, is het verhaal van Mon driaan, een levenlang zoeken naar een zo hoog mogelijke graad van zuiverheid, vaak moeizaam bevoch ten op een besmet mens- en natuur beeld. Het verhaal van Mondriaan, intussen ook al danig besmet; is bekend. Dar. verhaal is buiten-literair. Het behan delt buitenliteraire schilderkunst, kunst onderworpen aan de strenge wetten van de gelijkvormigheid, de kunst van de constante waarde. Er zijn de elementen geduld, zuiverheid, evenwicht, een harmonie in en met het al. Het materiaal waarmee die harmonie op het plat van het schil derij bereikt wordt, komt voort uit reductie, afdingen op wat de natuur aan vormend materiaal oplevert, niet in de zin van schrielheid, eerder in de zin van warm en vol. Het zijn de materialen zuiverheid als 'geduld vlak' om met Georg Schmidt te spreken, de lijn en kleur als delingsmiddelen en de plastiek van door vlakken begrensde licha men. In dat alles zit de spankracht van een ritme dat zich moeilijk van gen en begrenzen laat en daarmee bestaat zo'n schilderij op zichzelf ook buiten zichzelf. Aan het eind van de beeldende re ductiefactoren die in de theorie en naar blijkt ook de praktijk van het neo-plasticisme de daadwer kelijke gang van zaken bepalen, staan de enkele kleur en de enkele lijn. Daar staat ook Mondriaan, daar staan Vantongerloo, Van Doesburg aanvankelijk, Marlow Moss, Alexan dre Calder, Jean Gorin, Jean Hëlion, om de groep niet de geest. naar het beeld van Mondriaan te veren gen. Er is vaak, te vaak en uitsluitend, gewezen op de grote punten van overeenkomst tussen Mondriaan en Moss. Michel Seuphor, die toch be ter weten kon, zei soms zelfs moeite te hebben met de vraag wie nu eigenlijk wie was. Moss en Mondri aan: ik ben weer terug bij de eerste confrontatie. Om meteen over te stappen naar de tweede. Moss-Moss, kan ik niet beter doen dan het werk er bij nemen en op punten te wijzen die op een eigenheid en daarmee een verschil met de meester Mondri aan duiden. Ik ben me ervan bewust dat ik, wijzend op verschillen, niet anders doe dan uitgaan van Mon driaan. Marlow Moss zou mij dit niet kwa lijk genomen hebben: ik richt boven dien geen verdedigingsstelling voor haar op en beklim alleen het ge stoelte van hen die zaken benoemen zoals ze zijn. Allereerst is er dan dit: Mondriaan is schilder, Moss, de constructiviste, tekent, schildert en maakt beelden. Tussen het schilderij en de sculp tuur staat ook in het neo-plasti cisme de vormcultuur. Mondriaan bereikt een zuiver ritme van de lijn. wars van de vorm. Moss de beeldhouwster heeft er de zuiver heid van vorm bij nodig. Ze haalt die ook. Ze benut die vorm ook op ander terrein. Zo werkt, ze hevig met structuren. Ze brengt hout op haar doeken, in hoog-relief. In eerste aan leg plakt; ze linnen fragmenten op een groter doek. De meeste van haar schilderijen kennen een ver schillende gelaagdheid van verf. In bijna alle gevallen komt dat neer op zeven opzetten van dezelfde kleur- vakken. in zwaardere of lichtere ma le afgewisseld zodat ook de verf in de structuur en daarmee de licht werking van het vlak mee kan spe len. Marlow Moss werkt met touw en ijzer draad, consciëntieus gespan nen, vervangsmiddelen voor de de- lingslijnen. Al gauw wordt het dunne touw, koord, later dikke kabel. Mon driaan houdt zich intussen bij het volkomen platte vlak. In 1930 verlaat miss Moss het prin cipe van de enkelvoudigheid. Ze voert de dubbele lijn in. dwars te gen een der eerste regels van hel neo-plasticisme. Mondriaan vraagt om opheldering. Hij krijgt die. Moss antwoordt, dat de enkele lijn uitein delijk niets anders dan een statisch element vertegenwoordigt, een af- en sen opsluiting van de compositie. Twee jaar later vindt men de dubbele lijn bij Mondriaan, eerder nog bij Gorin. En dan is er tot haar dood in 1958 de trouw aan de beginselen van iiaar richting, die behalve een kunst richting een levensrichting is ge weest. Ik waag het te beweren dat Mondriaan mede-grondlegger van de gedachte, kort voor zijn plotselinge dood in 1944 reeds bezig was, van de compromisloze abstractie terug te keren tot een abstrahering van een in wezen naturalistisch beeld, de stad New York. In zijn boogie-woo gies, voltooid of onvoltooid, zit meer van dat naturalistische element dan het neo-plasticisme in wezen wel velen kon. Tot slot van dit rijtje het wezenlijk verschil tussen voelen en weten, ik bedoel dan Mondriaans voelen van compositie en evenwicht, en Marlow Moss' weten van evenwicht. Elk van haar schilderijen is het produkl van duizelingwekkende berekeningen, op schetspapiertjes uitgevoerd met pas ser en potlood, daarna op schaal ingeplakte kleurige vlakjes, bereke ningen tot op een duizendste nauw keurig. De tentoonstelling kan daar van zeer indringende beelden iaten zien. Mondriaan bereikte eenzelfde evenwicht op hel gevoel, al was ook zijn denken wiskundig beïnvloed. Wat ik tot nu toe heb gedaan was het aangeven van enkele lijntjes naar en in het werk van Marlow Moss. Men mag, nu het om een tentoonstelling gaat die waar moge lijk nog directer ook van de mens Marlow Moss wil uitgaan, haar le ven niet uit de weg gaan. Ik zou u dan de heel wat gecompli ceerder dan enkelvoudige lijnen van een haast beangstigend moeilijk en roekeloos leven moeten schetsen, een leven dat diepste diepten heeft gekend en verste verten. Het zou het profiel moeten zijn van een eigenzinnige, dappere vrouw die zichzelf tot produkt van een radicale eigen keus had gemaakt. Marjorie Jewell Moss werd voor bestemd voor muziek en het eeuwi ge spel van het licht in 18J0 Ze is een klein muziekwonaer in ontwikkeling als de tuberculose toe slaat. Wanneer ze nadien het ballet als levensvulling kiest, raakt ze in conflict met", haar familie. Hetzelfde doet zich voor als ze naar de kunst academie wil en gaat. Ze verbreekt alle banden en na een reeks onbe schrijfelijk ellendige toestanden gunt ze zichzelf de op dat zwarte mo ment broodnodige luxe van een we dergeboorte. Ze verandert haar uiterlijk en naam, haar stijl, haar leven: Marjorie Je well Moss wordt miss Marlow Moss. De schrijfster A. H--Nijhoff aan wie ze later zoveel te danken zal hebben, heeft over die periode gezegd: „Ze leeft roekeloos, ze doet vreemde er varingen op, sluit gevaarlijke vriend schappen. Ze heeft behoefte zich' bloot te stellen, haar kracht te me ten". In 1927 ziet ze in Parijs waar ze zich inmiddels gevestigd heeft, het werk van Mondriaan. Ze ontmoet hem twee jaar later. Dan heeft ze een leerperiode bij Léger en Ozen- fant achter de rug. Voor haar is een nieuwe dag aangebroken. Het is de dageraad van haar 'space, movement and light', ruimte, ritme en licht. Ze werkt als bezeten. Een bijzondere produktie, waarvan slechts enkele werken de internationale salons ha len, komt uit haar handen totdat de oorlog toeslaat. Ze vlucht via Holland naar Engeland. In 1944 wordt prak tisch haar gehele oeuvre bij een bombardement vernietigd. Dat weerhoudt haar er niet van om met- grote inzet opnieuw aan het werk te gaan. zeker als blijkt dat haar overigens weinige tentoonstel lingen succesvol zijn. Op het laatst, van haar leven moet, deze werklust uitlopers van fanatisme hebben ge kend: op die momenten heeft ze ook gevonden waar ze een heel leven lang werkend en ontberend naar had gezocht: de volledige vervulling van de droom die tot dan toe voor haar het. absolute samenspel van ruimte, ritme en licht was. Vooral die laat ste doeken schieten in hun volmaak te balans door buiten hun lijsten. In 1958 overlijdt Marlow Moss, 68 jaar oud, opgesloten, weinig bekend, behalve in de kleine kring waarin se steeds heeft verkeerd. Na Parijs. Bazel, enkele malen Am sterdam en Londen deze Mar low Moss-tentoonstelling nu in Mid delburg, in enkele opzichten groter dan tevoren. De keuze van Middelburg is niet toevallig. Ze heeft hier dichtbij in de kleine villa Antoinette te Biggekerke gewerkt, kortere en langere perio des. Het was er dichtbij het Dom burg van de nog jonge Mondriaan. Het was er eerst en vooral de sfeer van de grote persoonlijkheid die A H. Nijhoff was die haar gekend hebben weten wat ik daarmee zee die voor het werk van Marlov. Moss onmiskenbaar veel moet heb ben betekend. Wat u straks te zien krijgt, ls de collectie Nijhoff, zeer uiteenlopend en gevarieerd. Die verzameling is inmiddels ook dat zal duidelijk zijn aan een grondige restauratie toe. maar laat niettemin ook op ai: moment voldoende over om de tweede confrontatie met Marlow Moss tot een alleszins aanvaardbaar herkenningspunt te maken. Het ls de confrontatie met een oeu vre dat zijn betekenis vindt in de rust en het evenwicht waarvan ik aan het begin sprak. Het is werk als een belijdenis, de belijdenis dan van een geloof in de mensheid die, een maal in het bezit van het totale evenwicht dat Marlow Moss zich heeft gedroomd, zelfs geen kunst meer nodig heeft. Het is daarmee werk van een heden ten dage uitzonderlijke voornaam heid. werk dat ik vluchtiger dan mij lief is maar met graagte, bij u heb ingeleid. André Oosthoek TENTOONSTELLING IN DE VLEESHAL Hierbij drukken wij ge deelten af van de inlei ding die André Oosthoek redacteur en medewer ker voor kunsten van de PZC gisteren hield bij gelegenheid van de ope ning van de tentoonstel ling van werken van miss Marlow Moss in de Vlees hal te Middelburg. De ten toonstelling is dagelijks (ook 's zondags) te zien van twee tot zes uur 's middags. Ook op zater dagochtenden is de Vlees hal geopend. Marlow Moss leefde van 1890 tot 1958. Ze was lid van Abstraction Création, Réalités Nouvelles en Les Surindépendants. Ze ex poseerde in Parijs, Bazel (1937), stedelijk mu seum Amsterdam (1938 en 1962) en Londen (1953 en 1958). Werk van Marlow Moss bevindt zich buiten de collectie W. S. Nijhoff onder meer in het bezit van het rijksmuseum Kröller Müller. Geheel boven, constructie in marmer Boven, schilderij 1929. Onder, constructie in hout. Foto's en reproducties op deze pagina zijn van Wouter Stephan Nijhoff. LausannejBiggekerke.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1972 | | pagina 15