Het nut van Haarlemmer olie in Stavenisse
eerzien
Aam'n, zee
de koster en ie
dee z'n broek
vol moster
Verdwenen beroepen...
- Zeeuws gezegde -
r -i
Colofon
^Zeeland
JuE:
Weinigen zullen nu nog bekend
zijn met het werk van de koster.
Dat woord is afgeleid van het
Latijnse custos hetgeen
deurwachter of bewaker betekent.
door: Johan Francke
Een koster is een (onbezol
digde persoon belast met
de dagelijkse zorg voor het
kerkgebouw en het klaarzetten
van de verschillende voorwerpen
voor de liturgische eredienst. De
functie is ontstaan in de middel
eeuwen toen de lokale priesters
(iedereen was toen nog
katholiek) jonge jongens leerden
lezen en schrijven. In ruil daar
voor hielpen ze bij de kerkdienst.
Ze openden en sloten de kerk
deuren, poetsten het zilverwerk,
luidden de klokken, staken de
kaarsen aan en dienden bij de
mis. Kaarsen werden vervangen
door elektrisch licht, maar
onderhoud en bediening van het
kerkinterieur bleven.
De Kostersbond telt anno 2021
nog 180 leden. Onder hen
bevinden zich nog slechts twee
beroepskosters uit Zeeland. Dat
waren er enkele decennia
geleden nog tientallen. Dalende
inkomsten als gevolg van het
afnemend aantal kerkgangers,
dwong de meeste kerken ertoe
het werk van de kosters in de
jaren tachtig weg te bezuinigen
tot vrijwilligerswerk. Wie als
'bedreigde' koster zijn toevlucht
zocht tot lidmaatschap van de
Kostersbond kon vaak rekenen
op ontslag. Veel kosters hadden
er in de tweede helft van de
twintigste eeuw al een baantje
bij als schoonmaker, timmer
man of, wat veel gebeurde, als
begrafenisondernemer.
Koster Van Voorenberghe van de
parochies IJzendijke, Biervliet en
Hoofdplaat had net als zijn col
lega Schout uit Aardenburg een
dergelijke uitvaartonderneming.
Dat leidde in de jaren negentig
tot een heuse rel toen beiden uit
vaartondernemer Haerens uit
Oostburg beschuldigden van
naamsmisbruik. 'Brillenkoster'
Van Voorenberghe genoot veel
naamsbekendheid vanwege zijn
liefdadigheidswerk voor Afrika
en Haerens deed voorkomen
alsof zij samenwerkten.
In Zoutelande was, vóór de
gemeentelijke herindeling, het
ambt van koster (en begrafenis
ondernemer) voorbehouden aan
de voorman van de gemeente
werklieden, mits deze tot de
Nederlandse Hervormde Kerk
behoorde, zoals bij koster Gerrit
Verhage het geval was. Een
andere wijze om te bezuinigen
was het betalen van stukloon. De
Nederlandse Hervormde Sint
Baafskerk in Aardenburg keerde
begin jaren zestig bijvoorbeeld
aan de koster jaarlijks een vast
bedrag uit voor het om acht uur
's avonds honderdmaal luiden
van de klok (deze papklok hangt
sinds 1647 in een speciaal toren
tje van de kerk). Een andere -
voor de kerk goedkope - wijze
om het loon van de koster uit te
betalen was op basis van de aan
wezige kerkgangers.
Veel kosters verrichtten hun
functie met toewijding, soms
een leven lang. De Zierikzeese
koster J.C. Krijger ging op 19
november 1987 met pensioen. Hij
was niet minder dan veertig jaar
werkzaam geweest in de Gast-
huiskerk.
Burgemeester Asselbergs speldde
Krijger dan ook de zilveren ere
medaille verbonden aan de Orde
van Oranje Nassau op.
Zeeland kende ook kosteressen.
Janna Minderhoud-Traas was
jarenlang kosteres in de Gerefor
meerde kerk van Baarland. Kaatje
de Jong was in de jaren zeventig
kosteres in Brouwershaven en
Nieuwerkerk kende in de jaren
zestig mevrouw J. Reinhoudt.
Hoewel de meeste kosters ook de
erediensten van hun kerk bijwo
nen is dat niet altij d een vereiste.
In de Apostolische kerk in Nieu-
werkerk nam Huib Kesteloo,
hoewel hij zelf in het geheel geen
lid van de kerk was, de taken van
de weggevallen koster Nijkerk op
zich. Tientallen jaren onderhield
hij er eind 20ste eeuw de kachels,
toiletten, lampen en kleden.
Als de voortekenen ons niet
bedriegen, zullen in Zeeland bin
nen afzienbare tijd alleen nog
vrijwilligers actief zijn als koster.
door: Allie Barth
Een scheutje Haarlem
merolie was vroeger, zo
voor de Tweede Wereld
oorlog, een probaat middel
tegen vrijwel alle kwalen,
maar in het bijzonder tegen
constipatie. Je kon het ook op
andere manieren gebruiken,
zoals de bakker van Stavenisse
in de jaren dertig van de vorige
eeuw deed.
Hij was een vrolijke man, die
lekker brood in zijn winkel had
en ook vooral op zaterdag bolus
sen verkocht, die bij de
bevolking van het dorp gretig
aftrek vonden.
Nu hield de bakker wel van een
grapje. We weten niet waarom
hij op een nacht van vrijdag op
zaterdag zijn versgebakken
bolussen aan de onderkant met
Haarlemmer olie insmeerde.
Wel raakte in het dorp bekend
wat de gevolgen waren. Na
afloop van de kerkdiensten die
op een mooie zondagochtend
in de Hervormde Kerk en in de
gemeente van ouderling Pot-
appel waren gehouden, schonk
moeder de vrouw thuis de koffie
met een bolus.
Natuurlijk kwam de preek van de
dominee uitgebreid ter sprake.
Zo ging dat in die dagen en voor
men het wist waren de bolussen
op. Men kon aan de voorberei
ding van de tweede dienst
beginnen. Die was doorgaans
om 14.30 uur, omdat rekening
moest worden gehouden met
melken van de koeien.
Maar in die middagdienst liep
alles een beetje anders dan
gebruikelijk. Kerkdiensten duur
den toen lang: anderhalf tot twee
uur. Als 't nodig was, verlieten de
kerkgangers even hun zitplaats
om naar achteren te gaan. Maar
dat gebeurde deze middag wel
heel erg vaak. De mensen die van
de bolussen hadden genoten,
schuifelden zo snel mogelijk
naar het toilet en keerden niet
terug in de kerk, maar haastten
zich huiswaarts.
De kerkbanken raakten gedu
rende de dienst leger en leger.
Natuurlijk raakte dat bekend in
het dorp. De meeste inwoners,
zeker als ze geen bolus hadden
gegeten, konden er hartelijk om
lachen.
En je kunt het geloven of niet,
maar dit is een waar gebeurd
verhaal. Ik tekende het op uit de
mond van de vroegere kolenboer
Moerland van Stavenisse, die
deze gebeurtenis als jongeman
had meegemaakt.
W ZEEUWS
3
Zeeuws Weerzien is een gratis krant
vol verhalen over het Zeeland van de
vorige eeuw. Om zelf te lezen, of als
aansporing om samen met anderen
herinneringen op te halen. De krant
verschijnt 4X per jaar in een oplage
van 50.000 exemplaren en wordt
verspreid in heel Zeeland: in de
vestigingen van Bibliotheek Zeeland,
zorg- en welzijnsinstellingen,
gemeentehuizen, musea, boekhandels
en bij diverse lokale ondernemers.
Een actueel overzicht van distributie
punten evenals een digitale versie van
de krant, treft u aan op onze website
Zeeuwsweerzien.nl. De krant komt tot
stand dankzij de inzet van een groot
aantal vrijwilligers en i.s.m. Stichting
Feest van Herkenning, die bijeen
komsten organiseert waarbij het
delen van herinneringen centraal
staat.
Van alle eerder verschenen edities
kunt u, zo lang de voorraad strekt, een
gratis exemplaar afhalen tijdens
openingsuren bij ZB| Plan-bureau en
Bibliotheek van Zeeland, Kousteense-
dijk 7, 4331 JE Middelburg.
Uitgever
Stichting Zeeuws Weerzien
Voorzitter Frans van de Velde
Postbus 33,4350 AA Veere
www.zeeuwsweerzien.nl
secretariaat@zeeuwsweerzien.nl
Redactie
Peter deJonge (hoofdredacteur),
Margreeth Ernens (website,
eindredactie), Allie Barth,
Peter Blom (Zeeuws Archief),
Jan van Damme, Johan Francke
(ZB Bibliotheek van Zeeland),
Mieke van der Jagt, Albert Kort,
Ans van Nieuwenhuijze, Ali Pankow,
Willem Staat, Peter Verdurmen.
Vormgeving
Leo Minnaard
Ramon de Nennie, decreet
Illustratie voorpagina
Maryanne van Winden
Druk en advertentieverkoop
Meulenberg Media, Patrick Joossens
drukkerij@meulenberg.nl
Projectcoordinatie
Hanneke de Vroe
redactie@zeeuwsweerzien.nl
Bij het samenstellen van deze krant is met
zorg getracht alle rechthebbenden m.b.t.
beeld- en archiefmateriaal te achterhalen.
Mochten personen of instanties
desondanks van mening zijn dat
(foto)rechten zijn geschonden, dan kunnen
zij zich wenden tot de redactie via
redactie@zeeuwsweerzien.nl
Deze editie is mede mogelijk gemaakt door:
vJW Provincie
f PB
Stichting
deGodshuutn
stichting
BRENTANO'S
steun des ouderdoms
STICHTING HBT R.C. MAAGDENHUIS
FONDS
SLUYTERMAN VAN LOO
OUDERENPROJECTEN
Functie
toewijd
Een kosteres poetst de omslag van de Statenbijbel in de kerk van Baarland foto:Jacqueline Midavaine,
1958, ZB| Beeldbank Zeeland, recordnr. 121933
Uitvaartonderneming
Kosteressen
Koffie met een bolus
Lege kerkbanken
Leendert Potappel
Bron: Reformatorisch Dagblad
Waar gebeurd