Die fatale nacht: een novelle
over het leed van gewone mensen
De lommerrijke begraafplaats
van kleermaker Jan Wessels
Boek over de ramp van '53 verschijnt omstreeks 23 januari
Aanrijding met
politieauto
Uit de hand
gelopen
inhaal
manoeuvre
Marjan Berk
in Dreischor
Succesvolle
Bruenaar
Voorlichting
NKS in
dorpshuis
Scharendijke
Een brok Zierikzeese historie
j ZIERIKZEE - „Waar waren de dijken die het land vroe
ger beschermden? Dijken zo hoog, zo sterk... De rots
blokken waren er afgetuimeld alsof het kiezelsteentjes
waren. Wat was er van Schouwen-Duiveland geworden?
Oost, west... Waar hield het op? Of waar begon het? Het
leek alsof het nooit bestaan had, zo weinig dat herken
baar was stond nog overeind, behalve hier een duinkam,
daar een stuk dijk, bedolven onder wrakhout". Dit frag
ment uit het boek Die fatale nacht van Johanna Reiss,
dat vanaf 23 januari in de boekhandel verkrijgbaar is zal
menige oudere Schouwen-Duivelander nog eens doen te
rugdenken aan die beruchte februari-nacht van 1953.
Een datum die niet alleen in de ge
schiedenisboeken voorkomt, maar
die bij de wat oudere Schouwen-
Duivelander in het geheugen staat
gegrift. Een datum ook die door hem
als een soort breekpunt in de geschie
denis wordt beschouwd. Een autoch
tone oudere Schouwen-Duivelander
faseert zijn bestaan opmerkelijk
vaak in de periode voor en na de
ramp, waarbij op het eiland alleen al
vijfhonderdeenendertig doden te be
treuren vielen.
Die cijfers geven wel een indruk
hoe zwaar het eiland door dit niets en
niemand ontziende natuurgeweld
werd getroffen, maar geven geen en
kel inzicht in het leed van echtparen
die hun kind voor hun ogen zagen
verdrinken, of vrouwen die tever
geefs wachtten op de komst van hun
man. Dat leed is niet in cijfers uit te
drukken en eigenlijk niet met woor
den te omschrijven.
Die menselijke khnt is door de
schrijfster Johanna Reiss als uit
gangspunt gekozen voor haar novelle
Die fatale nacht, waarin niet alleen
het voltrekken van de ramp en de
hulpverlening worden beschreven,
maar waarin ook het dagelijks leven
zoals dat zich voor 1953 op het eiland
afspeelde sober maar treffend wordt
verhaald. Geen ellenlange volzinnen,
maar eenvoudige korte zinnen, hier
en daar afgewisseld met poëtische be
woordingen van de weersomstandig
heden.
Gebondenheid
De mensen uit die tijd waren ge
hecht aan hun woonomgeving. De
animo om elders emplooi te zoeken
was dan ook gering, het leven op
Schouwen-Duiveland was goed en de
gronden vruchtbaar. Maar was dat le
ven wel zo goed als de eilandbewo
ners zichzelf zo graag voorhielden?
Het bestaan van een arbeider was ka
rig en wankel. Als er niet voldoende
werk was kwam deze, zoals Adri Hey-
boer, één van de hoofdpersonen uit de
novelle, op de straatstenen te staan.
Wie zichzelf zoals de oude en door ar
tritis geplaagde schaapherder Teunis
jarenlang voor een rijke boer had af
gebeuld, kon van de één op de andere
dag worden ontslagen, 't Leven mocht
dan zo voor het oog wel mooi en kalm
zijn, het was ook hard.
Voorspelling
,,In de stilte van de nacht leek het
eiland verder afgelegen van de rest
van de wereld. Het was nu te donker
om de dijken te zien, maar ze waren
er, oude dijken in het binnenland en
nieuwe dijken langs het water, de
Grevelingen, de Oosterschelde en
Keeten. Veel hoger en steviger waren
die, met stenen en keien toegevoegd
aan het rijshout, het zand en de klei".
Dijken waarachter de eilandbewo
ners zich blijkbaar veilig waanden te
gen de kracht van het onstuimige wa
ter van de Grevelingen en de Keeten.
Een zekerheid die in één nacht tijd
volledig de grond in werd geslagen.
Een veiligheid waaraan slechts één
man, de oude Teunis, twijfelde: ,,Toen
ik pas naar de Keeten liep hoorde ik
hem grommen. Golven zei dat water
tegen me, onheil. Ik keek omhoog en
zag vreemde volken. Ze waren ge
vormd als bergen maar kwamen om
laag". Woorden waarvoor zijn kennis
sen achteloos hun schouders ophaal
den. ,,Dat krijg je als je met pensioen
gaat. Je haalt je dingen in je hoofd".
De ramp van '53 liet een spoor van menselijk leed en vernielingen na. Kort
na die beruchte februarinacht zag de kern van Nieuwerkerk er zo uit.
en wachtten daar op het moment dat
het water weer zou zakken. Dat ge
beurde vooralsnog niet. Het water
steeg en steeg totdat het in sommige
huizen zelfs totaan de dakgoot
kwam.
Onder druk van de woeste schui
mende watermassa stortten de hui
zen als kaartenhuisjes in elkaar. Bij
het gloren van de dag was er van het
eiland dan ook niet meer te zien dan
een rijtje duinen in het westen, waar
op enkele mensen kleumend hun toe
vlucht hadden gezocht, een stuk kerk
en wat daken van huizen. En nog was
deze tragedie niet ten einde.
Dobberen
„Het water bleef komen over en
door de dijken, die nu zo zacht waren
als boter en vol met gaten. Een twee
de vloed volgde. Het was de hoogste
waterstand in vijfhonderd jaar. Een
waterstand waardoor families uit el
kaar werden geslagen en in één klap
hun door de jaren heen bijeen-
gespaarde bezittingen in het woeste
water verloren zagen gaan.
„Bovenop de dijk, niet meer dan
een paar meter breed, zaten de veer
tig dicht bij elkaar, door en doornat".
Veertig verschillende mensen die
door het noodlot op een stuk dijk wa
ren beland en daar wachtten op de
hulp die zou komen. Mensen, die zich
daar in de ijzigkoude wind pas reali
seerden wat zich precies had af
gespeeld. Met het wachten rijzen ook
de twijfels. „De mensen op het vaste
land moesten nu toch iets onderno
men hebben". Twijfels rijzen er ook
of ze ooit nog hier kunnen wonen.
Hulp
„Wat waren dat voor mensen op het
vasteland, dat ze nog steeds niet wa
ren opgedaagd. Ze zijn vreemd",
fluisterde een jongeman plechtig, ,,'t
Is allemaal een pot nat" gilde vrouw
de Bruine". Twee dagen wachten en
nog steeds waren er geen boten ver
schenen om de overlevenden uit hun
netelige positie te bevrijden.
Redding
Die hulp waaraan sommige eilan
ders wat gingen twijfelen kwam wel
degelijk. Vanuit de lucht werd brood
gedropt en een vloot van allerlei
schepen stoomde naar het noodge-
bied op om de overlevenden te evacu
eren. De tijd drong want de koude en
de honger zouden snel hun tol eisen.
Hoe snel de schippers ook bij de
plaats des onheils wilden zijn, het
ontbreken van boeien weerhield hen
om door te stomen. Het risico om op
een zandbank of een steenhoop te ko
men was te groot.
„Van Schouwen in het westen tot
Duiveland in het oosten zwermden de
schepen uit over de polders. Sommi
gen boten naderden het eiland vanuit
de Noordzee en redden de mensen op
de duinen. Niet iedereen wilde overi
gens weg. Niet de man die zijn vrouw
en zijn baby vasthield het kindje nog
steeds in de theedoek gewikkeld dat
hij haar om had gedaan toen ze werd
geboren, slechts een paar dagen gele
den om acht uur 's morgens precies".
De meesten wilden wel echter dol
graag weg. Weg uit de hun zo ver
trouwde omgeving, waarvan nauwe
lijks nog iets over was. Hoe had dit
kunnen gebeuren? Wie had er nu ver
wacht dat de dijken waarvan iederen
dacht dat die sterk en hoog genoeg
waren om het zeewater te weren, toch
bezweken waren, waardoor vijfhon
derdeenendertig mensen verdron
ken? De watersnoodramp was echter
meer dan een zwarte bladzijde in de
Nederlandse geschiedenis. Het bete
kende ook een breuk met het leven
voor de ramp. Een leven dat achteraf
toch niet zo zaligmakend en veilig
bleek te zijn als aanvankelijk altijd
werd gedacht.
Uit: Die fatale nacht van Johanna
Reiss, uitgeverij BZZTÖH, ISBN
nummer: 90 6291 340 7. Vertaling Wie-
be Buddingh.
Weer
„De lucht was elke dag donker, heel
donker met wolken die eruit zagen
alsof ze op springen stonden. Raar
zeiden de mensen nu een beetje onbe
haaglijk. Het weer sloeg om. Het
werd kouder, er viel regen, hagel zo
groot als keien en sneeuw. Een noord
westerstorm woedde - drie dagen
lang zonder onderbreking". Die
storm wakkerde aan tot orkaan
kracht en veranderde het water van
de Grevelingen en de Keeten in een
woeste watermassa, die, hier en daar
over de lagere dijkdelen gulpte. De
dijk bij de Keeten begaf het als eer
ste, kort daarop gevolgd door het
doorbreken van de waterkering aan
de Grevelingen.
En de eilandbewoners. Die werden
in hun slaap verrast door de enorme
watermassa die als een „dief in de
naëht over de velden, over de weg
naar het huis van de smid, van Lena
en van Rinus en dat waarin de Hey-
boers woonden". Niet bewust van de
ramp die zich aan het voltrekken
was, zochten gezinnen hun zolder op
..Hun eiland... wie kon het nu nog terugvinden? Verdwenen waren de velden, ooit groen en vruchtbaar. Verdwenen
de dorpen gxoot en kleit}. Ze werden nu geregeerd door de getijden"... (Fragment uit Die fatale nacht van Johanna
Reiss).
BURGH-H AAMSTEDE - Twee
auto's total loss en een bestuurder
die verwondingen opliep. Dat was de
balans van een aanrijding tussen een
politieauto en een personenauto op
de kruising Kraayesteinweg/Dale-
boutsweg woensdag om ongeveer
13.50 uur.
J. S. uit Haamstede reed met zijn
personenauto vanaf de Daleboutsweg
de (voorangsweg) Kraayesteinweg op.
Hij zou daarbij geen voorang hebben
verleend aan de politieauto bestuurd
door A. d. H. uit Meliskerke die over
de Kraayesteinweg reed. Door de bot
sing die daarvan het gevolg was vloog
de politieauto over de kop de sloot in.
Bestuurder A. d. H. liep verwondin
gen aan zijn hand op. Beide auto's
werden zo zwaar beschadigd dat zij
total loss waren en moesten worden
weggesleept.
NIEUWERKERK - Op de Rijksweg
N-59 vond woensdag om ongeveer
12.10 uur een aanrijding plaats die
veroorzaakt zou zijn door een uit de
hand gelopen inhaalmanoeuvre.
Daarbij werden twee personenauto's
zwaar beschadigd terwijl ook enkele
wegpaaltjes het moesten ontgelden.
Er waren geen persoonlijke verwon
dingen.
A. J. P. uit Klundert reed met zijn
personenauto over de rijksweg in de
richting Bruinisse en haalde zijn
voorganger J. L. uit Goes in die even
eens met een personenauto reed. Tij
dens de manoeuvre zag hij een tegen
ligger naderen en moest toen voor
langs de auto van J. L. zo snel naar
rechts uitwijken dat hij dit voertuig
raakte. Beide auto's schoten door de
klap van de botsing op de zuidelijke
parallelweg naast de Rijksweg N-59.
Daarbij werden een paar paaltjes
vernield die eigendom zijn van Rijks
waterstaat en de personenauto's wa
ren beide behoorlijk beschadigd.
DREISCHOR - Nut en Genoegen in
Dreischor houdt vrijdag 29 januari
de tweede nutsavond in het dorps
huis te Dreischor. Vanaf 20.00 uur
spreekt de schrijfster Marjan Berk.
De schrijfster houdt een lezing over
het ontstaan en de achtergronden van
het eigen werk. Nut en Genoegen be
staat dit jaar overigens twintig jaar.
BRUINISSE - Het bedrijfstech-
nisch organisatie- en adviesbureau
Delta Consult in Kapelle-Biezelinge
heeft van de Kamer van Koophandel
en Fabrieken voor Midden- en
Noord-Zeeland de prijs voor Creatief
Ondernemerschap 1987 gekregen. In
1976 begon de uit Bruinisse afkom
stige J. de Ruiter een eenmanszaak.
Deze is na 10 jaar uitgegroeid tot een
onderneming van 59 personen.
De technici van Rijkswaterstaat be
last met het sluiten van de Ooster
schelde konden het zo gek niet inden
ken, of De Ruiter kon het maken, en
naarmate de orders voor de Delta
dienst afnamen, namen die voor an
dere instanties toe. Momenteel komt
25 a 30% van de opdrachten uit het
buitenland. Zonder veel reclame
breidde de faam van het bedrijf zich
uit en momenteel werkt men in zeven
Europese landen, als het gaat om lek
ken in energiecentrales. Een vrij re
cente ontwikkeling is de oprichting,
van het nieuwe bedrijf Oceantet, een
joint venture met het Noorse Ocea-
nor. Oceanet gaat zich vooral op de
wereldmarkt voor oceanografisch on
derzoek richten.
Delta Consult bestaat sinds 1 ja
nuari uit een ingenieursbureau en
een nieuwe werkmaatschappij, die is
opgericht voor onderzoek en service
aan electronische systemen. In 1987
steeg de omzet ten opzichte van 1986
met 25%.
SCHARENDIJKE - In dorpshuis
dc Putmeet te Scharendijke is er
woensdag 20 januari een bijeen
komst, waar ambtenaren en bestuur
ders van Schouwen-Duiveland infor
matie kunnen krijgen over het
nieuwe Normkostensystcem voor de
bouw van huurwoningen in de socia
le sector. De bijeenkomst begint om
09.00 uur en de organisatie is in han
den van het ministerie van volks
huisvesting.
Na ontvangst volgt een korte toe
lichting op het programma door re
gionaal voorlichter J. van der Meer.
Vervolgens komt er een toelichting op
het NKS door medewerkers van de
directie van de volkshuisvesting in
Zeeland. Achtereenvolgens spreken
R. J. Ferdinandus (doelstelling en be
grippen), ing. F. J. J. Priem (procedu
re). R. C. J. de Baar (huurbepaling)en
R. Spanjer (budgetbewaking). Na een
pauze heeft de hid H. J. van Hunnik
het over de nieuwe organisatie en Van
der Meer over de wijzigingen in de re
geling premiekoop en woningverbe
tering. Van Hunnik sluit een en ander
rond 12.30 uur af.
ZIERIKZEE - De mooiste en hoogste bomen van Zierikzee staan sinds men
senheugenis op de rustieke en lommerrijke begraafplaats. Het is lang geleden
dat hier.de eerste teraardebestelling plaats vond; op 2 januari 1829 werd de
kleermaker Jan Wessels (alias Jan Snuif) er als eerste begraven. Zoals overal el
ders werd er ook in Zierikzee eeuwenlang in en bij de kerk begraven. De kerk
gangers werden er doorlopend mee geconfronteerd want ter herinnering aan
voorname begravenen werden veelal rouwborden in het interieur van de kerk
opgehangen.
Op een zeldzame tekening door
Daniël de Blieck die zich in het be
zit van de rijksdienst voor Monu
mentenzorg bevindt ziet men in
het noordelijk gedeelte van de
kooromgang van de vroegere Sint
Lievens Monsterkerk te Zierikzee
tal van rouwborden. De afbeel
ding dateert uit de tweede helft
van de 17de eeuw zoals ook blijkt
uit de vorm van de rouwborden.
Deze waren in die periode nog
ruitvormig; later werden de bor
den aanmerkelijk groter en in
drukwekkender door rijke orna
mentiek en symbolen terwijl
soms gehele kwartierstaten wer
den aangebracht. Het was keizer
Napoleon die om hygiënische re
denen het begraven in de kerken
verbood. Koning Willem I hand
haafde terecht dit voorschrift.
Toch zou het nog vrij lang duren
eer men de nieuwe maatregel in
praktijk bracht. Hoewel de aanleg
van de begraafplaats bij de Zi 11e
al in 1813 was gerealiseerd liet de
ingebruikneming nog lang op zich
wachten. De Fransen waren im
mers weggetrokken. De burgers
en het stadsbestuur hadden er
weinig behoefte aan om een door
het Franse bewind ingestelde
maatregel op korte termijn ten
uitvoer te brengen...
Initiatief
Dat het Franse initiatief tenslot
te in Zierikzee en in andere plaat
sen toch navolging ondervond is
begrijpelijk wanneer men be
denkt hoe groot de nadelen van
het begraven binnen de kerkruim
ten was. Het moeten soms spook
achtige taferelen zijn geweest bij
begrafenissen op avond. Dit ge
beurde doorgaans bij voorname
ingezetenen. De rouwstoet werd
dan grillig verlicht door fakkels
en ook het in de kerk reeds ge
opende graf werd door toortsen
verlicht.
Vooral het opnieuw openen van
een "bestaande rustplaats ten be
hoeve van een nieuwe bijzetting
leverde zacht gezegd grote nadelen
op. Het was geen aangenaam kar
wei dat de grafdelvers hadden 'uit
te voeren. Doorgaans zeer zware
hardstenen zerken moesten wor
den gelicht; daarna kwamen dik
wijls onwelriekende geuren naar
boven. Een sterk voorbeeld in dit
verband was het openen van een
grafkelder in de oude kerk van
Bruinisse (door oorlogshandelin
gen verwoest). Toen men aldaar de
Ambachts vrouwe had bijgezet
was de verpestende lucht zodanig
dat de kerkdienst op de daarop
volgende zondag niet kon door
gaan!
*«We keren nu terug naar de al
oude Zierikzeese begrafenis, die
er bijzonder sfeervol en roman
tisch uitziet. Een belngrijk deel
van het bomenbestand dateert
nog uit de beginperiode. Veel ge
boomte en struikgewas op Schou
wen is als gevolg van de waters
nood (1953) verloren gegaan. De
hoogbejaarde bomen van de Zie
rikzeese begraafplaats konden
evenwel overleven dank zij hun
hoge standplaats!
Ook de zware hier en daar door
de tands des tijds verweerde
muur, die het parkachtige terrein
van de begraafplaats aan het oog
onttrekt, draagt bij tot het karak
teristieke geheel. Hoewel ook het
gedeelte dat later voor een aan
zienlijke uitbreiding werd aange
legd er keurig en goed onderhou
den uitziet, is toch het deel dat in
de onmiddellijke nabijheid van de
ingang ligt het meest beziens
waardig. Hier zijn in de loop van
de 19de eeuw verschillende monu
mentale grafmonumenten opge
richt, soms afgehakend door
fraaie gesmede kettingen. Er zijn
zelfs graven uit het laatst van de
18de- en het begin van de 19de
eeuw, die oorspronkelijk in de
Sint Lievens Monsterkerk lagen
maar door de kerkbrand werden
geteisterd en opgeruimd moesten
worden. Enkele belangrijke Zie
rikzeese families hebben uit pië
teit met hun vooroudere toen een
beperkt aantal stoffelijke over
schotten naar de „nieuwe" be
graafplaats doen overbrengen.
Men zal niet zo gauw uit recrea
tief oogpunt een antieke begraaf
plaats bezoeken. Toch zal menig
een, die rust zoekt zich hier in de
fraaie lommerrijke omgeving
kunnen ontspannen....
Wiebe Keikes
Eenvoudige steen op dc begraafplaats. Deze dekt het graf van Roelof Visser, geboren te Sneek 29 december
1843. Hij was getrouwd met Margaretha Huberdina Zelle, een tante van dWveelbesproken Mata Hari. die van
zichzelf ook Margaretha Zelle heette.
4
