EEN UNIEKE
WINDWIJZER
IN ZIERIKZEE
TERUG IN DE TIJD
ZIERIKZEESCHE NIEUWSBODE Maandag 30 december 1985 Nr. 23854
21
"De Here zal u onder de natieën verstrooien"
"en gij zult met een klein getal overblijven"
"onder de volken, bij wie de Here brengen zal,"
(Deut. 4-27)
Op de voorpagina van het Nieuw Israelietisch Week
blad van 18 januari 1984, een speciaal "Mediene-
(Provincie-)Nummer, staat een tekening van een toch wel
merkwaardig windvaantje. ,,In dit bijzondere nummer
beschrijven wij elf gemeenten, in iedere provincie, waar
aan het Joodse leven van voor 1940 uiterlijke herinnerin
gen zijn", zegt de redactie van het N.I.W. Voor de provin
cie Zeeland wordt de geschiedenis beschreven van de Jo
den in Zierikzee onder de kop: „Trotse Weerleeuw met
Davidster torent hoog boven Zeeuwse wateren".
In het "Memorboek", Platenatlas
van het leven der Joden in Nederland
van de Middeleeuwen tot 1940, door
M. H. Gans uitgave Bosch en Keuning
N.V. Baarn 1971, staat op pagina 547
een foto van de sjoel(synagoge) in
Zierikzee. De tekst daarbij eindigt al
dus: "Zierikzees eenvoudige dorps-
sjoeltje uit 1888 had wel een bijzon
der "Weerhaantje"; de Leeuw van
Juda (Of Nederland7 met een Mageen
David in zijn poten". (Mageen David
Zegel van David, beter bekend als
Davidster).
Deze beide aanwijzingen doen ver
moeden dat we hier te doen hebben
met de geschiedenis van een bloeien
de Joodse gemeenschap. Niets is min
der waar. De Joden waren met een
klein getal verstrooid onder het volk
van Zierikzee. Hun unieke wind-
vaantje is daarvan een uiterlijke her
innering tot op de dag van vandaag.
De Israëlietische
gemeente te Zierikzee
Wanner we in de archieven van de
Zierikzeesche Nieuwsbode te rade
gaan vinden we duidelijke sporen
van een joodse gemeente, die op haar
hoogtepunt zo'n 90 leden telde. In de
tweede helft van de 18e eeuw woon
den reeds Joodse gezinnen in Zierik
zee, hetgeen blijkt uit het feit dat er
op 11 november 1794, twee kinderen
van Zadok Levi naar Middelburg
werden vervoerd om daar op de jood
se begraafplaats teworden begraven.
,,Eene plaats voor godsdienstige sa
menkomsten werd gevonden ten hui
ze van Zadok Levi, naar zijne geboor
teplaats Oss, later geheeten Zadok
Levi van Oss, een winkelier in aller
hande waren (glas, porcelein, manu
facturen, meubelen, enz.) die sedert
1797 het huis op de Oude Haven, nu
wijk D 490, bewoonde en er 30 janua
ri 1832 overleed".
Hij leefde temidden van de notabe
len van de stad en zo kon het gebeu
ren dat hij in februari 1811 een grote
hoeveelheid charters (stadsrekenin
gen) opkocht, om te gebruiken als
scheurpapier, afkomstig van het ste
delijk archief van voor 1700. Later
heeft hij een deel daarvan teruggege
ven. Stelt u zich voor u koopt een
glas bij Zadok Levi dat verpakt
wordt in een historische document
van de gemeente. Als gevolg hiervan
is, tot op de dag vandaag, een leemte
in het stadsarchief.
Aan het einde van de 18e eeuw, na
de omwenteling van 1795, werd aan
alle gezindten vrijheid en gelijkstel
ling verleend. Dat was voor de Israë
lieten aanleiding om wat meer in de
openbaarheid te komen. Op grond
van de verleende rechten vroegen zij
om een eigen plaats te hebben voor
hun godsdienstige samenkomsten en
een afzonderlijke begraafplaats.
,,In de vergadering van den Raad van
7 januari 1799 werd: "geleezen den
Requeste van eenige Jooden, woonen-
de binnen deeze stad, verzoekende
vrijheid om een 'Huys te Huuren of te
koopen tot Uitoeffening van hunnen
Godsdienst en dus om te dienen voor
hunne kerk, alsmeede om van de stad
te moogen erlangen een Opene plaats
buiten de Stad, geschikt tot een be
graafplaats van hunne dooden".
"Het verzoek om een huis te huren
of te kopen voor godsdienstoefening,
werd door den Raad op 14 februari
d.a.v. toegestaan voor een kerkhof
een Gedeelte van den Bleijk agter
het zoogenaamde Laproosenhuis aan
de Gragtweg buyten de Noordhaven
poort dezer Stad, mits de supplian
ten voor dit laatste aan de stad Jaar
lijkse bij forme van Renten
betaalden. Een Pond Vlaams en dien
onvermindert verpligt blijven te be
talen de kerkrechten voor het be-
graaven als van Ouds gebruykclijk
is".
Nog in April 1799 werd het eerste
lijk op de Israelietische begraaf
plaats ter aarde besteld, namelijk
een kind van Benjamin Levi Wolf,
waarvoor een kerkrecht 2 schellingen
6 grooten moest worden betaald.
In 1809 vindt men vermeld, dat de
Israelietische Gemeente 25 zielen tel
de.
Bij beschikking van 8 januari 1817,
van de Commissaris-Generaal belast
met de zaken van de Hervormde en
andere Erediensten, werd voor de
Ring-synagoge in Zierikzee (onder
het ressort Middelburg) een kerk
bestuur aangesteld dat bestond uit
Zadok Levi van Oss als „opzigter";
Aron Levinson (med. Doctor) als
"penningmeester", en Izaak Wissels
te Nieuwerkerk als "ouderling".
In 1825 was de Joodse gemeente uit
gegroeid zodat er werd besloten een
eigen kerkgebouw of synagoge te
van het jaar 1827 heeft ze hare ver
plichtingen erkend, zoodat het be
drag nog geregeld betaald wordt".
Toen de synagoge voltooid was
werd zij voor hare bestemming op
vrijdag 2 september 1825 plechtig in
gewijd. Van de feestzangen en
toespraken is een programma in het
Hebreeuws en Nederlands gedrukt.
Het verslag der inwijding, opgeno
men in de Zierikzeesche Courant van
6 september, No. 71, luidt als volgt:
Heden is de nieuw gebouwde Israe-
tietische Synagoge ingewijd, door de
alom vermaarden heer S. H. Heil
bron, voorzanger bij de Israelietische
gemeente te Dordrecht, met deszelfs
assistenten, en hebben de volgende
plegtigheden plaats gehad. Ten half
drie uren in de namiddag, werden de
wetboeken met versierde koetsen, uit
de oude Synagoge afgehaald, die ten
huize van den heer Zadok Levi van
Oss, mahig-opzigter bij deze Ring-
Synagoge, van daar tót aan het huis
van den heer A. H. Frenk, gekomen
zijnde, werden de wetboeken uit de
koetsen in dat huis gebragt, totdat ie
der die zich in het kerkgebouw be-
Bestuurders dezer Stad etc., werd de
inwijding gesloten met eene toepas
selijke dankzegging, door den heer S.
L. van Oss Z.z., scriba bij deze Ring-
Synagoge. Alles heeft plaats gehad in
het bijzijn van verscheidene leden uit
den Achtbare Raad, Regtbank, Leera
ren van verschillende Godsdiensten
en kerkelijke Collegiën. Een toevloed
van aanschouwers, zoo van deze Stad
als elders, hebben dit plegtig feest
bijgewoond. Eindelijk werd het ge
wone sabbath-gebed door voornoem
den heer Heilbron met alle mogelijke
plegtigheid verrigt. Den 3den (Sep
tember) bij het gewone gebed, werd
door voorde heer E. Pino, weder eene
toepasselijke redevoering in de Hoog
duitse taal gehouden, en eindelijk bij
het eindigen der sabbath, dit zoo ge
denkwaardige feest gesloten".
50 Jarig- bestaan
Nadat in 1852 de Joodse gemeente
in Zierikzee haar hoogtepunt, met 91
Joodse leden, had beleefd ging het
bergafwaarts. Het aantal verminder
de sterk waardoor in 1860 ook de
Joodse school voor maatschappelijk
onderwijs moest worden opgeheven.
In 1875 was het aantal leden van de
gemeente geslonken tot 44. Dit ver
hinderde hen geenszins om het 50 ja
rig bestaan van hun synagoge uit
bundig te vieren. Op vrijdag 3
september werd een bijzondere
dienst gehouden met onthulling der
geschenken.
Het KERKBESTUUR der NEDERLANDSCHE
ISRAËLITISCHE GEMEENTE alhier, betuigt langa
deien weg haren liurccl()lccn dank aun allen
die hebben medegewerkt tot opluistering van het door
haar gevierde FEEST, op 3 September 11., zjjnde hot
SOjarig bestaan van hare Synagoge.
Zierikzee, 6 September 1875.
Het Kerkbestuur voornoemd,
M. A. FRENK, Voorzitter.
A. I. FRANK, Penning mee iter.
Met deze advertentie uit de Zierik
zeesche Nieuwsbode van 1 septem
ber 1875 bedankt het kerkbestuur
voor de getoonde belangstelling bij
de viering van het 50-jarig bestaan
van de synagoge
De Zierikzeesche Nieuwsbode van 7
september 1875 meldt: "Zooals wij in
ons vorig No. reeds met een enkel
woord mededeelden, vierden de Is
raëlieten alhier gedachtenis van het
50-jarig bestaan hunner synagoge.
Aan de uitnodiging door het Kerk
bestuur gedaan aan verschillende au
toriteiten en particulieren was met
veel belangstelling voldaan. Onder
de aanwezigen bevonden zich de le
den van het dag. bestuur en verschil
lende leden van den gemeenteraad,
benevens een predikant der Her
vormde gemeente.
bouwen. "De synagoge werd ge
bouwd in de Meelstraat. ter plaatse
van een aangekocht en afgebroken
huis. waar de timmerman Jacob van
der Klokke had gewoond, en daar
naast, waar ene houtloods stond,
werden nog een paar woninkjes
gesticht, zoals ze er nu zich nog bevin
den. Genoemde houtloods had geheel
of gedeeltelijk gestaan op de grond,
behorende tot het kerkhof der Sint-
Lievens-Monsterkerk en daarom was
en is nog steeds aan de Hervormde
Gemeente door de Israelietische eene
zekere som jaarlijks als erfpacht ver
schuldigd. Laatstgenoemde was tot
de voldoening daarvan eerst weiger
achtig geweest, maar bij eene akte
vond. behoorlijk had plaats geno
men. Ten drie uren werden de
wetboeken met alle plegtigheid naar
de nieuwe Synagoge afgehaald, toen
werden er gezangen, op dat feest toe
passelijk, gezongen; welke vervaar
digd zijn door den eerwaarden zeer
geleerden heer J. A. Lehmans. opper-
rabijn bij de Nederlandse Israëliti
sche Hoofd-Synagoge te 's-
Gravenhage. Na den afloop dezer ge
zangen, is door den heer E. Pino,
voorzanger en onderwijzer bij deze
Israëlitische gemeente, eene zeer ge
paste redevoering in de Nederduitse
taal gehouden, en na het gebed voor
Z. M. (Zijne Majesteit, de Koning) en
deszelfs Doorluchtig Huis en de
bedekking der wetsrollen, de zoge
naamde Torahmantel.
De feestredenaar, de heer M. Bou-
telje, van Middelburg, sprak naar
aanleiding van Ps. 133:1, waarbij hij
inzonderheid wees op de behoefte
aan en de kracht der eendragt, vooral
voor kleine gemeenten als deze,
waardoor dan ook de voorvaders deze
Synagoge hadden tot stand gebragt
en die een der hoofdvoorwaarden is
tot instandhouding der gemeente;
daarbij herinnerde spreker met
dankbaarheid de groote vrijheid die
de Israëliten in ons land genieten.
Na deze rede werden nog toespra-
ner geneesheren generlei werk" mag
verrichten "waardoor hij in de be
hoefte zou kunnen voorzien van zijne
verminkte vrouw, oude moeder en 5
kinderen", werd de bevolking van
Zierikzee opgeroepen".
Deze synagoge heeft als zodanig de
vijftig jaren niet gehaald. In 1914 was
de Joodse gemeente zover geslonken
dat er voor de dagelijkse- en
wekelijkse-diensten geen 'minjan"
(tien meerderjarige mannen) bijeen
te krijgen was.
Men telde dertien mannen onder
wie vijf schoolgaande jongens en ze
ventien vrouwen onder wie twee
Het Joodse monument aan de Grachtweg draagt de namen van 22 Zierikzeese
Joden, die tijdens de tweede wereldoorlog zijn weggevoerd om niet meer te
rug te keren.
Het geschenk door de gemeente on
derling aan de synagoge tot een blij
vend aandenken aan deze dag ge
schonken bestaat uit een prachtig
met goud en zilver geborduurd voor
hangsel der Verbonds-arke, van kar
mozijn rood fluwel en met gouden
franjes omzet. Eenige meisjes in het
wit gekleed onthulden dit geschenk,
waarbij door de jonge juffrouw S.
Frenk, op zeer gepaste wijze, eene
toespraak werd gehouden, welke op
de aanwezigen blijkbaar een diepen
indruk maakte. Onder de overige ge
schenken behoort een niet minder
rijk bewerkt kleed op de bima, (ver
hoogde leestafel voor de openbare
Torah-lezing). benevens een dito ter
ken gehouden door den voorzitter der
gemeente, den heer M. A. Frenk en
den fung. voorzanger, den heer B. S.
van Kloeten, waarna deze feestvie
ring met de gewone gebeden besloten
werd.
Deze feestviering zal voorzeker bij
de Israëlitische gemeenten in aange
name herinnering blijven".
1888, restauratie
van de Synagoge
Na ruim zestig jaren in gebruik te
zijn geweest was het noodzakelijk ge
worden een nieuwe synagoge te bou
wen. Daartoe was in het voorgaande
jaar een beroep gedaan "op de hulp
van stad- en landgenoten". Onder de
bezielende leiding van Zierikzees
burgemeester Mr. J. P. N. Ermerins
werd het benodigde geld zijnde hfl.
1544,- door de burgerij bijeenge
bracht.
Op 11 mei 1888 was het zover, de
Eerste Steenlegging voor de nieuwe
synagoge. Deze werd verricht door
Abraham Salomen Frenk, oud 5 jaar,
aldus de hardsteen in de voorgevel.
Bij deze gelegenheid ontving de bur
gemeester een fraai zilveren ge
schenk als blijk van waardering.
Het •ISRAËLITISCH KERKBESTUUR to
Zierikzee bericht, dat het wegens de beperlrte
ruimte niet in de gelegenheid was de hernieuwde
Synngogo beden voor het publiek open te stellen.
AmiNtiiuiKUui Zoiuiiiif vuil 13 tot -t
ure xnl do/.elvc voor oen i«s<ier to
zien zU». I
Zilkikzek, Namons hot Bestuur J
24 Augustus 1888. B. S. van KLOETEN, Secretarie.
Middels deze advertentie in de Zie
rikzeesche Nieuwsbode werd de be
volking van Zierikzee uitgenodigd
om de synagoge en de geschenken te
komen bekijken.
Op vrijdag 24 augustus, 's middags
om vier uur werd de hernieuwde sy
nagoge, met de daarbij behorende ge
beden en ceremonieën, plechtig inge
wijd. De feestrede werd uitgesproken
door de heer H. M. van Beem, Gods
dienstleraar en Voorlezer te Middel
burg. De tekst was; ,,Ik ben verheugd
naar het Huis des Heeren te gaan". De
andere teksten hadden betrekking op
- dat de echte godsdienst zich ken
merkt, door verdraagzaamheid ook
voor andere gezindten - dat de echte
godsdienst zich moet openbaren door
het hart, door de geest, in het gezin en
in het gemeenteleven. Deze woorden
van de heer van Beem hadden zeer ze
ker te maken met een verhevigd anti
semitisme in die dagen, vooral in
Oost-Europa.
Ook de Chazzan (Voorlezer) van de
gemeente de heer B. S. van Kloeten
hield een toespraak waarin hij na
mens het kerkbestuur zijn dank be
tuigde voor de ondervonden mede
werking. Daarna werd de Sabbath
werkelijk feestelijk gevierd.
De inwijdingsplechtighcid werd
ook bijgewoond door de 84 jarige
heer J. W. Vorstheuvcl Labrand, die
ook de inwijding in 1825 had meebe
leefd.
Het was niet alleen een jaar van
feesten voor de Joodse gemeente. In
hun midden was aangekomen een
voor de progroms gevluchte familie
uit Oost-Europa. De heer A. Frankel
vroeg middels advertenties en inge
zonden stukken in de Z.N. aan de be
volking deze familie tc helpen bij het
opbouwen van een nieuw bestaan.
Salomon Eckerling geboren in de
Russische stad Balta was een rijk,
geacht en gezien man. Hij had een fa
briek in lakens die enkele honderden
mensen werk verschafte. Tijdens een
van de progroms werd hij van alles
beroofd. Onder zijn ogen werden zijn
oude vader en twee van zijn kinderen
verbrand. Hemzelf werd de tong af
gesneden en cén oog uitgestoken.
"Voor dezen man, "die op raad zij
schoolgaande meisjes. In het jaar
boek stond de mededeling: "Daar de
gemeente uit minder dan tien joodse
meerderjarigen bestaat wordt alleen
op de Hoge-Feestdagen een Synago-
gedienst gehouden door van elders
personen te recruteren"
Dit laatste gebeurde trouwens in
veel plaatsen in Nederland, hetgeen
bijvoorbeeld voor de leerlingen van
het semenarium een welkome bijver
dienste betekende, waarbij zij zich te
vens in hun toekomstige ambt kon
den bekwamen en zich aan de
gastvrije tafels van de dorpsgemeen
schap te goed konden doen". (Memor
boek, pag. 547).
Het Einde...
Op 1 januari 1860 telde ons land
3.293.577 inwoners. Hiervan waren
65.752 Joden van wie er 3.578 van Por
tugese afkomst waren, zij werden Se-
fardiem genoemd (Sefardië Span
je). De overige waren afkomstig uit
Midden- en Oost-Europa en werden
Asjkenaziem genoemd.
In de provincie Zeeland woonden
60.077 mensen waarvan 644 de Joodse
godsdienst beleden. Zij waren ver
deeld over 16 gemeenten. Zierikzee
telde 7.297 inwoners waarvasn 76 Asj-
kenazische Joden.
De Zierikzeesche Nieuwsbode van
5 augustus 1921 vermelde onder de
kop: "De Israelietische Gemeente te
Zierikzee", het volgende: "In het
nummer van dit blad van maandag
j.l. is een mededeling opgenomen dat
op 28 juli j.l. door de hier wonende Is
raëlieten, daartoe vergadert met den
heer Sluijs, secretaris van hun kerk
genootschap, besloten is tot ophef
fing hunner kerkelijke gemeente.
Reden van dit besluit is voorname
lijk het geringe aantal der hier wo
nende Israëlieten, voor wie de kosten
van onderhoud hunner synagoge en
voornamelijk van een godsdienston
derwijzer te zwaar worden. Waar
geen uitzicht is op aanwas der ge
meente en binnenkort nog eenige le
den de stad metterwoon zullen verla
ten, is het begrijpelijk, dat men
tenslotte tot dezen stap heeft moeten
overgaan.
Voor belanghebbenden is het jam
mer, dat het zoover is moeten komen
en dat zij hun net en betrekkelijk nog
nieuw kerkgebouw moeten van de
hand doen, terwijl het ook, als een te
ken van achteruitgang onzer bevol
king en stad in het algemeen, mede te
betreuren valt".
Volgens kerkgenootschappelijk re
glement mocht het gebouw niet ver
kocht worden zonder voorkennis van
de Permanente Commissie. Het is
toch gebeurd en fungeert sedertdien
als woonhuis.
Terug naar de Windvaan
Hot is niet duidelijk wanneer de
windvaan op de synagoge werd ge-
plaasts. Ook niet bekend zijn de mo
tieven die het kerkbestuur deed be
sluiten tot deze toch wel unieke
voorstelling. We kunnen slechts gis-
Dc kleine Joodse gemeente van
Zierikzee heeft taai volhardend in de
voortzetting van de .Joodse tradi
tie" als "onuitputtlijke levensbron"
hun bewijzen daarvan aan ons nage
laten. De wind blaast de "Leeuw met
Davidster" naar alle windrichtingen
waarnaar het "Volk Israel's" ver
strooid werd, maar hij wijst ook
naar hun bede van Pesach (Pasen)
"Dit jaar nog hier, het komende jaar
in Jeruzalem".
Moge de windvaan ook in 1986, in
Vrede cn Vrijheid ronddraaien boven
Zierikzee.
Tekst: Marticn Huisman
Foto's: Johan D. C. Berrcvoets
4
