Geschiedkundige vastlegging
stoomgemalen en vlasschuren
streeknieuws
Bestuur Grevelingen kiest
Voor een zoute Grevelingen
ELEKTRO
LIEVENSE
Brochure werkgroep industriële archeologie
JlittniiM
f
KERKWERVE - Toen in 1874 het waterschap Schouwen in het bezit kwam
van enig kapitaal (f 18.000,—) uit de verkoop van vroeger in gemeenschap
met anderen bezeten eigendommen (de yrijmoeren van Schouwen: enz.)
besloot de Algemene Vergadering dat kapitaal afzonderlijk te beleggen met
het doel hiermee een deel van de kosten te bestrijden wanneer tot stichting
van een stoomgemaal zou worden overgegaan. Gedeputeerde Staten van Zee
land keurden dit voorstel af, zodat men besloot het geld in het Reservefonds
te storten. Elders in den lande waren reeds eerder gemalen opgericht. Zo
sprak men van de stoomreuzen in de Haarlemmermeer, die een grote waar-
dervermeerdering van de gronden teweegbrachten. Fijnje's stoompompge
maal in het land van Maas en Waal verdubbelde bijna de opbrengst der gron
den in de polders van Wamel en Dreumel. In 1850 was in Nederland een zestal
stoomgemalen met totaal ca. 1700 pk, die in 1873 waren uitgebreid tot 135 ge
malen met totaal ca. 7800 pk. Op 21 september 1875 werd in de Algemene Ver
gadering van het waterschap Schouwen (met 25% tegenstemmen) besloten
tot de oprichting van een stoomgemaal van 120 pk. Het werd gebouwd in het
distrikt Flaauwers dichtbij de zogenaamde Heerekeet. Dat staat vermeld in
het boek Tussen Afsluitdammen en Deltadijken van ing. M. H. Wilderom.
Schouwen was het eerste waterschap in Zeeland dat tot stichting van een
dergelijk gemaal overging. De stichting van het gemaal kostte ca.
f 210.000,—. De eerste steenlegging van het gebouw had plaats op 13 oktober
1876 door de voorzitter van het waterschap. Op 2 maart 1877 kon de bemaling
met stoom beginnen door middel van een schepradgemaal met twee sche
pradmachines, waarbij vijf stoomketels ter beschikking stonden voor het le
veren van de benodigde energie. Elke machine was ontworpen om 270 m3 wa
ter per uur op te voeren. In 1904/1905 werd een van de schepradmachines
vervangen door een centrifugaalpomp (destijds de grootste in Europa zo men
zei) en werden enkele verbeteringen aangebracht. In 1920/1921 werd het
stoomgemaal verbouwd en werd de andere schepradmachine vervangen door
een tweede centrif ugaalpomp. Ruim een kwart eeuw later volgde de periode
van de elektrifikatiein 1947 werd de westelijke helft van het stoomgemaal
geëlektrificeerd door middel van een 215 pk electromotor, in 1949 gevolgd
door elektrifikatie van de oostelijke helft waarmee een 72-jarige periode van
de eerste Zeeuwse stoombemaling was afgesloten. Aan het begin van deze
eeuw konden de boezems soms bij hoog water niet lozen. Door het verder ma
len dreigden in de mei-maand de vogeleieren verloren te gaan. Als de boeren
dan klaagden over teveel water in de polder liet de machinist, die ook de eie
ren wilde sparen, alleen de schoorsteen roken!
Door de ingebruikneming in 1952 van het gemaal Schelphoek kwam Schou
wen buiten bedrijf. Na de watersnood werd het in februari 1953 weer op gang
gebracht. Beide pompen konden weer water in de boezem via de Jonge Sluis
(1840) in zee brengen. Het gemaal bleef in gebruik tot 1958.
De foto's tonen de situatie in 1922 (boven) en het stoomgemaal zoals het er
heden ten dage bijstaat. De schoorsteen en het water zijn verdwenen.
overblijfselen meer. De werkgroep
streeft echter niet naar het behoud
van de objekten, maar alleen naar
een geschiedkundige vastlegging van
de restanten. Er wordt getracht zo
veel mogelijk archiefmateriaal (in-
klusief tekeningen) te achterhalen.
Via de brochures proberen we na
tuurlijk wel de aandacht te vestigen
op deze panden om te trachten zoveel
mogelijk te behouden. Maar dat is
een taak van Monumentenzorg." De
verzamelde informatie wordt be
waard bij de provinciale bibliotheek
te Middelburg, de hoofdzaken zullen
in de brochure worden vermeld.
Mensen, die menen een objekt te
weten of te hebben dat in aanmer
king komt voor de brochure kunnen
zich in verbinding stellen met de
werkgroep, mevrouw Th. de Graaf,
Stichting Zeeland, Dam 31, Middel
burg, tel. 01180-33024 tijdens kan
tooruren.
De werkgroep is een onderdeel van
de Stichting Federatie Industrieel
Erfgoed Nederland, FIEN, waarvan
begin deze maand de constituerende
vergadering werd gehouden. Sinds
1982 bestond al een informele samen
werking tussen ongeveer vijftien par-
tikuliere organisaties. Dat samen
werkingsverband droeg de naam
Landelijk Overleg Monumenten en
Bedrijf en Techniek, het LO-MBT.
Museale opvattingen
De industriële archeologie bestaat
slechts enkele tientallen jaren. Dat is
niet veel in vergelijking met de veel
langere geschiedenis van de echte ar
cheologie, de studie van de restanten
van het menselijk leven in de grond.
Kriteria om het industriële erfgoed
te behouden lijken vaker te vinden
bij modern-museale opvattingen dan
op het puur archeologische vlak. Mu
sea zijn immers meer dan alleen
bewaar- en uitstalplaatsen van objek
ten met een archeologische waarde.
Dat schrijft J. M. Bos in de mei/juni
uitgave van Openbaar Kunstbezit.
,,Het zou een goede zaak zijin als
vooral de grotere historische musea
wat meer aandacht zouden gaan
schenken aan de specifieke „patro
nen" van de materiële kuituur gedu
rende de industriële periode binnen
hun geografische werkterrein. Daar
naast zou een beperkt aantal in
dustriële monumenten en landschap
pen als open lucht musea in de
oorspronkelijke toestand gekonser-
veerd dienen te worden. Nederland
verrichtte een pioniersdaad op dit ge
bied door (na een aktie van het Ko
ninklijk Instituut van Ingenieurs) al
voor de tweede wereldoorlog het
stoomgemaal De Cruquius te Vijfhui
zen ter plekke te behouden en toegan
kelijk te maken. Het voor Nederland
op een eigen wijze verlopen indu
strialisatie - proces kan bij de musea
le selektie - kriteria een richting ge
ven. Zo veel te selekteren is er
overigens niet meer. En op dit gebied,
van het behoud op de plaats zelf,
loopt Nederland bepaald niet voor
op."
ZIERIKZEE - De werkgroep industriële archeologie
van de Zeeuwse Culturele Raad is volop bezig met het sa
menstellen van een toeristische brochure, waarin tal van
objekten worden besproken. Hiertoe behoren voorname
lijk panden, gebouwen en travaljes op Schouwen-
Duiveland. Huib Uil, lid van de werkgroep op grond van
zijn lidmaatschap van de sectie cultuurbehoud van de
Zeeuwse Culturele Raad, vertelt dat deze regio als eerste
in een brochure zal worden verwerkt. Het boekwerkje
zal overigens pas het volgende jaar verschijnen.
„Schouwen-Duiveland is een goede
proefroute. Het betreft een afgeba
kend gebied en de onderwerpen lig
gen vrij geordend bij elkaar," aldus
Uil. Op den duur zal voor alle regio's
in de provincie Zeeland een dergelij
ke brochure komen. Mensen, die
geïnteresseerd zijn in voormalige
stoomgemalen, een meestoof, een
vlasafvalverbrandingsoven, vlas
schuren en nog veel meer, kunnen aan
de hand van de toeristische route in
één dag tijd met de auto een rondrit
over Schouwen-Duiveland maken en
de in het boekwerkje beschreven ob
jekten bekijken. „Met de auto is de
route in één dag af te leggen. Maar je
kan er natuurlijk net zolang over
doen als je zelf wilt. De objekten
kunnen trouwens alleen van de bui
tenzijde worden bekeken. Het is wei
nig zinvol om de panden van binnen
te bezichtigen. De meeste zijn de
moeite niet waard. In vele gebouwen
is de voormalige inrichting toch niet
meer aanwezig. Het is een beetje af
hankelijk van het objekt. Waar
schijnlijk worden er in de route ook
enkele molens en het landbouwmu
seum te Dreischor opgenomen. Deze
objekten zijn dan wel van binnen te
bekijken." Ook de caissons te Ouwer-
kerk, de Veerhaven van Zijpe, de
keersluizen bij Zierikzee of Brou
wershaven, de weegbrug bij het ha
ventje Viane, de watertoren in Burgh,
de muraltmuren, het vuurtorenkoe
peltje te Burghsluis (het kantoor van
de havenmeester) en de Langendijk
aan de noordzijde van Schouwen (bij
Scharendijke) zullen vemoedelijk
een plaatsje krijgen in de brochure.
Benaming-
De werkgroep industriële archeo
logie is begin 1982 opgericht. Coördi
natrice van de werkgroep is me
vrouw Th. M. de Graaf, historica. Zij
heeft indertijd de oprichting van de
werkgroep aangezwengeld en de
Zeeuwse Culturele Raad ging ak
koord met het initiatief. De heer Uil
laat zich zeer positief uit over het ve
le werk dat zij voor de werkgroep in
haar vrije tijd verricht. ,,Ja, zij is de
grote voortrekker." Uil vindt de be
naming van de werkgroep niet hele
maal juist. Hij zou liever zien dat de
ze zou veranderen in „industrieel
erfgoed" of „monumenten van be
drijf en techniek".
Om tot een dergelijke brochure te
komen gaat een netwerk van inventa
risatie vooraf. In principe neemt de
werkgroep alles op, wat niet meer als
zodanig in gebruik is. Het pand hoeft
niet van een bepaalde oudheid te zijn,
als het maar een andere bestemming
kent dan waarvoor het vroeger werd
gebruikt. Ook kleinschalige objek
ten tellen wel degelijk mee.
Geschiedschrijving
Uil: „Op dit gebied is eigenlijk
nooit wat gebeurd. Schouwen-Duive
land is een centrum geweest voor de
meekrap-industrie. We beschikken
wel over beschrijvingen van het pro
ces, maar een volledig ingerichte
meekrapstoof, die gebruikt zou kun
nen worden, hebben we niet meer.
Dat is erg jammer. Van de zoutin-
dustrie met name zijn helemaal geen
Aan de provinciale weg te Capelle stond de meestoof De Kapel. De werd in 1836 gebouwd, is niet gesloopt, maar werd
in 1917 omgebouwd tot cichorei fabriek. Ook dit pand komt in de brochure van de werkgroep.
Aan de orde op vergadering van Voorlopige Raad
van Bestuur voor de Grevlingen:
GOEDEREEDE - De (Voorlopige) Raad van Bestuur
voor de Grevelingen kiest voor een zoute Grevelingen.
Dit besluit heeft voorzitter J. Hoek van Dijke per brief
van 24 september kenbaar gemaakt aan de Raad van de
Waterstaat. Commissie van de Waterhuishouding in Den
Haag, naar aanleiding van de Nota Keuze zout of zoet
Grevelingenmeer. Het dagelijks bestuur van de voorlopi
ge raad stelt voor om te stemmen met deze keuze, in de
vergadering van de raad op woensdag 10 oktober in he*
gemeentehuis van Goedereede.
Gezien de doelstellingen van het
Grevelingenschap in oprichting, het
behartigen van belangen van natuur,
landschap en rekreatie in het Greve-
lingengebied, zijn voor het dagelijks
bestuur van de raad drie aspekten
uit de keuze-nota belangrijk: te we
ten Grevelingen zoet Grevelingen
zout of Grevelingen zout met „zoete"
pijp. Vanuit de genoemde doelstellin-
Aanleg
Elektr.- en waterinstallaties
Verkoop
en reparaties
Elektrische apparaten
Radio-apparatuur
Televisie - Video - enz.
01114 - 1368
01119-1634
gen van het schap is de keuze eenvou-
ding te maken volgens het bestuur:
een zoute Grevelingen beantwoordt
het best aan de doelstellingen.
Het schap i.o heeft geen bezwaar te
gen de aanleg van een pijpleiding met
zoet-landbouwwater, mits de zoetwa-
terlast vanuit de polders op het zoute
bekken binnen aanvaardbare gren
zen kan worden gehouden en de wa
terkwaliteit niet achteruit gaat.
„Indien voor dit alternatief wordt ge
kozen (Grevelingen zout, met pijplei
ding), dan dient het schap i.o.
betrokken te worden bij de bepaling
van het tracé van de zoete pijp", zo
stelt het dagelijks bestuur," „aange
zien de aanleg konsekwenties kan
hebben voor natuur, landschap en re
kreatie in het Grevelingengebied.
gratis
Het dagelijks bestuur van de voor
lopige raad stelt verder voor om af
wijzend te beschikken op het verzoek
van de gemeente Bruinisse ten aan
zien van het verbieden van gratis lig
plaatsen in de Grevelingen, of een
regeling te bewerkstelligen voor be
taling van het nachtelijk gebruik van
ligplaatsen. Het verzoek van de ge
meente Bru werd door de gemeenten
Brouwershaven en Westerschouwen
ondersteund.
Als reden voor de afwijzing geeft
het dagelijks bestuur op, dat bij een
bespreking over dit onderwerp (lig
plaatsenverordening) begin dit jaar
is besloten te zijner tijd voor te stel
len de Zuid-hollandse regeling over
te nemen, een regeling die pas kan
ingaan als het schap zelf in werking
is getreden. Overigens voegt het da
gelijks bestuur hieraan toe, dat beta
ling voor het gebruik van openbare
ligplaatsen hoger zullen zijn dan de
opbrengsten.
Konkurrentie-vervalsing zal zich
op de Grevelingen niet of nauwelijks
voordoen, omdat ondermeer is geble
ken dat degenen die van de openbare
ligplaatsen gebruik maken, het mee-
rendeel watersporters zijn die een
vaste ligplaats in één van de Greve-
lingenhavens hebben.
Bezoekerscentrum
De Punt
Het dagelijks bestuur stelt de leden
voor om op de vergadering in Goede
reede in te stemmen met het pro
gramma van eisen voor het
bezoekerscentrum op De Punt van
Goeree. Er zal naar gestreefd worden
om het ontwerp van het centrum in
het voorjaar van '85 aan de raad voor
te leggen. Aan dit bezoekerscentrum
wordt naast een puur informatieve
funktic ook een min of meer eduka-
tieve en rekreatiegeleidende funkties
toegekend.
De inrichting zal dan ook moeten
worden afgestemd op het gebruik
door individuele bezoekers, en be
zoekers in gezinsverband, met een
maximaal momenthezock van 200
personen. Tevens zullen groepen ont
vangen moeten kunnen worden als
schoolklassen en toeristische groe
pen die per bus het centrum zullen
gaan bezoeken.
ha gebouw zal verdeeld worden in
een aantal ruimten: voor ontvangsi,
expositie, projektie. werk- en
dienstruimten en sanitaire voorzie
ningen. Wil het centrum als zodanig
gaan funktioneren in 1986, zal een en
ander kwa voorbereidingen en uit
voering met grote voortvarendheid
moeten plaatsvinden. De stichtings-
kosten worden voorlopig geschat op
650.000,-, zoals dat is gereserveerd
in het investeringsprogramma. Voor
de jaarlijkse exploitatiekosten is een
bedrag van 229.570,- genoteerd.
Brouwershaven
Een ander punt op de agenda is het
programma van eisen van het buiten
dijks gebied Brouwershaven. Dit
(konsept-) plan omvat het gebied ge
legen langs de dijk tussen Den Osse
en de Slikken van Dijkwater, alsme
de het watergebied met daarin de ge
legen eilanden en ondiepten. Het
programma van eisen zal ook dienen
als basis voor het gemeentelijk
bestemmingsplan voor het buiten
dijks gebied.
Het onderhavige gebied wordt in
twee delen gesplitst: rekreatie-
natuur. Het gebied van de Slikken
van Bommenede tot de Slikken van
Dijkwater en de centrale platen
Stampersplaat en Veermansplaat
zijn gelegen in de natuurzone, het an
der gebied is rekreatie/natuur, bin
nen het plangebied de Schouwse
Kust van Den Osse tot en met de Ha
ven van Bommenede alsmede Dwars
in de Weg.
In diverse hoofdstukken zijn de be
schikbare gegevens geïnventariseerd
en geanalyseerd. Uiteindelijk is het
hele gebied in kaart gebracht volgens
het eisen-programma.
Subsidies
Tot slot maakt het dagelijks
bestuur bekend dat de volgende sub
sidietoekenningen c.q. toezeggingen
zijn binnengekomen: voor de afraste
ring op de Stampersplaat 31.000,-;
voor inrichting oeverzone Kabbe-
laarsbank 3.4000.000,- (max.); voor
de aanleg strand Grevelingendam
342.200,-; voor vier toiletgebouwen
op dc Punt 562.210,- en voor sanitai
re voorzieningen en een kiosk aan de
Grevelingendam 177.265,-.
DEN HAAG - De begroting van mi
nister Braks van land bouw en visse
rij voor volgend jaar biedt te weinig
visie op de toekomst van de land
bouw. Voorzitter drs. J. J. Schouten
van het Landbouwschap, die dit
woensdag zei tijdens de algemene
bestuursvergadering, is van oordeel
dat in dc begroting de huidige proble
men van de landbouw wel worden
aangekaart, maar dat er geen duide
lijke lijn in zit hoe het nu verder
moet.
BURGH-HAAMSTEDE
MBvO
In de gymnastiekzaal aan de Bern-
hardstraat te Burgh-Haamstede
wordt maandg 8 oktober Meer Bewe
gen voor Ouderen gegeven, onder or
ganisatie van het Groene Kruis. Men
sen vanaf zestig jaar zijn welkom om
16.00 uur.
Afscheidsreceptie
Hoofd Kustwacht
Tbr gelegenheid van het afscheid
van de heer J. Strayer als hoofd van
de Kustwachtpost West-Schouwen
wordt donderdag 11 oktober van
15.00 tot 17.30 uur een receptie gehou
den in hotel „Vliegveld".
HAAMSTEDE
Bejaardensoos op reis
Voordat de Bejaardensoos Haam
stede met het winterprogramma be
gint, werd eerst een uitstapje
gemaakt naar Walcheren. Met een
bus van de fa Van Oeveren werd va
naf het Rusthuis Duinoord met 46
personen vetrokken, eerst naar de
ziekenhuizen in Goes waar aan 4 be
jaarden uit Haamstede een zakje
pruimen werd overhandigd. In Mid
delburg werd Miniatuur Walcheren
bezocht om daarna in Vrouwenpolder
koffie met gebak te nuttigen. Tbt slot
werden diverse dorpjes op Walcheren
met de bus doorkruist en rond zes uur
was iedereen weer voldaan thuis.
Dank werd gebracht aan Piet Manni
die als chauffeur voor een fijne mid
dag zorg droeg.
RENESSE
Kollekte
Le kollekte ten bate van het Prin
ses Beatrixfonds heeft in de gemeen
te Westerschouwen 2780,30 opge
bracht. De opbrengst van de
verschillende kernen was: Renesse
1057,55, Haamstede 926,70. Burgh
552,20, Serooskerke 125.25 en
Noordwelle 118,60.
SCHARENDIJKE
Bejaarden op reis
De leden van de Bejaardensoos
maakten woensdagmiddag met een
autobus van Van Oeveren een uitstap
je naar het zijderupsmuseum „Terzij
de" in de Wouwse Plantage bij Ber
gen op Zoom. In totaal 33 personen
maakten de rit, die via de Zeeland-
brug ging, mee.
Tbr plaatse aangekomen werd eerst
een dia-serie vertoond, terwijl daar
na het natuurlijk leven van de zijde
rupsen met hun produktievermogen
van zijde kon worden gadegeslagen.
Vol bewondering waren de aanwezi
gen, dat op 1 cocon ±1000 m zijde is
gesponnen.
Koffie werd gedronken in „De Ou
de Schuur" in de Wouwse Plantage.
De terugreis ging via Hellegatsplein
naar Schouwen-Duiveland. Via Sir-
jansland en Dreischor werd Scharen
dijke weer bereikt. In de Putmeet in
Scharendijke werd een gezamenlijke
broodmaaltijd gebruikt.
Advertentie
Restaurant
Renesse
De
Hoffelijkheids
Pluim
Het restaurant met de
hoffelijkheidspluim
Klasse voor de prijs
bewuste fijnproever.
's Maandags gesloten.
Het restaurant is geopend vanaf
11.00 uur tot dat de laatste gast de
deur achter zich gesloten heeft.
Voor reservering:
01116-1215
