Werken aan een vezelrijke toekomst met vlas en hennep
Op de Stichting Voor Plantenveredeling (S.V.P.) vindt veredelingson-
derzoek plaats aan twee vezelgewassen, namelijk vlas en hennep.
Door verbetering van de vezelkwaliteit van vlas kan de concurrentie
positie van de Europese vlasteelt versterkt worden. Daarnaast kunnen
door verbetering van de kwaliteit de toepassings- en afzetmogelijkhe
den vergroot worden. Als alternatief voor selectie op de tot nu toe ge
hanteerde omslachtige en kostbare bepalingen van
kwaliteitskenmerken, wordt nagegaan of ook selectie op eenvoudige
waar te nemen plantkenmerken mogelijk is. Door verhoging van de
droge-stof opbrengst en verbetering van de vezelkwaliteit van hennep
wordt dit gewas aangepast aan de wensen van de Nederlandse papier
industrie. Deze verbeteringen van kwaliteit en opbrengst moeten op
termijn grootschalige teelt van hennep op de Nederlandse akker-
bouwbedrijven dichterbij brengen.
Vlas en hennep.
Vlas en hennep behoren tot 's we
relds oudste cultuurgewassen. Teelt
van beide gewassen is verspreid over
een groot deel van het aardopper
vlak. Vlas, Linum usitatissimum L.,
doet haar latijnse naam eer aan: vrij
wel de gehele bovengrondse plant
wordt op de een of andere manier ge
bruikt. De stengelbast levert vezels
voor textiel of papier, het houtige
deel van de stengel levert een
grondstof voor hoogwaardige vezel
plaat. Het zaad levert naast lijnolie,
een grondstof voor o.a. verf en lino
leum, een perskoek met een hoog
percentage goed verteerbaar eiwit.
Het bolkaf is eveneens geschikt voor
veevoer.
De teelt en oogst van vlas is in de
laatste jaren sterk gemechaniseerd.
Het gewas laat door een hoge plant-
dichtheid en diepe doorworteling een
goede bodemstructuur na. Het are
aal bedroeg dit jaar 4800 hectare,
voor de produktie van (lange) vezel
en zaaizaad. (Tabel 1).
Bij de Nederlandse opiumwet is de
teelt en het vervoer van hennep, Can
nabis sativa L., en hennepprodukten
verboden, anders dan teelt voor ve-
zelproduktie, zaaizaadwinning of
windkering. Dit laatste vindt in Ne
derland plaats op veredelingsbedrij-
ven en op de SVP, bij het in het veld
ruimtelijk isoleren van kruisbestui-
vende families. Het areaal voor dit
doel geteelde hennep bedraagt jaar
lijks enkele tientallen hectaren.
Vlas is een éénjarig, zelfbevruchtend
gewas met bloemen met zowel vrou
welijke als mannelijke bloemdelen.
Het is te verdelen in drie cultuurty
pen, te weten vezelvlas, olievlas en de
overgangsvorm, het zogenaamde
'olievezelvlas'.
Hennep is een kruisbestuivend gewas
met vrouwelijke, mannelijke en
tweeslachtige planten. Het wordt
verdeeld in vezelhennep, bijvoor
beeld geteeld in Frankrijk, en has-
jisch hennep, bijvoorbeeld geteeld in
India en Bolivia. Het gehalte THC
(tetrahydrocannabinol) de meest be
langrijke werkzame stof in hasj en
marihuana kan sterk uiteenlopen
tussen verschillende rassen. Ook teelt
omstandigheden kunnen het gehalte
THC sterk beïnvloeden. Ook het
geslacht van de plant is van belang.
Vrouwelijke planten bevatten hogere
concentraties THC dan mannelijke
planten. De in Europa geteelde vezel
typen bevatten in het algemeen lage
gehalten THC in vergelijking met de
hasjisch typen.
Vlas en hennepvezel in ons dagelijks
leven
Vlas levert een hoogwaardige textiel-
vezel. Het na spinnen en weven ver
kregen linnen wordt gewaardeerd
vanwege de grote treksterkte, slijt
vastheid, verfeigenschappen, vocht-
opnemend* vermogen en, specifiek
voor kleding, het hoge draagcom-
fort. Een nadeel voor kleding is het
lage kreukherstellende vermogen.
Onderzoek op het Lambeg Industri
al Research Institute (LIRA) in
Noord-Ierland heeft geresulteerd in
spin- en weefmengsels die het toe
passingsgebied voor vlasvezel in de
textielindustrie kunnen verruimen.
Voorbeelden van nieuwe mengsels
zijn:
- linnen/wol: warmer dan 100% lin
nen, minder kreuk. Er is een scala
van nieuwe kleurcombinaties moge
lijk uitgaande van één weefsel door
specifieke verfbaden voor linnen
8
(vnl. cellulose) en wol (vnl. eiwitach
tige stoffen)
- linnen/nylon: sterk toegenomen
slijtvastheid. Met name interessant
voor bekleding van bijvoorbeeld au
tostoelen.
- linnen/polyester: zeer sterk verbe
terd kreukherstellend vermogen. Met
name interessant voor toepassing in
kleding.
De toepassing van linnen buiten de
kledingindustrie is bekend. Meu
belstof, wandbekleding, technisch
doek zoals schilder- en borduurdoek
wordt wereldwijd afgezet.
een gecompliceerde zaak. Afhanke
lijk van de toepassing kunnen sterk
verschillende kwaliteitsaspecten van
belang zijn. Is bijvoorbeeld voor een
linnen herenkostuum een fijn garen,
en dus een fijne vezel nodig, voor
linnen meubelstof is vooral een ster
ke vezel en een slijtvast weefsel van
belang. Voor papierpulp is met name
de lengte van de individuele vezelcel
len van belang.
De veredeling van vlas
Het accent in het veredelingspro-
gramma van vlas op de SVP ligt op
de synchronisatie van de afrijping
van de stengel (voor de vezel) en het
zaad (voor zaaizaad). Bij de huidige
rassen is de vezel eerder 'rijp' dan het
zaad. Dat betekent dat wanneer het
gewas geplukt wordt op het moment
waarop de vezel voldoende ontwik
keld is, het zaad nog onvoldoende
afgerijpt is, wat de oogstzekerheid en
kwaliteit van het te oogsten zaaizaad
nadelig beïnvloedt. Plukt men echter
op het moment waarop het zaad vol
doende afgerijpt is, dan wordt de ve
zelkwaliteit door houtafzetting op de
vezel, en de oogstzekerheid van het
stro in de dauwroot nadelig beïn
vloed. Het verschil tussen deze twee
Vlas doet haar Latijnse naam eer aan (Linum Usitatissimum). Vrijwel de ge
hele bovengrondse plant wordt op de een of andere manier tot een nuttig pro-
dukt verwerkt.
Toepassing buiten de textielindustrie,
als zogenaamd 'non-woven' vindt
ook plaats, o.a. als versteviging van
kunststoffen en in de papierin
dustrie. Zo zijn dollarbiljetten uit de
noordelijke van de Verenigde Staten
verstevigd met vlasvezel. Dit in te
genstelling tot dollarbiljetten uit de
zuidelijke staten, die verstevigd zijn
met katoenvezel.
Papierfabricage vindt ook plaats met
hennepvezels. Het duurdere Franse
sigarettenpapier is een voorbeeld van
papier vervaardigd uit 100% hennep
vezel. Daarnaast wordt hennep ge
bruikt voor de fabricage van grof
touw e.d.
Kwaliteit van plantaardige vezels
Kwaliteit van plantaardige vezels is
J.H. Lubberts
Ir. P. Keijzer
Tabel 1. Areaal en hennep.
Nederland (ha) Wereld totaal (1000 ha) Frankrijk (ha)
1955 1988 1955 1985 1988
Vezelvlas 32200 4800 1987 1342 55375
Olievlas 0 0 5650 5033 4500
Totaal vlas 32200 4800 7637 6375 59875
Hennep - 939 390 390
afnemend vochtgehalte 'Belinka
vochtgehalte
90
80
70
60
50
40 -
30 -
20 -
10 -
t
i
n
it 1
KJ
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
aantal dagen na 29-06-88
optimale oogstdata voor een aantal
commerciële rassen in 1988 op ons
eigen proefveld varieerde van 2 tot 4
weken.
Het onderzoek richt zich op de ont
wikkeling van objectieve bepa
lingsmethoden voor de vaststelling
van de beide afrijpingsdata. Door
het veld lopen en op het zicht of het
gevoel cijfers uitdelen blijkt niet
goed te werken.
Voor de beoordeling van de ontwik
keling van de vezel wordt gebruik ge
maakt van lignine (hout) kleuring
van dwarsdoorsnedes door de sten
gel. Voor de zaadafrijping wordt op
basis van periodiek bepaalde vocht
gehalten van de zaadbollen, via een
wiskundig model de afrijpingsdatum
(- 25% vocht in de bol) bepaald
De door ons geproduceerde vlasvezel is ondanks de hogere produktie-kosten,
nog altijd konkurrerend met die uit bijvoorbeeld het Oostblok of China.
(Afb. 1). Deze ligninekleuring en
vochtgehalte bepalingen maken de
selectie op afrijpings karakteristie
ken effectiever.
De voor de textielindustrie belang
rijkste kwaliteitskenmerken van vlas
vezel zijn fijnheid van de vezel en
breeklengte van het garen, wat sa
menhangt met de sterkte van de ve
zel. Deze twee eigenschappen zijn in
het algemeen tegengesteld: een fijn
garen zal minder sterk zijn dan een
grover garen. Ons doel is echter ma
teriaal te ontwikkelen waaruit een
fijne en sterke vezel gewonnen kan
worden.
Standaard worden deze kwaliteitsbe
palingen uitgevoerd aan de vezel, of,
voor de breeklengte, aan het gespon
nen garen. Voor toepassing in een
vroeg stadium van een selectieproce
dure is dat echter ongeschikt. Er
zouden te veel en te kleine monsters
verwerkt moeten worden tot een
goed vezelmonster. Uiterlijke en in
nerlijke plantkenmerken kunnen een
aanwijzing vormen voor de belang
rijke kwaliteitsaspecten.
Afb. 1. Verloop van het vochtgehalte
gedurende de afrijping van 'Belinka'.
(x)-waargenomen vochtgehalte )-
vochtgehalte volgens model.
Op de horizontale as staan het aantal
dagen na 29 juni 1988 (-dag 1), op de
verticale as staat het percentage
vocht van de zaadbollen.
Uit berekeningen bleek dat er een sa
menhang bestond tussen het aantal
vezelbundels per stengel en de ge
middelde bladafstand enerzijds, en
de vezelfijnheid en vezelsterkte an
derzijds. Voor een verhoging van de
fijnheid van de vezel moeten typen
met minder vezelbundels per stengel
en een grotere bladafstand geselec
teerd worden.
Voor een verhoging van de breek
lengte (- verhoging van de stevig
heid van de vezel) zouden echter juist
typen met meer vezelbundels per
stengel en een kleinere bladafstand
geselecteerd moeten worden. Kenne
lijk is gelijktijdige selectie op verbe
tering van beide kwaliteitskenmerken
uitsluitend via deze twee hulpken-
merken niet uitvoerbaar.
Het onderzoek zal in de komende ja
ren uitwijzen of via deze weg de kwa-
liteitsveredeling van vlas efficiënter
gemaakt kan worden.
De veredeling van hennep
Voor technische toepassingen zijn de
kwaliteitseisen die aan plantaardige
vezels gesteld worden zeer uiteenlo
pend. Voor papierpulp gaat het on
der andere om de afmetingen van de
individuele vezelcellen.
Het blijkt dat een pulp gemaakt van
hennep verschilt qua chemische en
technische eigenschappen van hout-
pulp, na oud papier de belangrijkste
grondstof voor de Nederlandse pa
pierindustrie.
Om de verschillen tussen hennep-
pulp en naaldhoutpulp weg te wer
ken, moet de hennepplant aangepast
worden. Daartoe is in nauwe samen
werking met het Centrum voor Ge
netische hulpbronnen Nederland
(CGN) een veredelingsproject
gestart.
Bij vergelijking van de percentages
bruikbare celstof (cellulose) is hen
nep, bij toepassing van pulp van uit
sluitend de bast, rijk aan bruikbare
celstof en dus voor hoogwaardig wit
papier te prefereren boven naald
houtpulp. Houtpulp van hennep is
dan goed te gebruiken voor bijvoor
beeld krantepapier. Bij pulping van
de totale hennepstengel is de cellulo
se opbrengst vergelijkbaar met die
van sparrehoutpulping.
Conclusie
Kwaliteitsveredeling in de vezelge
wassen vlas en hennep is van groot
belang. Ondanks de hogere produc
tiekosten in de EG is door ons gepro
duceerde vlasvezel nog altijd
concurrerend met die uit bijvoor
beeld het Oostblok of China, juist
door de hoge kwaliteit. Die voor
sprong in kwaliteit is dus van levens
belang voor de Europese vlasteelt.
Wil de hennepteelt voor papierpulp
in Nederland over zeg vijf tot tien
jaar van de grond komen, dan zal de
vezelkwaliteit sterk verbeterd moeten
worden.
Bij de Stichting voor Plantenverede
ling werken wij daaraan....
ir. P. KEIJZER J.H. LUBBERTS
Stichting voor Plantenveredeling
S.V.P.
Postbus 117, 6700 AC Wageningen
rassenbijlage 1989
