Sovjet Unie geeft meer
ruimte aan gezinsbedrijf
Perestroika beroert landbouw
De meningen over de huidige
landbouw-hervormingen in de
Sovjet Unie lopen nogal uiteen.
De een voorziet "dramatische ver
anderingen" in het bestaande
landbouw-model: Door een (ge
deeltelijke) dekollektivisering zou
den verliesgevende en inefficiënte
kolchozen (kollektieve landbouw
bedrijven) en sovchozen
(staatslandbouwbedrijven) wor
den opgedeeld in kleinere eenhe
den die bijvoorbeeld in
familieverband beheerd zouden
kunnen worden. De ander bekijkt
de ontwikkelingen met scepsis: Er
zijn de laatste decennia al vaker
hervormingen aangekondigd zon
der dat dit resulteerde in een nieu
we aanpak.
Dat de Sovjet-leiding nu serieus
streeft naar verandering lijkt ech
ter buiten kijf. Zij lijkt vastbeslo
ten het dit keer niet bij woorden
alleen te laten. En dat lijkt ook
hard nodig, want dat er iets moest
veranderen in de Sovjet-landbouw
is langzamerhand eenieder dui
delijk.
dukten zijn regelmatig tekorten;
vooral de voorziening van hoog
waardige voedingsmiddelen als
melk, vlees, groenten en fruit is
onvoldoende. De kwaliteit van de
produkten laat vaak te wensen
over.
Kollektivisatie
Stalin heeft de Sovjet-landbouw
rigoreus gekollektiviseerd. Dit be
tekende een bedrijfsvoering die tot
in detail vanuit Moskou werd ge
regeld. De gekollektiviseerde land
bouwbedrijven dienden de hen
opgelegde plandoelstellingen te
vervullen op basis van de hen toe
gewezen bedrijfsmiddelen. Daar
om streefden de bedrijven naar zo
laag mogelijke plandoelstellingen
met zo groot mogelijke toewijzin
gen van bedrijfsmiddelen. Het niet
halen van de plandoelstellingen
betekende een sanktie van hoger
hand. Maar ook het overschrijden
van de plandoelstellingen was niet
aantrekkelijk: Dit leidde namelijk
onmiddellijk tot navenante verho
gingen van de plandoelstellingen
voor het volgend jaar, met het ri-
gen de bedrijven naar eigen goed
dunken aanwenden: produktieve
investeringen, loontoeslagen,
sociaal-kulturele voorzieningen,
etc. Verliezen zullen echter niet
meer, zoals voorheen, automa
tisch worden gekompenseerd uit
de staatskas. Loon naar prestatie
dus, voor de bedrijven en voor de
werknemers.
Bij bezoeken aan Sovjel land
bouwbedrijven krijg ik de indruk
dat mijn gesprekspartners ener
giek willen inspelen op de nieuwe
mogelijkheden. De konkrete resul
taten zijn weliswaar nog beperkt,
waarbij ik mij bovendien realiseer
dat men bezoekers natuurlijk bij
voorkeur de betere bedrijven zal
laten zien. Het zou echter niet
reëel zijn om nu meteen al te im
posante resultaten te verwachten.
Daarvoor zijn de beoogde hervor
mingen veel te ingrijpend, is de
Sovjet Unie te groot en zijn de
oude gewoontes te veel ingesleten,
zowel bij de bevolking zelf als bij
het lokaal management en bij de
lokale partijkaders. Niettemin, de-
Tegenvallende resultaten
Wanneer gesproken wordt over te
genvallende resultaten van de
Sovjet-landbouw en agro-industrie
wordt altijd gewezen op de moei
lijke natuurlijke omstandigheden
in het overgrote deel van de
Sovjet-Unie. Niet ten onrechte,
want er zijn vrijwel geen "ideale"
landbouwgebieden in de Sovjet-
Unie. Daar waar de vegetatiepe
riode lang is en de bodem vrucht
baar (het zuiden) valt in de regel
te weinig neerslag en andersom
(het noorden). De ontzaglijke om
vang van het land stelt eveneens
hoge eisen aan de infrastruktuur.
Dit mag echter niet worden aan
gevoerd als de enige reden voor de
weinig florissante situatie van de
Sovjet-landbouw.
Er zijn wel degelijk andere grote
problemen waarvoor wel een
oplossing gevonden kan worden.
Kranten in de Sovjet-Unie berich
ten met regelmaat over de gebrek
kige toelevering van
bedrijfsmiddelen, waarbij vooral
de landbouwmachine-industrie het
moet ontgelden. Regelmatig wordt
gewezen op de noodzaak om de
gang van zaken op de boerderij
en en bij de opslag, verwerking en
distributie te verbeteren. Op het
ogenblik wordt de konsument ge-
konfronteerd met een mager as
sortiment aan levensmiddelen in
de winkels. Van een aantal pro-
siko dat deze dan niet haalbaar
zouden blijken.
Bij de beoordeling van de resulta
ten van de landbouwbedrijven
werd uitsluitend gemeten op basis
van geproduceerde hoeveelheden.
De werkelijke kosten en op
brengsten speelden in feite geen
rol, evenmin als de kwaliteit. Juist
in de landbouw, waar een subtiel
samenspel tussen boer en natuur
onontbeerlijk is, bleek deze aan
pak op den duur fnuikend.
Perestrojka
Duidelijk was dat het zo niet ver
der kon. Er was een verbouwing
of wel "perestroika" nodig. Dit
gold overigens niet alleen voor de
landbouw, maar voor de hele eko-
nomie. Het ziet er echter naar uit
dat Gorbatsjov de landbouw een
soort voortrekkersrol wil laten
spelen. Hij ziet de landbouw ken
nelijk als een mogelijkheid om
snel resultaat te boeken en de
juistheid van zijn aanpak aan te
tonen.
Het is zijn bedoeling dat de pro-
duktie in de toekomst zal worden
gestuurd aan de hand van ekono-
mische maatstaven. De bedrijven
zullen zichzelf moeten gaan be
druipen. Voor artikelen, goederen
en diensten van buiten moet wor
den betaald en een deel van de
produktie mag door de bedrijven
vrij worden verkocht. Winst mo
noAitft?
>*CT|» #»#CSsrTr._
Typisch beeld in de Sovjet-samenleving. Publieke huldiging van men
sen die zich verdienstelijk hebben gemaakt in de ogen van de partij.
gene die twee jaar geleden zou
hebben voorspeld wat nu allemaal
aan de orde is, zou toen niet erg
serieus zijn genomen.
Gezinsbedrijf
Gorbatsjov ziet het gezin als een
belangrijke produktie-eenheid,
iets dat ons Nederlanders natuur
lijk zeer aanspreekt. Ik las in de
Sovjet-pers zelfs de stelling dat
"het gezin het meest effektieve in
strument is om individuele en
maatschappelijke belangen in har
monie te brengen". Hierbij wordt
gedoeld op de rol van het gezin zo
wel bij het persoonlijk nevenbe
drijf (privé-stukjes grond die de
agrarische werknemers in hun
vrije tijd bewerken, volks- en
moestuinen van stedelingen, e.d.)
als bij de bedrijfsvoering op de
kolchozen en de sovchozen.
De belangrijke rol die het persoon
lijk nevenbedrijf altijd al speelde
in de voedselvoorziening van de
Sovjet Unie zal bekend zijn. Bij
produkten als aardappelen, bessen
en vruchten gaat het zelfs om meer
dan de helft van de totale produk
tie. In het verleden, maar ook nu
nog, bestonden er ideologische
weerstanden tegen privé-
ondernemerschap in de landbouw.
Gorbatsjov vindt dat hier een eind
aan moet komen. Het persoonlijk
nevenbedrijf moet juist worden
gestimuleerd, o.a. via gunstige
kredietfaciliteiten, infrastrukturele
voorzieningen, etc.
In de bedrijfsvoering van de kol
chozen en sovchozen wil Gorbats
jov het gezin ook laten
funktioneren als zelfstandige
produktie-eenheid. Er kunnen
hiertoe lange-termijnkontrakten
worden afgesloten. Mettertijd zal
dit een aanzienlijke decentralisa
tie betekenen van planning en ma
nagement van de respektievelijke
landbouwbedrijven. Het is daar
bij de bedoeling dat het bureau-
kratisch apparaat op de kolchozen
en sovchozen (volgens de Sovjet
pers thans 1,3 miljoen funktiona-
rissen!) aanzienlijk wordt af
geslankt.
Het gaat wat te ver om nu meteen
van dekollektivisatie te spreken.
Dit is een nogal beladen term en
de principiële juistheid van de kol
lektivisatie staat in de Sovjet Unie
(nog) niet echt ter diskussie. Wel
Mager assortiment aan levensmiddelen. Op een kolchoz-markt zijn re
delijk verse produkten te verkrijgen, maar de prijs is verhoudingsge
wijs hoog, zoals op deze markt in Moskou.
lijkt men het logge Stalinistische
model te willen openbreken. De
bestuurders van kolchozen en sov
chozen zullen zich meer moeten
gaan richten op de infrastrukturele
ondersteuning van kleinschaliger
produktie-eenheden, zoals het ge
zin. Dit lijkt dus in de richting te
gaan van een koöperatieve orga
nisatie struktuur.
Groot potentieel
Ik geloof dat een kleinschaliger
produktiestruktuur met een duidé-
lijke koppeling tussen loon en
prestatie een enorm, tot dusverre
ongebruikt, produktiepotentieel
kan mobiliseren. Dit geldt zowel
voor de hoeveelheid arbeid als
voor de arbeidsproduktiviteit. De
totale arbeidsinzet zal vergroot
kunnen worden doordat de extra
te behalen inkomsten een prikkel
zullen zijn tot harder werken en
het meewerken van familieleden.
Nog belangrijker is echter naar
mijn mening de stimulans om ef
ficiënter te werken: Niet domweg
de opdrachten van bovenaf uit
voeren, maar alle produktiefakto-
ren bewust gekoördineerd
inzetten.
Zo wordt er de laatste jaren al veel
nadruk gelegd op intensivering
van de produktie, o.a. door meer
gebruik van kunstmest en pestici
den. Dit heeft uiteraard pas effekt
als het een onderdeel vormt van
een samenhangend bedrijfsplan,
dat fijn wordt afgestemd op de
ontwikkeling van het gewas, het
weer, etc. Dat dit alles niet goed
vanuit Moskou geregeld kan wor
den, spreekt voor zich.
De huidige gebreken van de Sov
jet landbouw worden door de om
vang van het land nog
schrijnender. Daar staat echter te
genover dat een verbetering van de
situatie ook kan leiden tot een
enorme uitbreiding van de land-
bouwproduktie. Om een indruk te
geven'van de mogelijkheden hier
toe enige cijfers. Bij de graanteelt
bedragen verliezen na de oogst
volgens officiële cijfers 20 a 30
procent, terwijl de import (ca. 30
miljoen ton) bedraagt. De op
brengsten per ha (1.8 ton) lijken
ook voor verbetering vatbaar.
Voorts zou het gebruik van voe-
dergraan aanzienlijk verminderd
kunnen worden door verbetering
van de voederkonversie, vooral
door vergroting van de eiwitkom-
ponent in de diervoeders.
Voeten in de aarde
We moeten echter niet uit het oog
verliezen dat de verwezenlijking
van het nieuwe beleid nog heel wat
voeten in de aarde zal hebben. De
huidige bestuurders zullen een deel
van hun bevoegdheden moeten
prijsgeven. De werknemers moe
ten verantwoordelijkheid en risi-
ko's gaan nemen, hetgeen ze niet
gewend zijn en waarvoor ze niet
zijn opgeleid. Bovendien zullen zij
na jarenlange opdrachten van bo
venaf moeite hebben om in deze
nieuwe situatie te geloven en daar
op vervolgens in te spelen.
De toelevering, verwerking en af
zet zullen aanzienlijk moeten ver
beteren om een grotere produktie
te realiseren en vervolgens in goe
de staat naar de konsument te
brengen. Er mag echter wel wor
den verwacht dat de werknemers
de gang van zaken op dit punt kri
tischer zullen benaderen: het raakt
immers hun eigen portemonnee!
Het is eigenlijk nog te vroeg om
nu al konklusies te trekken. Er
moet nog zoveel gebeuren en er
zijn nog zoveel onduidelijkheden.
Niettemin verwacht ik dat de
prestaties van de Sovjet landbouw
in de komende tien jaar aanzien
lijk zullen verbeteren. Dan zal de
beoogde decentralisering van
planning en management echter
wel moeten worden doorgezet, ze
ker ook t.a.v. de rol die het gezins
bedrijf wordt toegedacht. Ik
verwacht echter niet dat wij de
Sovjet-Unie in de nabije toekomst
als konkurrent zullen tegen ko
men. Importsubstitutie en verbe
tering van de kwaliteit en variëteit
van het voedselpakket zullen voor
lopig nog alle aandacht opeisen.
Jelle Landsira
Landbouwraad in Moskou
Gorbatsjov vindt dat er een eind moet komen aan de weerstanden te
gen privé-ondernemerschap in land- en tuinbouw.
J-
