KAASBEREIDING UIT KOEMELK
BOTERKONTROLE-
STATION
ZUIVELFABRIEKEN IN
ZEELAND
Van de roomton tot
de melkkoeltank
ZUIVEL-
KONSULENTEN
Melkkoeltank
Bussen weg....
4
Om te komen tot verbetering van
de zuivelbereiding en de kwaliteit
van de produkten werd door de
Z.L.M. met steun van de Over
heid in 1899 een zuivelkonsulent
aangesteld. Dit was L.J.M. Koert
die deze funktie bekleedde tot
1906. Het kantoor was te Mid
delburg gevestigd. Hij werd opge
volgd door C. Zwagerman. In 1909
kwamen de Zuivelkonsulenten in
Rijksdienst.
In 1910 werden de diensten van
Rijksveeteeltkonsulenten inge
steld. Deze waren provinciaal
georganiseerd. Zeeland kreeg
omdat de veehouderij, in verge
lijking met die in andere provin
cies, van geringe omvang was,
geen standplaats voor een Vee-
teeltkonsulent. Deze taak werd in
Zeeland daarom opgedragen aan
de Zuivelkonsulent. Vanaf die
datums was Zwagerman Rijkszui-
velkonsulent tevens belast met
Veeteeltzaken.
C. Zwagerman had een lange
staat van dienst als konsulent in
Zeeland, namelijk 44 jaar. In
1950 werd hij opgevolgd door Ir.
W.L. Harmsen. Bij zijn benoe
ming werd het aksent van de twee
taken verlegd. Vanaf 1950 was de
benaming Rijksveeteeltkonsulent
tevens belast met zuivelzaken. Ir.
W.L. Harmsen bekleedde deze
funktie tot 1969, in welk jaar de
provinciale Veeteeltkonsulent-
schappen werden opgeheven. In
Zeeland heeft het Zuivelkonsu-
lentschap dus 70 jaar bestaan. In
1961 was het kantoor verplaatst
naar Goes. Het Rijkszuivel- en
Veeteeltkonsulentschap is altijd
klein van omvang geweest. Het
aantal medewerkers is nooit gro
ter dan 5 geweest.
Ook op de melkveebedrijven kwamen
grote veranderingen. Ruim 40 jaar
geleden werd in de U.S.A. de melk
tank met diepkoelapparatuur ont
wikkeld. Dit gaf belangrijke perspek-
tieven vooral wat betreft de kwali
teitsverbetering van de melk, ar-
beidsverlichting en in het totaalbeeld
kostenverlaging. In ons land werd de
eerste melkkoeltank in 1959 ge
plaatst. In 1967 werd in Zeeland de
eerste melkkoeltank aangeschaft
door J.C. Meulbroek te Sinte Kruis
(Z.VI.).
Het doel van deze aanschaf was al
leen gebaseerd op het behouden van
een goede kwaliteit van de melk.
Daar de fabriek niet was ingesteld op
het ontvangen van dergelijke verza
melde melk was voor levering aftap
pen in bussen nodig. Onder druk van
vooruitstrevende melkveehouders
hebben de zuivelfabrieken zich
moeten inrichten op de meikont-
vangst rechtstreeks uit de melkkoel
tank. Met de toename van het aantal
melkkoeltanks werden de gunstige
gebruiksmogelijkheden meer zicht
baar, vooral ook in de besparing van
het totale kostenpakket.
Bij de C.Z. te Middelburg kwam in
-1969 een proef, projekt voor melk
koeltanks op de, boerderij met een
zogenaamde doorgetrokken koellijn
naar de konsument tot stand. Dit
projekt was een schakel van melk
veehouders - fabriek - en slijters.
Bij dit gesubsidieerde projekt waren
67 melkveehouders betrokken. Dit
projekt heeft vooral de belangstel
ling voor de melkkoeltanks beïn
vloed. Met een snelle uitbreiding van
het aantal melkkoeltanks werd het
binnen enkele jaren duidelijk dat
voor een hoger rendëment, dus be
tere melkprijs, alle melkveehouders
dienden over te schakelen op de
melkkoeltank. Met de melkkoeltank
werd een stukje van de fabriek naar
de melkveebedrijven teruggehaald.
Doordat het ophalen van diepge-
koelde boerderij melk minder vaak
behoeft plaats te vinden en bij deze
AANTAL MELKKOEIEN EN
MELKVEEHOUDERS IN ZEELAND
Vanaf rond 1850 tot 1900 w aren er
in Zeeland rond de 27.000 (1866:
27.470 en in 1900: 27.800) melk
koeien. Nadien daalde dit aantal
tot 25.800 in 1910. Dit niveau
bleef tot kort na 1940 gehand
haafd. In 1939 waren er namelijk
25.400. Tijdens de bezetting en
door oorlogshandelingen liep het
aantal stuks melkvee tijdelijk te
rug. In 1950 waren er weer 23.600
melkkoeien. In volgende jaren tot
1960 daalde dit aantal tot 20.000
stuks. Tot heden is dit aantal on
geveer op dit niveau gebleven.
Anno 1980 waren er 19.000 melk
koeien.
In deze eeuw is de melkveestapel
in aantal met8 afgenomen. Dit in
tegenstelling met het totaal van
Nederland. De Nederlandse
melkveestapel is sinds 1900 na
melijk verdubbeld.
Het aantal melkveehouders was
aan het eind van de vorige eeuw
rond 7.100. In 1940 bedroeg dit
aantal nog ruim 6.500, welk getal
daalde tot 6.150 in 1950. Nadien
was er een grote teruggang die in
snel tempo voortschreed. In 1960
waren er nog ruim 4.000 melkle-
verende bedrijven, dit getal daalde
tot 2.140 in 1970 en tot 1.080 in
1975. Aan het eind van 1980 waren
er nog 640 melkleverende bedrij
ven.
Gedurende een eeuw, nl. tot 1950,
wérden er rond 4 melkkoeien per
bedrijf gehouden. Dit aantal steeg
tot 10 in 1970. Momenteel zijn er
gemiddeld zo'n 30 melkkoeien per
melkleverend bedrijf aanwezig.
De jaarlijkse melkproduktie per
koe is gedurende de laatste eeuw
verdubbeld. Van rond 2500 kg is
dit stegen tot ruim 5.000 kg. Het
gemiddeld vetgehalte dat aan het
begin van deze eeuw ongeveer 3%
was bedraagt thans rond 4%.
Het melkontvangststation te Ter-
neuzen kwam in 1959 in het verband
van "De Kombinatie" N.V: te Rot
terdam en ging in het begin van de
zeventigerjaren op in de C.M.C.
"Vacca" te Oud-Gastel ging in 1956
over in handen van "Nestlé" te
Vlaardingen en werd in 1973 een
onderdeel van Menken Landbouw te
Wassenaar.
In 1972 fuseerden 4 koöperatieve
zuivelfabrieken in Westelijk Brabant
met die te Middelburg, Kloosterzan-
de en IJzendijke tot de Verenigde
Koöperatieve Zuivelbedrijven
(V.C.Z.) te Breda. In zonderheid
voor de Zeeuws-Vlaamse melkvee
houders .was deze fusie van veel be
lang daar een gelijke melkprijs in het
vooruitzicht was. Zeeuws-Vlaande-
ren had door zijn erg dunne melk-
veebëzetting hogere aan-, afvoer- en
produktiekosten.
In 1976 kwam er een fusie in groot
verband. De Koöperatieve Zuivelfa
brieken in de 3 zuidelijke provincies
gingen in totaal op in de grote
"Campina" te Eindhoven.
De koöperatieve boterfabriek "Eensgezindheid" te IJzendijke in het jaar van
oprichting 1929
vorm van ontvangst vervoer over
grotere afstanden mogelijk is kan
met minder fabrieken worden vol
staan.
Na 1970 nam het aantal stuks melk
vee per bedrijf snel toe. Dit ging ge
paard met plaatsing van omvang;
rijker melkwinningsapparatuur.
In 1974 werd op Schouwen-Duive-
land, Tholen en St. Philipsland en
Zeeuws-Vlaanderen (behalve Ter-
neuzen) het ophalen van melk in
bussen beëindigd en werd alle boer-
derijmelk uit melkkoeltanks ontvan
gen. In 1975 werd dit op Zuid-Beve
land, in 1976 op Walcheren en in
1978 in Terneuzen rondgezet. De
melkbussen die een eeuw geleden
met de opkomst van de zuivelindus
trie als nieuw element naar 'voren
kwamen waren nu overbodig en
werden verleden tijd.
Er wordt wel eens naar voren ge
bracht dat de overgang van bus naar
melktank het aantal melkveehotlders
heeft doen afnemen. Dit is een on
juiste stelling. In 1950 waren er nog
6150 melkleverende bedrijven; in
De kaasbereiding is in Zeeland nooit van veel betekenis geweest. Rond de eeuwwisseling werd
gedurende enkele jaren in de fabrieken te Zonnemaire en Haamstede naast boter ook wat kaas
gemaakt. Tussen 1902 - 1918 had de fabriek te Kruiningen een kleine kaasproduktie. De Koöp.
Zuivelfabriek "Walcheren" te Middelburg bereidde naast konsumptiemelk en boter tot 1944 ook wat
kaas.
De bereiding van kaas op de boerderij is in sommige perioden door enkelingen toegepast. Rond 1910
was er één boerderij en wel te Zaamslag waar kaas (volvette Edammer) voor de verkoop werd
gemaakt. Op enkele bedrijven werd weieens een kaasje voor eigen gebruik bereid.
De Zuivelkonsulent, C. Zwagerman, heeft wel pogingen gedaan om de bereiding van kaas op de
boerderij ingang te doen vinden. Hiertoe gaf hij kursussen in West Zeeuws Vlaanderen in 1927 en
1928 en te Heinkenszand en 's Heer Abtskerke in 1938 en 1940.
Behoudens de bereiding van wat boerenkaas gedurende de oorlogsjaren leidde dit niet tot een
blijvende produktie.
In 1955 is door steller dezes in Waterlandkerkje nog een kursus in kaasmaken gegeven. De opzet van
de deelneemsters was om de vakkennis als huisvlijt te benutten. Sinds 1972 wordt in Zeeland op
enkele bedrijven op kommerciële basis kaas gemaakt. Thans wordt er in Zeeland 4 melkveebedrijven
boerenkaas bereid.
De nieuwe koöperatieve zuivelfabriek "Eensgezindheid" te IJzendijke om
streeks het jaar 1970
1970, toen nog nergens sprake was
van overschakelen op de melktank
was het aantal melkveehouders al
gedaald tot 2140. Sinds de gehele
overschakeling neemt het aantal
melkveehouders nog enigszins af.
Het afstoten van melkvee gebeurt
om andere redenen.
De strukturele veranderingen in de
organisatie en de produktie van de
zuivelindustrie had verdergaande
gevolgen voor de plaatselijke fabrie
ken.
Zo werden reeds in 1973 de fabrie
ken te Kloosterzande en Zierikzee
gesloten; in 1975 volgden Goes en
IJzendijke en Terneuzen beëindigde
1 de melkontvangst in 1978. Als laatste
werd in 1979 de fabriek te Middel-
l burg, na een bestaansperiode van 78
Ijaar, gesloten.
Alle Zeeuwse boerderijmelk wordt
vanaf die tijd rechtstreeks afgevoerd
naar fabrieken buiten de provincie.
We zijn weer terug bij de situatie 90
jaar geleden; er zijn in Zeeland geen
zuivelfabrieken meer. Voor de
Zeeuwse melkveehouders in het,
ekonomisch gezien, waardevol dat
aansluiting is verkregen in grotere
verbanden.
Ing. J.H. Lantinga
november 1981
In 1889 kwam in ons land de bóterwet tot stand. Deze wet is
gemaakt om de boter te beschermen tegen vervalsing. In 1873
namelijk was Anton Jurgens te Oss begonnen met de produktie van
kunstboter. Deze kunstboter of margarine werd bereid uit andere
dierlijke en in latere tijd ook uit plantaardige vetten. Deze vetten
zijn belangrijk goedkoper dan het melkvet. Het had tot gevolg dat
sommige handelaren de boter gingen mengen met kunstboter. Deze
vervalsingen waren zeer nadelig voor de boterafzet speciaal de
export, daar het de naam van de Nederlandse boter in diskrediet
bracht.
Om het produkt boter te waarborgen kwamden Boterkontrolesta-
tions onder Rijkstoezicht tot stand. De boter onder deze kontrole
voerde het Rijksbotermerk. Dit merk garandeert dat de boter be
reid is uit melkvet en dat het vochtgehalte maximaal 16% is. Sinds
rond een halve eeuw garandeert het botermerk in de blauwe kleur
(exportkwaliteit) ook de kwaliteit, verpakking en gewicht.
In 1906 kwam ook te Middelburg een Boterkontrolestation tot
stand. Het heeft maar enkele jaren bestaan. L.J.M. Koert was di-
rekteur van dit station van 1906 tot 1909.
Het stichten van het Boterkontrolestation in Middelburg duidt er
op dat in het begin van deze eeuw er ook voor Zeeland een grote
toekomstverwachting voor de zuivelbereiding heerste. Deze ver
wachting is niet bewaarheid.
Eventuele naam en plaats van
vestiging
jaar van
oprichting
Ondernemersvorm
jaar van
sluiting
1.
"Slui ssche Roomboterfabriek",Slui s
"Luctor et Emergo", Zonnemaire
1891
1891
N.V., vanaf 1907 parti-
kulier
Coöp.;vanaf 1902 part.
vóór. 1916
1904
3.
De Duif" Nieuwerkerk
1892
Coöp.; 1924 partikulier
1953
4.
"Het Hart", Wemeldinge
1893
Coöperatie
1957
.5.
"De Adelaar", 's Heer Arendskerke
1894
Coöperatie
1918
O.
- Kruiningen
1894
Coöperatie
1898
7.
8.
Axel Sassing
Absdale
1894
1895
Coöperatie
Coöperatie
1902
1902
9.
IJzendijke
1895
Partikulier
1904
10.
De Koe" Stavenisse
1895
Coöperatie
1918
11.
"Luctor et Emergo", Haamstede
1895
Coöp; vanaf 1902 part.
1909
12.
Schoondijke
1896
Partikulier
1904
13.
"Anglo Zeelandia" Middelburg
1898
Partikulier
1927
14.
"Koningin Wilhelmina", Aardenburg
1898
Partikulier
1905
15.
Oostburg
1899
Partikulier
J.905
ló.
..Vlissingse Melkinrichting, Vlissingen
1900
Partikulier
1957
17.
"De Landbouw", Middelburg
1901
Partikulier;
coöperatie
vanaf 1916
JAAZZz*-»
1979
18.
Poortvliet
1901
Coöperatie
1902
19.
De Nijverheid" Kruiningen
1902
Partikulier
1918
20.
Kloosterzande
1902
Coöperatie
1918
21.
- Oost-Souburg
1902
Partikulier
vóór
1910
22.
De Samenwerking", Middelburg
1925
Slijtersvereniging
1932
23.
"Roomboter Kloosterzande
1927
Coöperatie
1973
24.
- Aardenburg
1928
Coöperatie
1959
25.
Eensgezindheid", IJzendijke
1929
Coöperatie
1974
26.
Goes
1930
Coöperatie
1932
27.
Flandria", Axel
1932
Partikulier
1945
28.
Goes
1951
Partikulier,
Afd.N.V.
1975
29.
"Vlaanderen", Terneuzen
1953
Coöperatie
1978
30.
Zierikzee
1954
Partikulier,
Coöperatie
vanaf 1969
1973
De nummers 28 en 29 waren alleen melkontvangst- en uitgiftestations
7
