Aardappelteelt vèr voor 1700
I n het speciale Paasnummer (Nr. 3327, 64e Jg., 16 april '76), stond een interessante
bijdrage: "Over de aardappelteelt in de 18e eeuw", van de hand van A. Op 't Hof,
Wageningen. Het is allerminst mijn bedoeling daar een "correctie" op te geven. Wel
een aanvulling, die naar mij dunkt lezenswaard is. Al heeft "mijn" historie hier dan
vooral te maken met de eerste aardappelteelt in (Belgisch) Vlaanderen en in westelijk
Zeeuws-Vlaanderen. Doch van daaruit "reisde" het voedsel toch naar Zeeland!
I
EMILE BUYSSE
14
- Toen ik kort voor zijn overlijden (in 1940 meen ik), bij de zeergeleerde dr. J. de Hullu
te Cadzand was, in de Kersttijd van 1937, vertelde hij over de jarenlange arbeid die de
samenstelling van zijn voortreffelijke Kroniek: "Uit het leven van den Cadzandschen
landbouwer in vroeger dagen" gevergd had. Ze verscheen in 5 aparte deeltjes in 1937 in
Oostburg bij de N.V. Boekhandel en Drukkerij v.h. Firma A.J. Bronswijk. Onder de
honderden merkwaardige mededelingen in verband met "de boerderij" in het Land van
Cadzand, in de vorige eeuw, komt ook een aantekening voor die het gebruik van
aardappelen als waardevol menselijk voedsel in het "Landje" van dr. J. de Hullu
betreft.
n het IVe deeltje, over de Levenswijze van de
landbouwer zie ik op pas. 147-148 het volgen
de:
- Den hoofdschotel bij het middageten, rond
I860, \ormden de aardappelen. Volgens som
migen zouden die voor 1730 nog weinig bekend
zijn geweest, eerst omstreeks dit jaar naar de
Nederlanden zijn osergebracht en slechts lang
zaam \erbreid zijn geworden. Dichter bij de
waarheid, tenminste Voor zover ons district be
treft. was de prefect van het Departement van de
Schelde: Faipoult. toen hij in 1805 aan de
Fransche regeering opgaf, dat hun verbouw in
zijn departement (W. Zeeuws-Vlaanderen be
hoorde tot "t Franse "Département de l'Es- -
caut". bij Frankrijk ingelijfd!), van 1709 dag
tekent. Belangrijk is wat dr. De Hullu daarop
laaf volgen: - Dit is zeker, dat het gewas ten
onzent alreeds twaalf jaar vroeger werd geteeld,
want in een resolutie van den magistraat van
Oostburg van 12 juli 1697 wordt met zooveel
woorden gewaagd van iets. "dat achter in de
hoven in de aardappels lag".
Overigens vermeldt dr. De Hullu nog. dat een
sterfhuis van een onder St.-Anna ter Muiden
overleden landman in 1727 een partij aardappe
len bevatte.
Tenslotte zegt de schrijver, dat gedurende het
tijdperk 1780-1790 in onderscheidene landbou
wershuizen een voorraad van 8. 12. 14. ja 30
zakken aardappelen lag opgeslagen: bewaard in
kelder, op zolder, in de huiskamer soms. of
vaak: in een aparte bergplaats op het hofplein,
de "aardappelkelder", met muren, deels onder
de grond, met stenen "verwulf", met "aardzo-
den" bedekt om het bevriezen van de voorraad
te v oorkomen.
In Zeeland, zo schrijft dhr. A. Op 't Hof in het
Z.L.M.-Paasnummer 1976. vestigden de Staten
de aandacht op de uitbreiding in 1736!. van de
teelt van "aardappelen, aardperen en aard-
nooten". Men besloot met ingang van 1737 op
deze veldvruchten tienden te heffen. In het
huidige Zeeuws-Vlaanderen (dat in diè tijd niét
tot de provincie Zeeland behoorde, maar als
daan. toen en later, om de aardappel te ver-i
spreiden als "volksvoedsel". en het is ook waar
dat de Bruggelingen er niet aan wilden: vóór
dien en nog enige tijd nadien.
Kleine Westvlaamse boer die de "patatten"
rooit op zijn veldje. Wie in die vruchtbare Bel
gische provincie maar even kon, teelt zijn eigen
"winterprovisie", zonder te weten dat men ruim
300 jaar geleden reeds in de streek tussen
Nieuwpoort en Diksmuide, aan de IJzer, voor
het eerst op het vasteland van Europa "veldge-
wijs" aardappelen als volksvoedsel plantte en
oogstte.
Doch het is niet minder waar dat men in het
Karthuizerklooster te Nieuwpoort de aardap
pelen al kende in 1630. De uit Engeland ge
vluchte monnik Robert Clark zou de aardappe
len meegebracht hebben naar Vlaanderen.
Er zijn "veel vroègere vermeldingen", méér die
betreffen de z.g. aardpéren; voorzover 1k heb
kunnen nagaan werden die taaie dingen enkel
als varkensvoer gebruikt. Wat dè aardappel als
menselijk voedsel betreft, mag ik wel zeggen,
dat de teelt ervan zich bij ons èn in onze na
buurlanden heeft verspreid van west naar oost.
Het is een gevolgtrekking die ook gemaakt
Controle op het vervoer van aardappelen in België in volle oorlogstijd: 1942-'43. Een controleur
in burger èn een "gendarme" ("van de nieuwe orde") laten zelfs dit kleine wagentje met een paar
zakken aardappelen niet zonder grondig onderzoek van papieren enz. passeren!
"Staats-VIaanderen". veroverd gebied op de
Spaanse Nederlanden. 17e eeuw. rechtstreeks
van Den Haag uit werd bestuurd), ging men
daartoe streeksgewijs in 1755 of later toe over.
Ik zal niét de "oudste vermelding" van de aar
dappelen in de oude Nederlanden opschrijven.
De éérste aardappelen wéren geen volksvoed
sel. ze werden enkel als "curiosa" in enkele
tuinen van plantenverzamelaars verbouwd,
niét in een enigszins belangrijke hoeveelheid.
Lange tijd heeft men in Belgisch Vlaanderen
verondersteld, dat de Brugse "hovenier" An-
toon Verhulst (die zijn "hoveniering" had te
Oostkamp. even buiten Brugge- in 1704 daar
de aardappelteelt "invoerde" op vrij grote
schaal. Het is wéér dat Verhulst veel heeft ge
werd door L. van Acker, in het maandblad
"Biekorf" (Brugge. 63e jrg.. Zaaimaand 1962).
In Van Ackers korte studie komen zeer belang
rijke vermeldingen voor, waaruit blijkt, dat de
aardappelteelt in het huidige West-Vlaanderen.
juist vén Nieuwpoort uit. namelijk néér de
landbouwbedrijven langs de IJzer, begon: kort
na 1670, wellicht nog iets eerder.
Eventuele aardappelteelt in Vlaanderen voor
1670 is waarschijnlijk, maar in dét geval zullen
de aardappelen dan toch alleen, voorzover wij
weten, bestemd zijn geweest voor vérkenseten.
Natuurlijk is het r.iet te achterhalen, wélke ar
me kleine boer of dagloner in diè tijd voor het
eerst de gekookte aardappelen (in de schil ge
kookt), zélf eens heeft geprobeerd (en goéd
bevonden om te eten!).
In of nabij de "IJzerdorpen": Esen, Handzame.
Diksmuide zelf, ook Zarren, Klerken enz., wer
den vrij grote partijen aardappelen verbouwd,
als menselijk voedsel, vóór 1675. In dat jaar
stelde Jef de Secq, de zoon van Pieter, te
Handzame geboren, vast dat er alleen rond
Zarren rond 1675 al DRIE aardappelvelden be
stonden. Een ongeveer gelijkluidende vermel
ding gaf Jan Ussels uit Zarren, geboren 1653;
hij spreekt over akkers met "aerde peiren",
maar ook met "aerde appelen"! Een getuigenis
dat tot 1670 of iets ervoor kan teruggaan. Ze
kere Jacques Bogaert uit Klerken getuigde
zelfs, dat hij rond 1659-1661 als kind van 8 10
jaar oud zijn ouders moest helpen op het aar
dappelveld.
Gelukkig zijn er, volgens L. van Acker, getui
genissen (in processtukken, uit de jaren
1723-'24), welke door wijlen mijn goede vriend,
de geleerde conservator van het Rijksarchief te
Brugge, dr. Jos De Smet, werden bestudeerd en
openbaar gemaakt), dat "veldgewijs" de aar
dappelen in diè genoemde streek der oude ge
meenten Klerken, Esen, Zarren. Woumen,
Merkem, enz., werden geteeld vrij ver vóór
1698, vaak zelfs voor 1680, zeldzamer in of kort
voor 1670. Een èlgemeen volksvoedsel was de
aardappel dan nog niet. In Engeland-en Ierland
was hij dat wél, vóór 1665-'70. Maar toen de
Schotse lord Belhaven vóór 1699 het (huidig
Belgische) Vlaanderen bezocht, hij was mili
tair, politicus en zakenman, viel het hem toch
op, dat Engelse èn Franse soldaten in Vlaan
deren zeker reeds rond 1675 aardappelen aten.
Hij vermeldde o.m.: "De Vlaamse boeren ma
ken zoveel gebruik van die knol, en ze hebben er
zulke grote voorraden van. dat de verbonden
legers van Engelsen en Fransen er grote steun
door ondervonden voor het soldaten-eten, want:
zij voedden de gewone soldaat: "most plen-
tiously"and it (de aardappelen) is both deli
cious and wholesome!"
Het is ook bekend, dat voor 1700 de teelt van
"aardpéren" vrijwel was beëindigd. Wat de
hiervoor vermelde "aardnoten" betreft (Paas
nummer Z.L.M. 1976). diè schijnen niet tot.
Vlaanderen te zijn doorgedrongen. Het ging
daarbij om de z.g. "aardaker" (lathyrus tube-
rosis).
Ik heb Antoon Verhulst uit Brugge (Oostkamp)
vermeld, maar Verhulst heeft de aardappelen
zeker niét van de "plantentuin" néér de ékker
van de boer gebracht. Mogelijk heeft die toch
wel merkwaardige Verhulst een aardappel-va
riëteit verbéterd, veredeld, tot een uitstekend
voedsel, beter van smaak en wellicht met meer
voedingswaarde dan de eerste "patatten", die
op de velden der IJzerdorpen geteeld werden.
Verhulst zal ook wel "zijn product" in Brugge
gepropageerd hebben: hij verkocht ze stellig op
de Brugse markt in 1J40! Een heel ander aspect
nog van de aardappelteelt in Vlaanderen is, dat
die hiervoor genoemde monnik Robert Clark
Voor wat Zééland (boven de Honte of Wester-
schelde dus), aangaat: die Schelde blijkt wel
een "grens" te zijn geweest, waar de aardap
pelteelt moeizaam overheen kwam. Pas in 1736
komt er dus dat plakkaat van de Staten van
Zeeland, dat aardappelteelt vermeldde: "zee-
dert eenige jaaren herwaerds in onze Provin
cie".
Te Kalmthout, in de noordwestelijke (Belgi
sche) Kempen, werden de eerste aardappelen
vermeld in 1733. In Henegouwen in 1766, né
Luxemburg (1754) en Namen (1761). In
Frankrijk werd het nog léter voor van een "al
gemene aardappelteelt" kon worden jtespror
ken; wellicht pas rond 1773-1783-1789. Dat
moet ook wel de periode zijn (tussen 1750 en
1770), dat de théns zo duurbetaalde, veelbe
geerde, onmisbare Kartoffeln het land tussen
Rijn en Maas hebben bereikt.
Oud prentkaartje om de schier verdwenen
Walcherse klederdracht "voor kinderen" te to
nen, maar dat ook belangrijk is om de voorstel
ling van het "aardappelen schillen" door de
meisjes van het vroegere Walcheren.
....En nu moet ik denken aan de Duitse deser
teurs van september-october 1918. die sliknat
en half verhongerd Sluis hadden weten te be
reiken. Maréchaussée bracht hen naar de
Stoomtram naar Breskens; in het "tramsta
tion", bij mijn grootvader, heb ik ze gezien. En
één van hen, met tranen in de ogen. verheerlij
kend hóren verlangen naar de "Kartoffelpuf-
fer", die "zijn Mutti" zo heerlijk kon gereed
maken.
Maar ik moest die lofzang niet leren "van den
Duuts". Als kleine jongens hadden wij voor
dien al, 1916-1917, aardappelen "gepoft" op de
lege velden, in de gloeiende as der vuren van
aardappelloof, mét "nog uitgegraven aardap
pelen" die in de klei blijven zitten waren.
Trouwens, niét gepoft in hete as. maar dan
toch: "in de schil gekookt" is mij de aardappel
De eerste aardappelen "in vet gekookt", werden op stréat in België al verkocht voor 1885! De
kramen met "patates frites" (foto: Brugge, 1947). hebben nog altijd hun vaste klanten, maar de
ouderwetse "karren", met de ijzeren "frietpot" op de kolenkachel, zoals deze. hebben allang
afgedaan.
in of rond 1620 de plant niet kén overgebracht
hebben naar Nieuwpoort, zoals vaak is be
weerd; Clark was toen nog in Engeland en
kwam er pas né 1629. Wanneer hij kort nadien
begon met het propageren van de aardappel
teelt, als voedsel voor de méns (èn voor het
dier!), dan lijkt het wel aannemelijk dat zijn
pogingen tussen 1650 èn 1670, juist "op vrij
grote schaal", met succes werden bekroond,
rond 1665.
Wat de verspreiding in West-Vlaanderen be
treft. wil ik graag noteren, dat men in
1708-1710 aardappelvèlden in Rumbeke (nabij
Roeselare) vond. maar rond 1700 waren ze al in
gebruik in (Belgisch) Brabant, bv. in Evere. En.
zoals gezegd, vermeldt dr. J. de Hullu ze in
Oostburg in 1697.
een héérlijkheid gebléven. In Vlaanderen ge
noemd, ook in het grensland van het Land van
Cadzand: „Patatten in de pelle. of kazakken, of
nog... zoals een van mijn schoolvriendjes die dat
laatste ("kazak" bovenkledij). niet begreep:
"kozèkjes". En. geloof het of niet. méér ik heb
échte Don-Kozakken gekend, uit het (eerste)
Koor der Don-Kozakken o.l.v. Sergej Jaroff.
1928 in Den Haag optredend, die één zijn
"Stille Don" nóóit aardappelen had gezièn.
Zwért brood (met veel gerstemeel!). dét was
zijn lievelingskost. Méér dét is weer een heel
andere historie. Al moét ik besluiten met te
zeggen dat juist door de vroege aardappelteelt
in het oude Vlaanderen het voor 1700 normale
verbruik van 400 kg rogge en 350 kg tarwe per
hoofd en per jaar in 1750 teruggelopen was tot
bijna de helft!
