De toekomst
van het gezinsbedrijf
in Nederland
fx A.
8
(Vervolg van vorige pag.)
2. ANDERE VORMEN
Agrarische ondernemingsvormen, welke fundamenteel
verschillen van gezinsbedrijven zijn in hoofdzaak, van
tweeërlei aard: „kapitalistische grootbedrijven" en „kol-
lektivistische grootbedrijven". Wat de „kapitalistische"
grootbedrijven betreft zijn vooral te vermelden de zo
genaamde plantages, welke men vroeger vooral in de
koloniale gebieden aantrof. Vervolgens de zogenaamde
latifundia in de romaanse landen, zoals Argentinië en
Brazilië. Voorts de moderne grootbedrijven in ontwik
kelde landen: b.v. de grote ranches en zogenaamde cor-
peration-farms in de U.S.A., nogal wat bedrijven in
Zuid-Afrika en daarnaast ook nog in het Verenigd Ko
ninkrijk (niet alleen Eastwood) en in Italië. In zekere
zin zou men ook de z.g. M.L.Ó.'s, de zogenaamde mo
derne landbouw-ondernemingen, welke de heer Mans-
holt in 1968/1969 voorstond, onder deze bedrijfsvorm
kunnen rekenen.
Wat de „kollektivistische" grootbedrijven betreft kun
nen we als goede voorbeelden noemen de sovkosen en
kolchosen in Rusland, de agro-industrieën in Bulgarije
en de kommunes in China.
3. STERKE EN ZWAKKE KANTEN VAN EEN GE
ZINSBEDRIJF
De kracht maar ook de zwakte van het gezinsbedrijf
bloeien als het ware automatisch voort uit het wezen
van het gezinsbedrijf, te weten de zeer nauwe band tus
sen bedrijf en gezin. Beknopt samengevat kan dit als
volgt worden aangegeven.
Aan de ene kant staat de kracht van deze bedrijfs
vorm welke met name gelegen is in het feit van de
volledige inzet van de boer of tuinder (met achter hem
zijn gezin) als ondernemer, leverancier van arbeid, fi
nancier en risicodrager. Van zijn/hun kant wordt het
1Y
uiterste gedaan om het bedrijf zo goed mogelijk op te
zetten, zo goed mogelijk aan te passen aan veranderen
de omstandigheden en om het bedrijf zo goed mogelijk
te laten draaien. Deze persoonlijke inzet is juist in de
agrarische sektor 'van uitermate grote betekenis omdat
men daar werkt met levende planten en dieren, te maken
heeft met natuurlijke produktieprocessen en sterk af
hankelijk is van allerlei faktoren van natuurlijke aard.
Aan de andere kant staat de kwetsbaarheid van het
bedrijf. Het bedrijf draait namelijk rondom de boer als
ondernemer en de kapaciteiten van de ondernemer kun
nen groot of minder groot zijn; hij kan bovendien door
sterfte of ziekte geheel of ten dele wegvallen. Ook de
arbeidsvoorziening is afhankelijk, althans in sterke
mate, van het aanbod uit het gezin en ook hier kunnen
ziekte, ongevallen, sterfte grote problemen oproepen.
De financiering moet vanuit het gezin plaatsvinden,
"hetgeen bij sterk toegenomen vermogensbehoefte niet
zelden tot een echt vraagstuk wordt. De boer met zijn
gezin dragen volledig de risiko's van het bedrijf die
over het algemeen groot zijn.
Wanneer men eens in de verschillende ontwikkelde
landen rondkijkt dan ziet men overal in de agrarische
sektor soortgelijke problemen en soortgelijke ontwik
kelingen. Het gezinsbedrijf, of zoals u wilt de persoon
lijke onderneming, blijft de dominerende vorm van
agrarische produktie. Wel neemt het aantal bedrijven in
aantal af, maar de gemiddelde omvang groeit, terwijl
het aandeel van de betaalde arbeidskracht voortdurend
afneemt. Echte grootbedrijven dringen niet verder op.
Daaruit blijkt reeds de geweldige levenskracht van het
gezinsbedrijf. En ik zie, en dit geldt ook voor Nederland,
vooralsnog geen andere ondernemingsvorm welke het
gezinsbedrijf zal verdringen, al is het duidelijk dat het
aantal van deze bedrijven in de komende jaren zal blij
ven afnemen, doch in gemiddelde omvang zal toenemen.
4. EIGEN AKTIVITEITEN
Bij de grondige wijze van behandel!.-g in de afdelin
gen is volkomen terecht naar voren gekomen dat de
rentalbiliteitsbasis van de bedrijven voor een flink deel
afhangt van de persoon en de aktiviteiten van de boer
en tuinder zelf. Ik kan op dit punt dan ook erg kort
zijn. De ondernemer zal zoveel mogelijk moeten pro
beren bij te blijven en de op gang zijnde ontwikkelingen
goed te volgen. Hij zal goed moeten overwegen (en daar
bij zijn nodige advies moeten vragen en zoveel mogelijk
via een goede boekhouding en bedrijfsplannen inzicht
moeten krijgen) welke beslissingen hij moet nemen
ten aanzien van bedrijfsopzet, bouwplan, veebezetting,
investeringen, enz. Hij zal met het oog op het -doen
van investeringen in machines en met het oog op een
goede arbeidsorganisatie moeten nagaan in hoeverre
een beroep op loonwerker, lidmaatschap van de be-
drijfsverzorgingsdienst en al dan niet verregaande sa
menwerking met anderen gewenst zijn. Hij zal dan ook
op verstandige manier gebruik moeten maken van de
mogelijkheid van rentesubsidies en faciliteiten voor sa
menwerkingsvormen. De boer zal tenslotte, met betrek
king tot de afzet van zijn produkten, en de bevoorra
ding met allerlei bedrijfsbenodigdheden gebruik moe
ten maken van de koöperaties en/of vaste relaties met
partikuliere handel of verwerkende industrieën moeten
aangaan.
5. NOODZAAK VAN EEN GOED „KLIMAAT"
Ook al hangt veel af van de boer of tuinder zelf, hij
kan nu en in de toekomst niet tot behoorlijke rentabili
teit en redelijke inkomensvorming komen, wanneer de
totaliteit van het sociaal ekonomisch klimaat voor de
agrarische zelfstandigen niet redelijk is. In deze niet te
lange inleiding zou ik alleen willen wijzen op de be
hoefte aan een aktief markt- en prijsbeleid, de noodzaak
van een afremming van de inflatie, voldoende mogelijk
heden voor vermogensvorming, redelijke en draagbare
sociale voorzieningen en tenslotte voldoende ruimte om
het bedrijf op een moderne wijze te kunnen exploiteren.
6. MARKT- EN PRIJSBELEID
In de tijd dat Nederland nog een nationaal markt- en
prijbeleid voerde, bleek dit ook geen gemakkelijke zaak
te zijn. Dit geschiedde toen op basis van kostprijsbere
keningen van het "Landbouw Ekonomisch Instituut,
waarbij overheid en bedrijfsleven het meestal niet ge
heel eens werden; in sommige gevallen moesten zelfs
afzonderlijke regelingen worden getroffen voor bepaal
de gebieden. Het voeren van een markt- en prijsbeleid,
dat nu een zaak is van de E.E.G., is uiteraard nog veel
moeilijker. De grote verschillen tussen de afzonderlijke
landen, wat betreft grondsoort, klimaat, bedrijfsgrootte,
produktiviteitsniveau, afzetorganisatie, kostenklimaat,
belastingstelsels, enz., enz., houden zonder meer in dat
een bepaald prijspeil voor het ene gebied, of voor de
ene groep van bedrijven bevredigend tot zeer bevredi
gend is, en voor andere gebieden of bedrijfsgroepen
matig tot geheel onbevredigend. De toetreding van 3
nieuwe landen tot de E.E.G., monetaire ontwikkelingen
van devaluaties en revaluaties, en het soms ontstaan
van overschotten, zijn de belangrijkste oorzaken waar
om prijsbesluiten zo moeilijk tot stand komen en
veelal voor de producenten, althans een deel van de
producenten, tegenvallen. Ik dacht dat het grootste pro
bleem, wat voor onze landbouw in het licht van de
Brusselse prijsbesluiten bestaan, vooral gelegen is in de
inflatore stijging van kosten voor het bedrijf en gezin,
een zodanige kostenstijging dat veelal de produktiviteits-
stijging ook op goede bedrijven onvoldoende is om de
kostenstijging te kunnen opvangen. Ik sprak daar juist
van overschotten, die men vaak aan de landbouw ver
wijt zonder dat men voldoende in het oog houdt hoe
kwetsbaar de voedselvoorziening, zeker in wereldver-
band gezien, is. De historie van amper een jaar laat
duidelijk zien hoe snel men van een overschotsituatie
terecht kan komen in een situatie van tekorten of drei
gende tekorten. De heer Boerma, de direkteur-generaal
van de F.A.O., heeft tot voor ongeveer een jaar de wel
varende landen dringend verzocht hun agrarische pro
duktie in toom te houden om daardoor ruimte te schep
pen voor grotere exporten uit ontwikkelingslanden.
Een jaar geléden, toen Rusland een misoogst bleek te
hebben en grote hoeveelheden granen moest aankopen,
waarschuwde hij de welvarende rijke landen nog voor
een uitbreiding van hun produktie. Toen de situatie
verder verergde, vroeg hij de rijke landen om voldoen
de reserves in stand te houden voor veiligstelling van de
voedselvoorziening in arme landen en kort daarna drong
hij er bij dezelfde welvarende landen op aan om zoveel
mogelijk te produceren, althans van bepaalde produk
ten, omdat anders vele honderden miljoenen mensen
in voedselnood zouden komen.
7. AFREMMING INFLATIE
Ik behoef u niet aan te tonen hoezeer de bijzonder
sterke inflatie, welke Nederland nu al ettelijke jaren
kent, uitwerkt op de positie van boer en tuinder. Zij
merken de sterke stijging van allerlei produkten en
diensten in hun bedrijf en in hun gezin en zij worden
min of meer geprest om hun bedrijf te moderniseren en
hun produktie te verhogen om zo te trachten hun inko
mens positie verhoudingsgewijs niet te ver te laten
achterblijven. Deze konstante druk op de agrarische on
dernemer, die niet, tenzij de markt toevallig goed zit,
de inflatie op anderen kan afwentelen, heeft mijns in
ziens gevaarlijke en wellicht onaanvaardbare kanten:
van vele boeren wordt eigenlijk te veel gevergd!
Ik acht het dan ook ter wille van de boeren en tuin
ders, maar ook terwille van onze nationale ekonomie en
volksgemeenschap noodzakelijk dat op korte termijn een
echt begin gemaakt wordt met de beteugeling van de
inflatie.
8. FINANCIERING EN VERMOGENSVORMING
Een modern agrarisch bedrijf vergt een snel groeiende
vermogensbehoefte. Met name is dit het geval wanneer
de ondernemer eigenaar is of moet worden van grond
en gebouwen. Een flink stuk van de financieringsproble-
matiek wordt van de boeren afgewenteld wanneer hij
een bedrijf kan pachten. Het instituut van de pacht is
een aantrekkelijke financieringsvorm welke wij in Ne
derland zoveel mogelijk in stand moeten houden, ook al
brengt dit met zich mee dat de pachtprijzen niet onbe
duidend zullen moeten stijgen.
Maar alle boeren en tuinders die hun bedrijf in stand
willen houden en dus verplicht zijn zowat van jaar op
jaar investeringen te doen, hebben behoefte aan een
ontwikkeling van hun eigen vermogen dat in een rede
lijke verhouding staat tot de vermogensbehoefte van
het bedrijf. De boer is min of meer gedwongen te spa
ren om zijn inkomstenbron, dit wil zeggen het bedrijf,
te kunnen aanpassen, moderniseren en uitbreiden. Na
tuurlijk kan en moet hij vaak een beroep doen op kre
dieten en leningen (niet-risicodragend voor het vermo
gen), maar een bedrijf heeft pas een gezonde basis als
de betrokkene beschikt over een redelijke omvang eigen
vermogen. Het progressieve stelsel van onze inkomsten
belasting biedt hem daarvoor onvoldoende gelegenheid.
Dit in tegenstelling tot de situatie voor goede boeren
in verschillende andere E.E.G.-landen. De invoering van
een zogenaamde belastingvrije oudedagsreserve, waar
toe de zogenaamde Kommissie van Soest een voorstel
deed, biedt nog onvoldoende soulaas. Dit op de eerste
plaats omdat de invoering hiervan gepaard ging met
de beëindiging van de investeringsaftrek kleine zelfstan
digen en op de tweede plaats omdat de mogelijkheden
van deze reservering althans op dit moment erg klein
zijn. Bovendien ben ik van mening, dat deze kommissie
een te beperkt uitgangspunt meekreeg: zij moest alleen
nagaan of in de belastingsfeer de zelfstandigen op een
of meer punten ten achter gesteld waren bij loontrek-
kenden. Zij mocht niet nagaan of zo ja, waarom voor
(groepen van) zelfstandigen het redelijk zou zijn $ekere
faciliteiten in de belastingsfeer te krijgen.
Het komt mij voor dat het landbouwbedrijfsleven
zich in de komende tijd ernstig over deze materie zal
moeten beraden, zeker nu de nieuwe regering heeft aan
gekondigd te komen met veranderingen ten aanzien
van suksessie- en vermogensbelasting.
9. SOCIALE VOORZIENINGEN
Naast de risiko's die de boer in zijn bedrijf loopt
kent hij evenals de anderen allerlei risiko's in de socia
le sfeer. Een deel hiervan dekt hij langs de weg van
verplichte verzekeringen, een ander deel kan en in vele
gevallen moet hij dekken door middel van vrijwillige
verzekeringen.
De kosten van deze verplichte en vrijwillige voorzie
ningen stijgen onrustbarend, wat voor een goed deel
verband houdt met de inflatie. Ons land zal door middel
van bestrijding van inflatie, maar ook door middel van
een echte kostenbeheersing in de sfeer van de sociale
voorzieningen, moeten komen tot een sterke afremming
van de groei van de zogenaamde sociale lasten; dit is
zeker van groot belang voor de meeste zelfstandigen, die
weinig of geen mogelijkheden hébben om deze alsmaar
toenemende kosten op anderen af te wentelen. Het ont
breken van een wettelijke arbeidsongeschiktheids ver
klaring voor zelfstandigen leidt in de agrarische sektor
tot sociaal onaanvaardbare situaties en moet uit de
wereld geholpen worden door een volksverzekering,
die een zekere bodemvoorziening waarborgt.
10. VOLDOENDE ARMSLAG VOOR DE BOER EN
TUINDER
Van allerlei kanten worden, met name in de laatste
paar jaren, aanvallen gedaan op de landbouw en worden
allerlei beperkingen gesteld of geëist met betrekking
tot de uitoefening van de landbouw. Deze vinden meest
al hun oorsprong in vaak sterk overtrokken opvattingen
ten aanzien van het aanhouden van grote aantallen vee,
het toepassen van kunstmest en bestrijdingsmiddelen,
het bewaren van een mooi landschap, enz., enz. Ik wilde
hierover heel kort zijn. Een moderne landbouw moet
de nodige ruimte, en armslag behouden om zich te kun
nen ontplooien en wanneer men vergaande beperkingen
t.a.v. de uitoefening van en landbouwbedrijf om rede
nen van algemeen belang nodig acht, dan zal men
daaruit de konsekwentie moeten trekken, van een vol
doende financiële kompensatie voor de betrokkene, al
of niet in de vorm van aankoop van grond en bedrijf
tegen een redelijke prijs.
Het gezinsbedrijf in de landbouw is niet alleen een
sociaal sociologisch waardevol element in de Neder
landse samenleving, het is ook een levenskrachtig en
waardevol onderdeel van onze ekonomie. Daarom is
het alleen maar redelijk en verstandig dat het Neder
landse volk het gezinsbedrijf de kansen en een goed
klimaat biedt om op een moderne wijze te kunnen blij
ven bestaan en een redelijk inkomen voor het betrok
ken gezin te kunnen verwerven.
