Hofstede „De Wiel" te Nisse
Oude boerderijen in
Zeeland <xxxj
r)E hofstede ,,De Wiel" te Nisse ligt in de (Heer
van) Kruinin9enpoider, behorende tot het
grondgebied van de voormalige gemeente Nisse, en
wel tot de zgn. „buitenpolders", d.w.z. liggende buiten
de Breede Watering bewesten Yerseke.
10
legen, heeft eveneens heel wat vernieuwingen en verbou
wingen ondergaan. De ramen aan de oostzijde hebben nog
de verdeling in kleine vensters, terwijl verder wel het
meest belangwekkende van dit boerenhuis in het inwen
dige is te vinden.
De woonkamer is namelijk grotendeels van oude wand-
tegels voorzien, die hoewel niet tot de oudst bekende
behorend, toch alle aandacht opvragen.
Vooral de aan de verschillende wanden aanwezige
tegeltableaux vallen zeer op. Daar is allereerst een af
beelding bestaande uit 36 tegels in paars, weergevende
een Bijbelse voorstelling, n.l. Abraham, die Hagar en haar
zoon Ismaël de woestijn inzendt (Genesis 16 en 21). Het
tableau is in paarse kleur uitgevoerd, oorspronkelijk naar
een ets in 1764 uitgegeven en aanvankelijk als schilderij
waarop de hofstede staat aan de Heer van Dieriksiaht en
Jan Cornells op de (onleesbaar) was er pachter van. Deze
baande ook op het gehele „Langemaarken", van dezelfde
eigenaar.
In 1659 vinden.we Jacob van Baerlant als eigenaar van
het genoemde perceel, ter grootte van 7 gemet en 144
roeden, benevens 2 gemet en 196 roeden. De pachter
daarvan is Jan Cornelisz. (verder onleesbaar). Het is nog
niet duidelijk of er dan al sprake is van grotere of kleine
re bedrijfsgebouwen en een woning op die beide percelen.
Dezelfde eigenaar ontmoeten we ook nog in 1667 en
Claes Janssen is er pachter van dezelfde percelen. Zeven
jaar later, in 1674 worden Jacob van Baerlants Erfge
namen als eigenaars genoemd en Cornells Pleters Ouden
dijk als pachter.
De foto's van de tableaux zijn door de heer B. A.
van Dijke genomen. Die van de boerderij door de heer S 1 I v-J C.
Van IJsseldijk.
De Weel waarachter de boerderij in het groen verscholen ligt.
Genoemde polder werd bedijkt in de Zwake, toen
deze nog het gebied van Nisse in twee delen scheid
de. Die bedijking vond plaats in 1506, nadat toen de
derde dam in dat voormalig vaarwater was aangelegd
ter lengte van ongeveer 800 meter en wel van de west
zijde van de Lange Nieuwlandpolder (bij de Valdijk),
in ongeveer zuidelijke richting naar de noordelijke dj'k
van het zgn. Nieuwlandeken, waaraan naar het oosten
de Willoutspolder en de Nisse-Stehepolder grensden.
De bedijking van de Kruiningenpolder geschiedde
in opdracht van Heer Jan van Kruiningen, ambachts
heer van Nisse. In 1505 lukte het werk niet, doch om
streeks Pasen 1506 werd opnieuw begonnen, zodat
men in de zomer gereed kwam en in 1507 voor het
eerst landbouwprodukten uit de nieuwe polder kon
leveren. De bedijking was vooral ook te danken aan de
rentmeester en baljuw van Nisse, Carnelis Jansse
Brune. Deze had kennis van dijkages en was boven
dien in het bezit van de benodigde geldmiddelen.
door G. Zocchi gemaakt. Het tableau zelf komt vrijwel
overeen met een dito, gemaakt in het atelier De Bloem
pot te Rotterdam onder Jan Aalmis de Jongere. Dit laat
ste tableau dateert van ca. 1770 en een exemplaar ervan
is ook aanwezig in het Victoria en Albert Museum te
Londen. Een en ander betekent niet dat de hier beschre
ven woning pas in die tijd zou zijn gebouwd. We komen
daarop nog terug.
Een tweede tableau van 32 tegels stelt eveneens in
paarse kleur voor hoe Jozef door zijn broers werd
verkocht aan de Ismaëlieten (Genesis 37, vers 27 en 28).
Een volgende voorstelling, verdeeld over 20 tegels,
toont een krijgsman of veldheer in afwerend gebaar
tegenover een vrouw met haar dienares. Op de achter
grond enkele soldaten met helmen en speren. Zeker is
dit eveneens een afbeelding ontleend aan een bijbelver
haal, doch tot nu toe niet als zodanig herkend.
Zeer fraai is ook een tableau, waarop een landschap
met bomengroepen; op de voorgrond rustende vrouwen
met kind en drie mannen met enkele runderen. Verder
op de achtergrond een boerenwagen met drie inzittenden
en bespannen met 2 paarden, voorts een landbouwer met
paard en ploeg. Ook deze afbeelding is geheel in paarse
kleur uitgevoerd.
Tenslotte komen aan diverse wanden nog voor kleinere
tableaux van 6 of 12 tegels, waarvan de kleinere een
In 1702 behoort de grond bij de weel aan Maximiliaan
van Baerlant Dit betreft dan 8 gemet 40 r. en 2 gem.
Deze in totaal 10 gemeten en 40 roeden zijn gepacht door
Dignus Noordhoek. De genoemde 2 gemeten is erfpacht
van Van Baerlant en het is vrij zeker dat in genoemd
jaar en waarschijnlijk eerder hierop de hoeve reeds was
gebouwd.
Noordhoek heeft ook I gemet in de Zakpolder (van de
Kerk van Ovezande) in pacht en 3 gem. 130 r. van
Adriaan van der Goes in de Willoutspolder. Dit alles dus
gelegen op korte afstand van de percelen in de Kruinin
genpolder. Max. van Baerlant is tevens eigenaar van 4
gem. 23 r. vroon in de Zakpolder (ten zuiden van de
Kruiningenpolder), welke grond is verpacht aan Laurus
Tolhoek.
QE bovengenoemde 8 gem. 40 r. worden op 19 januari
1723 namens Max. van Baerlant door Joh an Oost-
dijk in erfpacht uitgegeven aan Jan de Vlieger voor 13
schellingen en 4 grooten per gemet. Laatstgenoemde zal
dan op het aanliggende perceel van 2 gemeten het bedrijf
uitoefenen.
Dit bedrijf op erfpachtsgrond gaat dan nog meermalen
in andere handen over. Zo wordt op 30 juli 1729 door
Maatje Jacobse Verhoef, weduwe van Cornells de Puyt
verkocht aan Leijn Pieterse Vroonland: Een hoeve,
De gevel van het woonhuis met de oorspronkelijke kozijnen en kleine vensters. De
gens
TEGENSLAGEN
QE nu in de Zwake gelegde dam had kennelijk geen
al te deugdelijke ondergrond en op 14 december
1511 vond de eerste dijkdoorbraak plaats. Vrij spoedig
werd het gat gedicht, doch drie grote welen aan de bin
nenzijde van de dijk getuigen van meerdere rampen ter
plaatse en vermoed wordt, dat ook de stormvloed van 5
november 1530 daaraan mede schuldig is. De Kruiningen
polder werd dus in de eerste helft der 16e eeuw meer
malen geïnundeerd en een en ander had als gevolg dat de
bedoelde derde dam in de Zwake tenslotte een zeer kron
kelend verloop kreeg, waarbij de welen werden binnen-
bedijkt.
De onderhavige boerderij ligt vlak bij de meest zuide
lijke weel. Behalve het bijbehorende perceel liggen de
belangrijkste gronden niet in de Kruiningenpolder, het
geen ook in vorige eeuwen steeds het geval was.
BEDRIJFSGEBOUWEN, WONING EN
TEGELTABLEAUX
QE grote landbouwschuur (Zeeuws imodel met hou
ten wanden) ligt in de richting oost-west. Ze is
met pannen gedekt en heeft na de eeuwwisseling de
plaats ingenomen van een veel oudere schuur, welke niet
ver van de woning in noord-zuidelijke richting lag en
van een rieten dak voorzien was.
Het woonhuis, dat direct naast de zuidelijke weel is ge-
staande klok voorstellen met gele rand en groene guir
landes imet aan de voet twee naakte kinderfiguren. Het
12-tegelig tableau stelt een grote pendule voor, waarin
naast paars ook geel voorkomt.
De ruimten tussen, onder en boven de tableaux zijn
opgevuld met honderden losse paarse, eveneens 18e
eeuwse tegels met velerlei afbeeldingen van viervoeters,
vogels, vlinders, kastelen, torens, bruggen, huizen, land
schappen, enz. Het totale beeld van deze woonkamer
geeft derhalve een vrij volledig overzicht van de midden-
18e eeuwse wandbekleding door middel van tegels. Wel
moet nog worden opgemerkt dat in een der wanden voor
heen een open haard aanwezig was, welke later is dicht
gemetseld. Het daardoor ontstane vlak werd met bijpas
sende tegels opgevuld.
Verder kan wat het woonhuis betreft, nog worden
vermeld, dat een oorspronkelijke kelder aanwezig is met
plavuizen vloer en rondgemetseld gewelf.
DE EIGENAARS VAN GROND EN OPSTALLEN
gPRAKEN we hiervoor van de derde dam in de
Zwake in 1507, dan bleef het gebied van de huidi
ge Loulsepolder nog tot 1554 een rest van de vroegere
Zwake. In laatstgenoemd jaar kwaim de vierde dam tot
stand en daarmee de genoemde polder. We zullen hierna
zien, dat in latere jaren steeds gronden in die polder tot
de hier beschreven hoeve behoorden. Onze vroegste ge
gevens gaan terug tot 1652. Toen behoorde het perceel
schuur, enz. staande op ambachtsheerenvroone in de
Cruijningenpolder. De ligging is: oost De Weel, west en
noord de dijk, verder een erfpachtboomgaard groot 8 gem.
40 r. (zie boven) en erfpacht in 't Saxken (Zakpolder),
groot 1 gemet 3 roeden. De prijs voor de hoeve zonder
land was 155,
Met genoemde Vroonland ging het daarna allesbehalve
voor de wind. Het bleek, dat hij om het toen nog kleine
bedrijf te bemachtigen schulden had moeten maken, wel
ke hij niet in staat was tijdig af te betalen.
Reeds op 22 februari 1731 werd de hofstede met al het
meubilair, vee, gereedschappen en voorraden getaxeerd
De hofstede met eigen land was groot 11 gemet 43 roe
den. De schuld die Vroonland had bedroeg toen 138,13
sch. 4 gr. Hij pachtte nog in de Louisepolder ca. 25 ge
met zaailand, waarvan ook de te verwachten opbrengst
getaxeerd werd.
Op 26 november van dat zelfde jaar werden door de
schout van Nisse, Geeraard de Leeuw de goederen op de
hoeve in de Cruyningenpolder, bewoond door Leijn Pie
terse Vroonland verkocht wegens verhaal van een schul
dige som van Eenhonderd en zestig Pond, zes schellingen
en tien grooten.
NIEUWE EIGENAARS
O' 28 maart 1733 vinden we dat Pieter Laurusse
Reijnhout koopt een landhoeve op ambachtsvroone
in de Cruijningenpolder voor 131.13.4. Te betalen erf-
