m
NIEUWSBLAD
VOOR ZEELANS
anten,
No. 275. 1910.
Dinsdag 23 Augustus
24e Jaargang.
CHRISTELIJK.
HISTORISCH
ESTE
'urfkade.
i Uourg.
iauthier,
imeldinge.
IOND.
t gebruik.
'djelfcrr.
e.
/ËRSeHIJNT ZESMAAL PER WEEK
Wed.
DE JONGE VERWEST, te
Goes
Een Stemdag
Snippers uit de oude doos.
DV.IKT te IViiddelbiirg.
PRIJS DER ADVERTENTIËN
samen-
beslist
i6t te leveren
O K.G.
)ppaard.
STEL, Kade
JUIJEHOUT
3p, bij J. M.
Nieuw- en
er
LL ANDER,
3E te Oost-
.CL
idboawer t©
IER— GOES.
n Dinsdags.
L2,- 5,-
51. Oost) 6,30
eer 9,5,
de) 2,30 6,30
6,35 d)
7,05
d)h)
vertrek van
soa ?3H. 8.50
.rsssian e&
15 minute»
Nenzen ten
Angs.
IEDEREN WERKDAG DES AVONDS,
rijs per drie maanden franco p. p. 1,25.
nkele nummers a 0,0<P.
HL''
UITGAVE DER FIRMA
UN VAN
Eikerzee.
II.
In hetzelfde jaar van de schenking van
het orgel, 1895, werd er ook kerkverlich
ting aangebracht, mede aan de gemeente
vereerd door genoemden heer Schalkwijk.
Den 18 Nov. van gezegd jaar werd deze
verlichting voor het eerst in gebruik ge
nomen.
En nu nog even den kerktoren bezoe
kende, waarin, in 1908, een nieuw uur
werk werd aangebracht, dan ontmoeten
wij hier, zoo niet de oudste klok van
geheel Zeeland, dan toch zeker die van
Schouwen en Duiveland.
Als opschrift lezen wij er op„Maria
is mynen naeme. Myn geluyt isJhesus
bequaeme MCCCCIV Pieter van'Doumen".
Ook eene betrekkelijk nieuwe predi
kantwoning vinden wij hier. Id 1859 werd
voor den bouw f3000 verleend uit het Syn.
fonds en eene subsidie van 1000 gld. van
het Rijk. In Juni 1861 was zij, voor het
grootste gedeelte voltooid, waarvoor even
wel nog eene geldleening van 1650 ver-
eischt werdin Juni van het volgeDde
jaar werd het werk opgeleverd.
Als zilveren voorwerpen, ter bediening
van het H. Avondmaal, vinden wij hier
aanwezigvier stuks bekers, waarvan
twee het opschrift dragen: „Uit dank
baarheid van J. Schalkwijk en echtge-
Doote 15 April 1860".
Zooals we reeds hoorden, was het dorp
(Herinneringen van een Rotterdamschen
Propagandist).
Zoo'n stemdag is 'n heel bijzondere.
Om te beginnen sta je niet te vroeg op.
Dat komt doordat je den avond te vo
ren nog naar een meeting ben geweest,
waar het heel laat werd of doordat je
nog huisbezoek bij lauwe kiezers heb
gedaan tot laat in den avond, of doordat
je den halven nacht heb „geplakt"! In
de letterlijke beteekenis dan altijd n.l.
op schuttingen en trampalen of ruiten
van leegstaande huizen die er zich bijzon
der goed toe leenen en dus niet op de ka
mer bij een vriend.
't Gevoel waarmee je ontwaakt houdt
het midden tusschen de vreugd-idee van
een nationaleD feestdag en den angst
van een dag in de stakingsweek, April
1903.
Er is iets bijzonders aan de hand. Dat
voel je. En onder den indruk van 't ge
heimzinnige dat misschien staat te gebeu
ren, trek je een halfsleet pak aan, ontbijt
haastig en wandel je op.
Op die wandeling zie je de straat be
strooid met verkiezingsmanifesten, die
's nachts onder de deur geschoven zijn
en 's morgens door de huisvaders met
groote nonchalance behandeld zijn, wat
meestal ligt aan de politieke overtuiging,
die ze zijn toegedaan. Een christelijk pa
pier wordt door een linksche in elkaar
gefrommeld en weggesmeten.
Al wandelend 't is toch door de
haast nog vroegtwintig minuten voor
achten kry g je hoogmoedige gevoelens.
Vandaag trek je je terug uit je gewone
doen. Vandaag »verk je voor het alge
meen nut. Ben je anders maar voor je
eigen en je naaste omgeving van direct
nut, op een stemdag ga je aan 't werk
voor 't welzijn van 't heele vaderlanden
zoo stil in je zelf eisch je de dankbaar
heid op van den Limburgschen boer zoo
wel als van denHeldersci en visschers-
man, van den Zeeuwschen landbouwer
zoowel als van den Groningschen schip
per, van den Haagschen gepensionneerde
zoowel als van den Overijselschen
389 FKUILLIüTON.
dook
SCALDIS.
fabriekszwoeger. Immers, in 's lands
belang ga je aan 't werk en voor niets
anders.
Om vijf voor achten ben je aan 't stem
lokaal. Daar staan ze van den linkschen
candidaat met een dienstmannetje en een
bord Kiest een candidaat van de vrijzin
nige partijen. De agent, die erbij staat,
rcht je voor een man van links, zoodat
voor 't lokaal de vrijzinnigen indruk op
je maken. Het stembureau is meestal een
klaslokaal.
Een eind verder zie je de dames-bewaai-
school-onderwijzeresjes d'r schorten han
gen en over de ruiten zie je de lage
kinderbankjes.
Je neemt plaats aan een tafeltje buiten
het hek, want van acht tot elf heb je
controledienst op het stembureau.
Er komen al kiezers opdagen, die ech
ter nog buiten 't hek blijven. De leden
van 't stembureau doen heel gewichtig-
druk. Ze verleggen pakjes stembiljetten
en ze verleggen ze nog eens. De voor
zitter trekt met plechtig gebaar zijn
gouden horloge uit, knipt zijn dito ketting
los en legt dat prachtstuk voor hem als 'n
mooi hoopje blinkende kostbaarheid. De
andere heeren kijken ook op hun horlo
ges. Nog anderhalve minuut, zegt de voor
zitter. Een paar ongeduldige kiezers mee
nen, dat het al acht uur is, doch durven
niets hardop zeggen.
„Stembureau is geopend", keelstemt de
voorzitter. En dan gaat de rij mannen
geregeld naar de bus. Sommigen onhan
dig, met iets bangs in d'r beenen bij al
die heeren.
Voorzitter roept naam en nummer luid
af, met een stem, die langzamerhand van
de zenuwachtigheid wat bekomt. Som
mige stemmers blijven wanhopig lang in
't lessenaarhokje, anderen zijn in een wip
klaar en steken hun biljet met een ik-ken-
dat-werk-wei-gezicht in de bus.
Daar de contróle-lijsten van je propa-
gandaclub natuurlijk technisch uitste
kend in elkaar zitten, heb je 'n makkie.
Je luistert maar kalm en met één potlood
streep ben je klaar.
Naast je zit ook te controleeren
een jongmensch met lange wapper-das
met de kerk, al zeer vroeg bekend. In
1293 wordt reeds genoemd Glaes Willemsz
parochiepaap te Eikerzee en m 132 draagt
Willem III aan den aartsdiaken te Utrecht
Witte Hugensz., als curcit te Elghersee
voor.
De kerk had in de Roomsche tijden
nog al vrij wat aanzien, wijl wij, ten jare
1535 de volgende kerkelijke .titularissen
vernoemd vinden, n.m. één pastoor, twee
Godshuismeesters,één Heilige Geestmees-
ter, twee Onze Lieve Vrouwemeesters en
twee Maria Magdalena-meesters.
Zonder dat we het vermeld vinden,
zullen er zeker, met het oog op enkele
dezer functionarissen, ook wel vicariën
in de kerk aanwezig zijn geweest. Wijl
de kerkel. actaboeken te dezer plaatse
eerst beginnen met 1678, en ook jammer
genoeg het eerste class, acteboek, loo-
pende tot 1608, verdwenen is, is het
moeilijk, zelfs bijna onmogelijk eene
nauwkeurige lijst van de eerste predi
kanten, na de Reformatie, op te geven.
Dit is niet alleen waar met betrekking
tot de gemeente Eikerzee, maar het geldt
ook van de meeste andere plaatsen in
Schouwen en Duiveland. Oorzaak daarvan
is niet alleen de mindere organiseering
der Herv. kerk, en de schaarschheid van
bedienaars, maar ook de omstandigheid
dat hier en daar de zegepraal van de
Reformatie, door vernieuwde oppermacht
van Spanje vervangen werd.
Te Noordgouwe zijnde, hebben wij reeds
gehoord, dat Eikerzee, in den beginne, met
de gemeenten Kerkwerve en Noordgouwe
door éen predikant werd bediend, en wel
het eerst, sinds 1583, door Daniël Wante,
die in 1587 naar Zonnemaire vertrok en
vervolgens door Andreai van Doorne, die
in Sept. 1600, toen Eikerzee een eigen
van 1—5 regels 40 cent, Iedere regel meer 8 cent
Familieberichten van 1—5 regels 50 cent, iedere regel
meer 10 ''ent
en haatoogen de sociaal-democraat. Die
sturen soms ook een dametje in reform.
Aan den anderen kant zit de coalitie
vriend, meestal glad-geschoren gezicht,
kalm en stil noteerend en nu en dan een
„broeder" toeknikkend, die komt stem
men.
Nummer vier is een man, wiens poli
tieke kleur je onmogelijk kunt raden,
't Is een gepensionneerde boodschappen
looper van een kantoor met een liberalen
naam. De man wordt er voor betaald en
doet z'n werk zonder de minste toewij
ding. Hij spant zich zoo weinig mogelijk
in en wekt de gedachte, dat hij niet pre
cies weet waar het om gaat.
Toch zitten de vier controleurs zonder
de minste partijschap bijeen. Als de soci
aal-democraat, omdat hij even een praatje
maakt met een kennis die stemmen komt,
het laatste nummer niet precies heeft ge
hoord, dan help je 'm met het meeste ple
zier aan 't nummer. En als het mannetje
van de liberalen het op een druk moment
niet bij kan houden dan helpt de anti met
de grootste collegialiteit ook hem een
handje.
Tegen elf uur wordt je afgelost. Met
één stijf been en één slapend been hink
je in het rijtuig, de verdere contröle over
latend aan een confrater, die je kwam
aflossen. Op 't bureau der Kiesvereeniging
lever je eerst je lijsten af. Nog niet erg
druk gestemd, meent er een, maar je kan
er nog niets van zeggen, meent een
ander.
Nu krijg je ander werk. Je gaatje voor
zien van kaarten, die den naam dragen
van de lui die nog niet zijn wezen stem
men, in een rijtuig als het ver is, en op je
beenen als het dichtbij is, naar de nog
thuis gebleven kiezers. Dan beleef je aller
lei stelletjes.
„Juffrouw, je man is nog niet wezen
stemmen. Is ie thuis
„Meheer, me man U bedoelt zeker
mijn broerkomt er dan op een toon
die beduidt„zeg houd me nou's voor den
gek".
Of: „Ach die kiezerij, ze maken je gek
met al die papieren. Ja hoor, hij komt".
Er zijn ook onverschilligen, die zeggen
pred. verkreeg, van den dienst te dezer
plaatse ontslagen werd om de combinatie
Noordgouwe-Kerkwerve te blijven be
dienen.
Te Water in zijn„Geschiedenis der
Reformatie in Zeeland",noemt als eersten,
afzonderlijken predikant, in 1600, zekeren
Adrianus Adriani. Deze wordt, getuigt ds
van Oosterzee, een der latere dienaars, op
eene lijst der leeraars, zich, in het archief
bevindende, niet genoemd, en vermoedt
deze dat hij öf hier zeer kort is geweest, öf
wel de dienst, bij ontstentenis van een
vasten predikant, hier tijdelijk heeft waar
genomen.
Uit andere bronnen is ons bekend dat
als eerste vaste leeraar in 1600 werd
beroepen
ELIAS DE MONIER.
Deze was een zoon van den ons reeds
bekenden ds. Remeus de M., te'Bruinisse,
aldaar in 16Q5 overleden.
Onze Elias diende deze gemeente
slechts twee jaren, toen hij vertrok naai
de combinatie Kerkwerve-Noordgouwe.
Daar verbleef hij slechts éen jaar, als
zijnde den |5en Pebr. 1603 beroepen naar
Nieuwerkerk in Duiveland, deze gemeente
dienende tot hij 4 April 1609 de keuze op
zich gevestigd zag te Brouwershaven, als
eersten 2en leeraar.
Daar ter plaatse bleef hij tot aan zijn
dood, in 1613, werkzaam.
Wij vinden in de kerkelijke acten te
Nieuwerkerk, eene bijzonderheid, tijdens
zijn dienst aldaar vermeld, welke we nog
even willen aanhalen.
Fat te dien tijde de kerkeraadsleden zich
niet altijd bewust waren van hoeveel ge
wicht hunne bediening was, blijkt ons uit
de volgende aanteekening door ds. de
dat je d'r toch niks mee opschiet. Maar
goed doet 't aan je propagandisten hart als
je 'n vrouwtje hoort vragen: „Maarme-
heer, m'n man nog niet wezen stemmen
Dat kan haast niet. Van morgen inzn
schafttijd zou die gaan.En hij stemt altijd.
Kan u vast op aan.
't Onvruchtbaarste is dikwijls het werk
in min of meer deftige wijken. Daar krijg
je mijnheer haast nooit te pakken. Is al
tijd naar kantoor, naar de bëurs ofop
reis.
Om een uur of twee kom je weer terug.
Dan eet je wat. Gauw wip je in een rij
tuigje om een paar ver af wonende kie
zers te halen. Soms zijn het ouwe man
netjes die niet goed meer voort kunnen.
Onderweg boom je dan zoo'n beetje met
de lui over de drukte van zoo'n verkie
zingsdag en geef je nog aanwijzingen hoe
ze moeten stemmen.
Tegen een uur of half vier dan span
je je uiterste kracht nog in. Je fietst of
automobielt of rij tuigt nog snel ergens
heen. Je denkt om de laatste loodjes,
die volgens 't spreekwoord 't zwaarst
wegen.
Sommigen beginnen de uitslagen al
te berekenen, zooveel kiezers geweest,
zooveel van onze mannetjes, kansen
staan best. Anderen zijn pessimisti
scher aangelegd.
Om half vijf troon je nog een paar
pas van de reis thuis gekomen men-
schen mee naar de bus. Als het vijf
uur is, dan slaak je de lang ingehouden
zucht van veilichting. Nou is 't werk
klaar. Niets meer bij te brengen, 't Pleit
is beslist.
Nu komen de lijsten van alle kmten
binnen. Er wordt opgeteld, afgetrokken,
vergeleken, nog eens berekend, weife
lend wordt de vermoede uitslag mee
gedeeld. De candidaat kan er zijn.
't Is nu druk in 't zaaltje, waar fiet
sen, tafels en stoelen wanordelijk door
een beginnen te staan.
Een heelen dag ben je in getouw ge
weest. Je hebt honger. Thuis eet je flink.
Dan ga je naar 't Bureau van het
plaatselijk blad, waar de uitslagen wor
den neergekrijt op groote borden. Alle
Monier d. d. 4 Febr. 1607. In die vergade
ring werd besloten „dat er gheene ouw-
derlingen meer en souden gecosen wor
den, die niet geoefent waren in de hoofd-
stucken des gheloofs".
Ook werd er bij die gelegenheid [vastge
steld „dat de ouwderlingen en de diake
nen van nu aen sullen gehouwden syn,
des Sondaghs na de tweede predicatie te
beantwoorden, naer die mate, die hun van
Godt ghegeven is, devraegen,die hen door
dt n den dienaer sullen worden voorge-
stelt, ende soo sij deselve niet en sullen
treffen, soo sullen sij van den dienaer
worden onderwesen, opdat zij alsoo meer
ende meer moghen toenemen in de funda
menten des gheloofs".
Voorzeker was dit een prijzenswaardige
maatregel welke ook voor onze dagen nog
wel zou kunnen gelden.
Ds Be Monier werd door twee en dertig
ambtgenooten in de bediening opgevolgd.
Van twee hunner loont het onze moeite
wel, wanneer wij iets uit hun levensboek
opslaan. In de eerste plaat s dan van
ADRIAAN BRUIJNVISCH.
Deze was een der familieleden van dien
naam, van wie wij, te Zierikzee zynde,
hoorden, bat er niet minder dan zeven
predikanten de gemeente dier stad ge
diend hebben, die den naam van Bruijn-
visch voerden. Minder over onzen Adriaan
zelf, dan wel over datgene, wat er aan
zijne beroeping te Eikerzee voorafging,
zullen wij nu iets vernemen.
Ds Bruijnvisch werd als prop. bij de
classis Brielle den 1 Juni 1650 te dezer
plaatse beroepen, maar bij het staken der
stemmen met het lot. "Wijl bij dit beroep
tevens wanordelijkheden hadden plaats
gehad, weigerde de classis van Schouwen
vermoeienis is weer geweken. De uit
slag wordt gegist. Goede Rechtsche
stem-districten moeten nog komen. De
kans stijgt. Daar komt het laatste stem-
district, dat maar zwak Rechts is.
Hoerade meerderheid voor onzen can
didaat is flink. Hij is gekozen. Even
wachten, zegt een voorzichtig man, die
nog cijfert. 23 stemmen boven de meer
derheid. Hoera-a aGekozen Ven Mi-
citeert elkaar. De spanning is gewei 1.
De arbeid van weken, die dezen dag a
grootste toppunt bereikte, is bekroond.
Men zingt Vaderlandsche liederen.
Politieagenten houden een oogje in 't
zeil. Alles loopt ordelijk af.
In een der grootste zalen is een bij
eenkomst. Daar vindt men z'n mede
strijders terug. De gekozen candidaat
wordt verwacht. Daar komt hij, men
jubelt en schreeuwt en juicht. Sprekers
beklimmen het spreekgestoelte. Er
heerscht een gezellige geest. Men brengt
over ea weer dankwoorden aan coalitie
vrienden en spreekt woorden van coa
litie trouw. Ten slotte spreekt ook de
gekozene. Aan het gejuich Komt schier
geen einde als hij op het spreekgestoelte
komt. Er wordt dank gezegd aan allen
die de verkiezing hielpen bevorderen.
Ondertusschen zit je stilletjes in een
hoekje van de zaal knusjes te beden
ken, dat je ook wat heb gedaan om dit
succes te helpen behalen.
Allerprettigst is het bij eene alge-
meene verkiezing, als op zoo'n avond
ook blijkt, dat over de gansche linie de
strijd gewonnen is. Dan ga je 's avonds
met een gerust hart naar bed.
Op je weg naar huis kom je voorbij
het stemlokaal, waar nog een hoop ra-
delooze biljetten op straat hopeloos lig
gen te versmeuren. De naam van den
liberalen tegencandidaat kijkt je van
zoo'n biljet op een wanhopig-treurige
wijze aanEven voel je dan toch
medelijden met het échec van zoo
iemand.
Thuis gekomen voel je weer ineens
je moeiïgheid. Je beenen zijn moe ge
fietst, je keel is stuk gejuicht. Maar bij
het avondgebed is er toch dankbaarheid
c. a. daarop hare goedkeuring te verleenen
en daaruit vloeiden velerlei oneenigheden
voort van welke in de acten van alle vier
de classen van Zeeland uitvoerig melding
wordt gemaakt. De Cl. van Walcheren
was destijds classis Synodaal, en handel
de alzoo in deze ontstane kwestie met
eenig gezag. Uit de acta van deze classe
d.d. 3 Nov. 1650 blijkt ons, dat men daar
Btuijnvisch aanried om van het beroep af
te zien en zich aan het oordeel der classe
van Schouwen c. a. te onderwerpen als die
het beroep onwettig verklaard hebbende.
Bij j die classe kwam 17 Nov. 165' een
verzoek in van den ambs. heer van Eiker
zee om het beroep op Bruijnvisch te willen
goedkeuren, want dat van wege de classe
van Schouwen dit beroep met partijdige
bedoelingen werd tegengewerkt, tot groot
nadeel der gemeente, terwijl in die verga
dering op hun verzoek werden toegelaten
Martinus en Corns. Bruijnvisch, vader en
zoon, predikanten te Zierikzee. alsmede
de te Eikerzee beroepene, zoon van den
eerstgenoemden.
Vanwege die classe werd hun ook voor
gesteld van het beroep af te zien, doch
vader en beide zoons verklaarden daartoe
ongenegen te zijn, als reeds genoeg in
hunne eer geleden hebbende.
i'e kwestie kwam intusschen in handen
van Gecomm. Raden van Zeeland blijkens
de notulen van 21 Maart, 22, 28 en 29
April 1651, waarna H. E. M. den 9 Juni d.
a. v. besloten, dat er eene Coetuale verga
dering zou belegd worden in de zaak tus
schen de classe van Schouwen en den be
roepene te vereffenen.
Met het verder verloop dezer onverkwik
kelijke kwestie zullen we den volgenden
keer kennis maken.
(Slot volgt).