NIEUWSBLAD
VOOR ZEELAND
No. 194. 1906
Maandag 18 Mei.
22e Jaargang.
GHRISTELIJK-
HISTORISCH
MANASSE SEN ISRAËL
Mr. Po J.v. Hor tel.
Eenheid boven al!
VERSCHIJNT ZESMAAL PER WEEK
PRIJS DER ADVERTENTIËN
1EDEREN WERKDAG DES AVONDS.
Prijs per drie maanden franco p. p. 23.
Enkele nummers 0,021
Wed,
UITGAVE DER FIRMA
16
l DE JON GE-V ER W EST. t*
EP VAK
f. P. D'HUIJ,. te 'Middelburg.
öoes
van 35 regels 40 cent, iedere regel meer a een®.
Familieberichten van 1—5 regels 50 cent, iedere regeï
meer 10 cent.
S1\11S.
Aanstaanden Dinsdag zal in dit district
gestemd worden voor één lid der Pro
vinciale Staten.
Twee partijende Anti-rev. en de Libe
rale, doch de laatste in twee helften uiteen
gevallen, betwisten daar elkander de zege.
Ome kiesvereeniging stelde candidaat
den heer
Mr. P. J. v. BORTEL.
Wy moeten de bijzondere bewerking van
het district overlaten aan de leiders aldaar.
Daarom volstaan wij met een ernstig woord
van waarschuwing in 't algemeen om toch
trouw op dezen candidaat te komen stem
men. Dit geldt allen, die met ons strijden
voor de toepassing der christelijke beginse
len op staatkundig gebied.
Wij ontveinzen ons niet, dat de strijd
zwaar, da overwinning, ook ondanks der
liberalen verdeeldheid,schier onmogelijk is.
Maar juist daardoor wordt de strijd, uit
principieel oogpunt beschouwd,te schooner.
Zwakke, pitlooze naturen hebben om wel
gemoed den strijd tegen te gaan vooruit
zicht op succes nuuJig.
Niet alzoo de beginselvaste mannen van
karakter.
Die weten wel (en zij verblijden zich er
in) dat de zaak van 't christendom nimmer
naar boven drijft; maar dat er geworsteld
moet worden.
Voor de zaak van het christendom geldt
op elk, ook op staatkundig gebied, de
spreuk onder het Zeeuwsche wapen: Luctor
et emergoIk icorstel en hom boven
Zy weten, dat aan het overwinnen een
worsteling moet voorafgaan, soms van
lange jaren.
En daarom is in hun oog niet het succas
alleen, maar ook het worstelen reeds een
groot ding
Mannon van Sluis, laat u daarom Dins
dag a. 8. door ons Luctor et Emergo bezielen
tot kloeke krachtsinspanning.
By trouwe opkomst brengt ge allicht
onzen candidaat in herstemming.
In October 1906 deedt ge dit immers ook
den katholieken oandidaat Hecdriksedus
dit kunt ge thans weer. Doch ook, al hadt
FEUILLETON.
Een pleitbezorger voor zijn volk.
Te midden v«n de marmeren grafsteen en
welke op de Portugeesch-Iaraëlietische be
graafplaats te Ouderkerk a. d. Amstel de
graven dekken van leden nit verschillende
edele familiën ook in figuurlijken zin, ligt
ook een eenvoudige gedenksteen met de
volgende vrij vertaalde inscriptie
„Hy is niet gestorven, daar hij leeft in
den hemel in de hoogste glorie. Door zyn
pen zal zyne- gedachtenis biy'ven voort
leven."
Het is de lykstoen van Manasse bsn
Israel, den geleerden rabbijn en scherp-
zinnigen godgeleerde uit de eerste helft
der 17e 68uw, grooten taalkenner tevens en
aristocraat naar den geest, wiens kinderen
door hunne moeder aan 't adellijk geslacht
der Marbanels verwant, een klimmenden
leeuw gekeerd naar een kastesi in hun
wapen konden voeren en evenals de
Jachia's aanspraak meenden te kunnen
maken op Davidische afkomst.
Manasse ben Israel is een der edelste
zonen nit den stam der ssphardisehe loden,
'een pionier in den strijd voor de vrijheid
van zyn volk, derdehalve eeuw geleden met
onbloedige wapenen door hem gevoerd, en
wiens nagedachtenis sinds dien tijd in
dankbre erkentenis wordt gehouden door
Abraham's nakroost, niet het minst in den
lande van overzee. Dezen groote in Israel
in dezen ongeiyken kamp te zien optreden
als pleitbezorger voor zijn volk is het doel
van deze bijdrage.
Pe eerste stralen van het morgenrood
gij deze kans niet, christelijke plichtsbe
trachting alleen reeds drijve u, en die vindt
altoos haar belooning op Gods tijd.
T.age handen en slappe knieën zegent
God nooit.
Mannen broeders, daaraan gedacht bij
uw opgaan voor onzen uitnemenden candi
daat
Wie kent niet het beeld van den leenw
met den pyienbundel, voorstellende de
macht om één pijl, en de onmacht om een
bundel pyien te breken
Wie kent niet onzs oude zinspreuk „Een
dracht maakt Macht f
Wie heeft ooit zyn geschiedenis geleerd
zonder de macht der eenheid te leeren
kennen
Wie kent niet door de geschiedenis van
heden de macht van de eenheid
Staat u niet onmiddellijk voor den geest
do eenheid van het Duitsche Ryk sinds
1870 en de gouden eeuw die daarmee voor
het Midden-EgroD00seh Keizerrijk intrad P
Denkt ge by eenheid uiot uuiuiauciiija.
aan de groote republiek van het westen,
aan de Vereenigde Staten van Amerika, in
tegenstelling met de kleine en onderling
verdeelde natiën in de oude en in de nieuwe
wereld 1
En op meer beperkt terrein ligt de ge
schiedenis van den politieken strijd in ons
eigen vaderland van de laatste kwart-eeuw
niet voor u open P
Spreekt dien strijd niet van onverwachte
en ongedachte overwinningen door de een
heid verkregen
En toch, hoewel niemand twijfelt aan
het profijtelijke, het onmisbare zelfs van
de maoht der eenheid wordt ze voort
durend bedreigd.
We weigeren tot heden voorshands wel
te gelooven aan den goeden uitslag van
deze bedreigingen, maar het kan toch ook
in onze kringen van eenig belang zijn de
aandacht te vestigen op het verlies dat ons
bij gebrek aan eenheid dreigen zou.
De vraag van den dag voor onzen kring
in den uitgebreidsten zin komt meer op
der vrijheid deden ook by de Joodsche
ballingen de hoop herleven om in de Neder
landen, waaruit zy stelselmatig waren ver
dreven of geweerd, een veilige wijkplaats
te kunnen vinden. Veler oog was naar
Holland en Zeeland gericht. Eerst scheen
Middelburg zelfs de uitverkoren plek. Doch
toen een poging om zich aldaar te vestigen
was mislukt, werd het bloeiende Amster
dam, dat inmiddels de zijde der vrijheid
had gekozen, de herberg der sepharaische
Joden.
In het j&ar 1590 kwamen de voorloopers
uit Portugal in de Amstelstad aan. Het
waren Manuel Lopez Percya met z'n zuster
Maria Nunez en zjjn oom Miguel Lopez, de
beide eersten spoedig gevolgd door hunne
moeder Mayor Rodriguez met hare beide
andere kinderen Jnsta en Antonio Lopez
Cereya. De kleine kring vergaderde tot
1014 in de deftige huizingo van den even
geleerden als aanzienlijken Don Samuel
Palaehe, gezant van den keizer van Ma
rokko, die zeer waarschijnlijk hoewel te
vergeefsch, eenjge jaren te voren de voor
spraak zijner vervolgde geloofsgenooten
geweest was by Middelburg's magistraat.
Daar deden zy hunne gebeden en richtten
zy hunne ceremoniën uit, welke plechtig
heden door den magistraat oogluikend
werden toegelaten. Langzamerhand breid
de de kring der sephardische joden zich
uit. De gunstige ligging van Amsterdam
zoowel als de vrijgevigheid der stedelijke
overheid, die hen toestond een kwartier in
den nieuwen uitleg der stad beoosten den
St. Anthoniesdj k te betrekkeB, droegen
daartoe vooral het hare by.
Levendig werd toen de behoefte gevoeld
aan een synagoge. Ze werd gebouwd en op
Nieuwjaarsdag 1597 iDgewjjd. Naar haren
deze eenvoudige tegenstellingwsnseht ge
dat het vrijzinnig of zich noemend vrijzin
nig element over ons beersche.
Het zich noemend vrijzinnig element
Ja zeker, kent ge niet, als de gelegen
heid zieh aanbiedt de tyrauaie die zich
openbaart naast allerlei redeueeringen.
Wie gevoelt iets van de hooggeroemde
vrijheid, al is het maar tot arbeiden, als
een werlsstaking, niet zelden op commando,
uitbreekt f
Wie gevoelt iets van vrijheid, gelijkheid
of broederschap als er onder een vrijzinnig
kabinet een vacature is, waarvoor een be
noeming plaats hebben moet
Het boek der geschiedenis van vele jaren
bevat op iedere bladzijde bewijzen van de
opvatting der vrijheid door de zoogenaamd
vrjjzicnigen.
Ze zijn veel om te noemen eniederkentze.
En niet alleen de zonderlinge vrijheids
opvatting tegenover alle tegenstanders
door de vrijzinnigen geopenbaard zal die
tegenstanders tot gemeenschappelijk han
delen noodzaken, maar veel meer nog dan
een rechtmatige zucht tot zelfbehoud zal
een zekere gemeenschapszin verhoeden dat
deJe_Dl^^«SS^&lSSSfÖeeren en lym-
potten teekenen naar believen, het heehtste
cement wordt tooh gevormd door een
algeraeene levenstoon die een Hoogere
macht erkent en zich voor gezag wensoht
te buigen.
Men moge mensohen tegenover elkander
stellen, zoo mogelijk met alle hunne ge
breken, ten slotte gaan die allen voorbij,
maar het levensbeginsel blijft, en gaat
voort van geslacht tot geslacht.
Men moge met bijzondere happigheid,
nu meer dan gewoonlijk van vrijzinnige
zgde turen op de altijd geopende fuik der
verdeeldheid, we hopen en gelooven ook
niet dat een der reohtsohe partijen er ten
genoege van alles wat vrijzinnig heet in
zwemmen zal.
Hat zon voor wie dat bestond niet pro
fijtelijk en voor den tegenstander al te
vriendelijk zijn.
16 Mei 1908.
Als een bewijs hoe nu wijlen ds. Oranje
bemind werd ook bij zijn leeraren, om zijn
stichter Jacob Tirado heette zij Huis Jacobs
met zinspeling tevens op den naam des
volks. Later by de kornet van Speansche
joden werd een huis op de Lange Hout
gracht aangekocht en tot Synagoge met
den naam van Newé Sjalom d. i. Huis des
Vredes ingericht. Tot dusver waren de
Joden niet bemoeilijkt, doch werden blijk
baar geduld. Toen echter in 1612, tenge
volge van onderlinge veeten en daaruit ont
stane scheuring, buiten voorkennis,
in ieder geval buiten vergunning van de
overheid, een d rde vergaderplaats 'n Huis
Israëls werd gebouwd, werden hunne go^s
dienst effeningen streng verboden. Andere
oorzaken behalve miskenning der overheid
werkten daartce mede. Voornamelijk de
vertoogen der Remonstranten, die met
leede oogen aanzagon hoe andere gezind
heden o a. de Brownisten, ja zelfs de Joden
die Christus verzaken «zonder eenige ver
hindering", binnen Amsterdam waren toe
gelaten of geduld, terwijl zjj zei ven in het
uitoefenen van hunne godsdienst werden
bemoeilykt. Ontegenzeggelijk voelden de
leden van A mstels magistraat met Reinier
Pauw aan het boofd 't rechtmatige van dia
klacht en waren zy er op uit, om, waar zy
de Remonstranten niet ter wille konden
zyn, do Joden, die men o. a. beschuldigde
„in het openbaar den Zaligmaker te laste
ren", in hunne vrijheid aan banden te leg
gen, meenende op deze wijze, uit een lastig
dilemma te geraken. Daarenboven moesten
zij by de heerschende geloofsgeschillen in
die dagen rekening houden met de contra-
remonstrantsche predikanten, die in dsn
scherpzinnigen, wakkeren en in de koop
manswereld hoog aangeschreven predikant
Petrus Plaïicius, een trouw bewaker van
het calvinistisoh erf,een alleszins bekwaam
karakter, veelzijdige kennis en opreoljte
godsvrucht, onileenen wij onderstaand
waardeerend woord van prof. G-eesink aan
De Heraut van heden.
Voor mij is hij allereerst en is hij nog de
student.
De student met wien ik verkeerde ook buiten
de colleges, en van wien ik al spoedig merkte,
dat hij meer dan gewoon was.
Hij vertelde mij van de piëtistisch getinte
vroomheid van den kring waarin hij was ge
boren en opgevoed van hoe hij in Goes, zonder
recht te weten wat een Hoogere Burgerschool
was en waarvoor zij diende, op een goeden dag
aan de H. B. S. „voor de aardigheid" admissie-
examen had gedaan en hoe hij er toen, niet
tegenstaande zijn vader het vrij bedenkelijk
vond, op gekomen was om, na den vijfjarigen
cursus te hebben afgeloopen, eind-examen te
doen. Hij vertelde mij van zijn toen komen
naar Amsterdam, van zijn „struggle for life",
van zijn tijd toen hij als corrector en vertaler
den kost moest zien te verdienen van hoe Dr.
Kuyper hem ontdektevan zijn in twee jaren
zich, onder het andere werken door, klaar
werken voor de eischen van *t admissie-examen
aan onze Universiteit.
Maar hij ontsloot ook zijn ziel voor mij.
Ik had zijn vertrouwen. t
zijrfe"rptetbonlij'kfïëïd, 'in-"den strijd om het
bestaan gestaald, maar gewijd door de teeder-
heid van zijn zoo innige godsvrucht. Toen heb
ik hem gadegeslagen en ook meer dan dit
alleen, in dat aan zich assimileeren van de
calvinistische wereld- en levensbeschouwing
voor onzen tijdwant hij wilde, als hij straks
de Universiteit zou hebben verlaten, met haar
niet het droeve figuur maken van David in de
wapenrusting van Saul, hij wilde ze haar zich
niet maar laten opplakken als een etiquette,
haar meenemen van de Universiteit, ingepakt
in een koffertje, zoo als doet een acteur met
zijn requisieten. Hij, Kees Oranje, rustte niet
vóór hij haar had opgenomen in zijn sap en
zijn bloed, vóór zij bevredigde èn zijn verstand
èn zijn gemoed.
En dat is hem gelukt.
Gelukt niet het minst door de krachtigheid
van zijn persoonlijkheid, waardoor hij, van
aanleg meer neigend tot intellectualisme dan
tot mysticisme, bij het streven naar een eigen
overtuiging zich zelf heeft opgevoed tot die
harmonie van hoofd en hart, welke u later zoo
weldadig bij hem aandeed.
Toen Oranje ons verliet, was hij esti man.
Hij wilde wat hij wist en hij wist wat hij
wilde.
woordvoerder vonden. Eerst in 1619 werd
den Joden vanwege de Staten van Holland
vrije godsdienstoefening toegestaan. Zy
wisten de vrijgevigheid hun betoond, te
waardeeren,ook te vergelden door krachtig
mede te werken tot den bloei der stad en
Amsterdam te maken tot den zetel van den
Levantschen handel.
Eenige jaren te voren had zich te midden
van het langzamerhand toenemend aantal
vluchtelingen uit het zuiden een Joodsche
familie neergezet, wier leden in de volgen
de kwart eeuw grooten invloed hebben uit
geoefend op het lot hunner stamgenooten
in Holland, voornamelijk te Amsterdam.
Den druk der inquisitie moede, had 't hoofd
des gezins, een welvarend koopman
Jozeph ben Israël heette h\j met een
aantal gelijkgezinde lotgenooten Portugal
verlaten en wellicht na kort omzwerven in
veiliger oord, vermoedelijk te La Roebelle,
de bloeiende Amateldam tot wijkplaats
voor vrouw en kroost gekozen.
Daar sloten ze zioh aan bij de Newé Sja-
lorn synago, wier rabbyn Iza&k Uzziël, een
veelzijdig begaafd man, en ervaren Talmu
dist, zelfs als wiskunstige en beoefenaar
der fraaie letteren nist onvermaard, de op
voeding vau een hunner kinderen, den jon
gen Manasse, de vreugde en de kroon der
familie, werd toevertrouwd. Onder de
voortdurende zorg van dezen, tijd en om
standigheden in aanmerking genomen, uit
stekenden leermeester, waren de vorderin
gen van den jeugdigen kweekeling van
dien aard, dat bij reeds op vijftienjarigen
leeftijd bevoegd was om in de synago op te
treden. Drie jaren later stierf rabbyn Uz-
ziel en werd Manasse beD Isrel aangewezen
om zijn leermeester als haham van d9 Newé
Sjalom 3ynagoge te vervangen, Omstreeks
Wat hij wilde ook voor zijn volk, zijn kerk
zijn land.
Daarin zat de charme, die van hem uitging.
Hij behoorde niet tot de „velen"men zag
het hem aan en men merkte het al meer, dat
hij niet tot de „fabriekswaren" onder de men-
schen behoorde, maar iets „eigens", iets bijzon
ders was en had.
En dat bijzondere wekte in onze kringen
vertrouwen, want hoe eigenaardig ook a rar den
vorm, men tastte en voelde, dat hij was van
dege calvinistische stof.
Toen Oranje ons verliet spelde het M een
zomer met rijke, rijpe vrucht.
En zoo kwam het eerst uit ook.
Wat heeft hij gewerkt, vruchtbaar gewelkt.
Hoe heeft hij veelmaal en op velerlei wijze
gebruikt om te winnen voor, te sterken in
wat zijn overtuiging was, de gave zijner mach
tige eloquentie. Berkel had het voorrecht hem
als predikant te bezitten, na een jaar riep
Rotterdam hem reeds. Hij bleef nog één jaar.
Toen riep hem Den Haag en hij ging.
En toen midden in zijn drukke praxis is het
gekomen.
De kwaal klauwde hem aan
Tering, keeltering heette het monster dat
zich hem ten prooi koos.
Kort voor zijn sterven heb ik hem nog_gejje.C^
Te Amstpr/to— 1
Wlt'zoo navrant, zoo hartverscheurend.
Zijn stem was al bijkans weg, nog alleen
maar een fluisteren. Hij zelf een gebroken man,
die wist, dat hij sterven ging
Welk 'n voorrecht, zulk 'n getuigenis,
van zulk 'n zijde, te mogen nalaten
Wat er overbleef.
De overgang van Roomsch-Katholieke
priesters totdesociaal-democratische party
moet nog al een3 dienst doen om te bewij
zen, dat Christendom en sociaal-democratie
bast Sfimon kunnen gaan. Uit een schrijven
van den ex priester Dr. Van deD Brink
bleek ons onlangs al, dat er van de Christe
lijke belydenis bij dezen priester niets was
overgebleven.
Nu lazen wy een artikel in Het Volk van
de hand van dsn ex-pater Coelestinus, den
heer Van Vorst. In antwoord op Mr. Men-
dela' kritiek op zyn brochure antwoordt
deze priester
Onder „geestelijk leven" verstaan wij daar het
leven van 's menschen onstoffelijk deel, van zijne
immaterieele, spiritueele, geestelijke ziel. Men
denzelfden tijd trad hy in het huwelijk met
Rachel Soeira, een afstammelinge uit het
vermaarde geslacht der Abarbanels, dat,
zooals we boven zagen, aanspraak meende
te kunnen maken op Davidische afkomst.
Met toewijding nam de achttienjarige rabbi
zijn betrekking en ambt waar. Tegenover
zich in de synagoge Beth-Iaraël vond Me-
nasseh ben Israël Isaac Moab, een haham
van naam, zanger van een epos in het
Spaansch, niet onbedreven in de joodsche
theosopbie of geheimleer. Dcch de orato
rische gaven van den jeugdigen rabbyn
werden niet in de schaduw gesteld door die
van den meer ervaren cabbalisH Beiden
wisten zich, ieder op zyne wijze, op hunne
plaats te handhaven en genooten deachting
van hun eigen kring. In alle bescheiden
heid leefde Manasse ben Israël van de be
trekkelijk geringe vergoeding, welke hem
zyn ambt opbracht.
Doch toen weldra zijn gezin vermeerder
de en daarmede ook de zorgen, terwyl de
inkomsten dezelfde bleven, peinsde de
rabbi van het Huis des Vredes op middelen
om niet op gespannen voet te leven mee
zyne finantiën. Hij vond die als drukker en
uitgever van Hebreeuwsche geschriften.
Zijne pers was de eerste van óien aard in
Nederland. In 't begin van 1G27 verscheen
zijn eerste werk. Het was een miniatuur
uitgave van het Hebreeuwse,b gebedenboek
naar sephardieclien ïitus, in eigenaerdigon
lettervorm gedrukt, later op nieuw in groo-
ter formaat uitgegeven. Spoedig volgde een
werk van Marasse's leermeester Uzziël, n 1.
een Hebreeuwsche spraakkunst, eletaede
een register op de «Mi trash Rabboih'Vloor
den jeugdigen en geleerden rabbijn-uitge
ver zeiven,
Wordt vervolgd,