NIEUWSBLAD
VOOR ZEELAND
No. 97 1907.
Donderdag 24 Januari
21e Jaargang.
HISTORISCH
CHRISTELIJK-
VERSCHIJNT ZESMAAL PER WEEK
Wed.
F.
DE JONGE-VERWEST. te Goes
D'HUU, te Middelburg.
PRIJS DER ADVERTENTIËN
Snippers uit de oude doos.
UST DE PE II s.
1EDEREN WERKDAG DES AVONDS.
Prijs per drie maanden franco p. p1,25.
Enkele nummers0,02s.
UITGAVE DER FIRMA
£N VAN
van 1—5 regels 40 cent, iedere regel meer 8 cent.
Familieberichten van 1—5 regels 50 cent, iedere regel
meer 10 cent.
23 Januari 1907.
Laten onze besturen der Kiesvereni
gingen nu toch zorgen dat allen die in
hunne gemeente van onze beginselen zjjn
en aanspraak hebben op het kiesrecht,
dit jaar op do ljjst komen. Zij hebben
naar het secretarie te gaan en eenige mo
dellen voor loonkiezer en woningkiezer
aan te vragen, in te vullen en door den
betrokken persoon te laten teekenen.
Alle loonkiezers moeten zich tusschen
1 en 15 Febr. aangeven. Dat zijn zij die
al op de vorige Kiezerslijst stonden, en
ook de nieuwe.
Woningkiezers die al op de vorige lijst
stonden en niet verhuisd zijn, behoeven
zioh niet aan te geven. Maar die in dien
tqd eens verhuisd zijn, die wél.
Morgen hopen wij over deze aangele
genheid nog iets meer mee te deelen.
Volgens den Haagachen oorrespondent
van het N. v. d. D. is dr. Cramer, predikant
te 's-Gravenhage, die orthodoxwas,modern
geworden. Het bericht is min of meer
onjuist. Dr. Cramer was nooit orthodox
hij was van de jong-éthisehe richting,
welke nogal aan Schriftcritiek doet, en nu
verklaart dr. Cramer dat hij alleen van den
kansel voortaan gaat leeren, wat hij binnen
kamers reeds lang voor waar had gehouden.
Trouwens dr. Cramer had reeds jaren te
voren, gelijk wij onlangs herinnerden, op
zeer bedenkelijke wijze zich met name over
de historie van het Nieuwe Testament uit
gelaten.
Of dr. Cramer nu modern is „geworden",
laten wij in 't midden.
Wij vernemen echter uit diezelfde cor
respondentie van het N. v. d. L>. dat nu tal
van modernen zich zetten onder zijn pre
diking.
Nu, dr. Zaalberg heeft ook in 't begin
van zijn optreden te 's-Gravenhage volle
kerken gehaddoch in 't laatst van zijn
optreden zagen wij onder zijn gehoor in een
avondbeurt in de Groote Kerk nog geen
honderd menschen
Dezelfde correspondent verwacht ook
nog een heeten strijd, dewijl van versohil-
170
PEUILL2CÏC1-.
DOOR
SCALD1S.
B r u i n i s s e.
V.
Uit het verleden zullen wij ons nu weder
in het heden verplaatsen.
Het een en ander hier gezien en be
sproken hebbende, moeten wij terug naar
'tdorp, want van de openbare gebouwen
willen wij de kerk nog bezoeken.
Onzen terugweg nemen we nu langs
den binnendijk, houden een eindje den
door ons genoemden Molenweg, om ver
volgens door «de padjes" het dorp te
bereiken.
Aan het einde dier padjes wandelen wij
over de brug, liggende over het uitwate
ringskanaal «De Dee". Eer wij echter
verder gaan, trekt onmiddellijk aan onze
linkerhand een gebouw onze aandacht,
't welk wij vooral niet onopgemerkt mogen
voorbijgaan, 'tie een liefdegesticht voor
ouden van dagen, naar den stichter van
hetzelve «Den Bal" genoemd.
Even zullen wij er aanloopen, het met
een enkelen blik in oogensehouw nemen
en vragen aan een der oudjes een oogen-
blik uit te rusten. W{j hebben dan meteen
goede gelegenheid het desbetreffend testa
ment van den fundateur eens in te zien.
Aan iedere zijde van den hoofdingang
bezoeken wij drie kamertjes, van grootte
en bouworde allen gelijk; 'tzija vrien
delijke vertrekje»; voor de bescheiden
eischeu der eenvoudige bewoners van alle
gemakken voorzien, en hebben met hun
Runt een vrolijk kijkje over genoemd
lende kanten er op aangedrongen wordt
dezen predikant van zjjn ambt te ontzetten.
De man staat blijkbaar buiten de kerke
lijke beweging van zyn tijd. Anders toch
zou h\j weten dat in de Hervormde Kerk
leervrijheid bestaat en derhalve wegens
verandering van leer geen vervolgingen in
die Kerk plaats hebben.
Ds. de Haas te Zierikzee is een oud
leerling van ds. Van Dijk. Niemand heeft
ooit van zijn „bekeering" tot het moder
nisme notitie genomen.
Een paar jaar geleden werden twee
orthodoxe predikanten ds. Verkouw en ds.
Herman modern wij hoorden niet van
eenige beweging hierover.
Wel hoorden wij van groote vijandschap
en haat die ds. Leendertz te Stolwijk te
verduren had, toen hij van het modernisme
tot het geloof in den Christus gebracht
werd.
Het is te betreuren dat dr. Cramer tot
deze „bekeering" kwam. Hy kan en zal nog
vele jeugdige zielen verleiden.
Doch voor zijn eerlijkheid moet men
respect hebben. Velen toch schijuen in
stilte 't zelfde te leeren, wat hij nu openlijk
belijdt z\jn overtuiging te zijn.
Overigens kunnen wij het niet anders
dan betreuren dat deze geleerde, die in een
zijner jongste preeken zei; „dat wij van
geen woord en geen enkele daad van Jezus
met volkomen zekerheid kunnen zeggen
„zoo heeft Jezus gesproken, dit heeft hij
gedaan" en zijn collega's die hem gelijk
geven, doch 't niet openlijk zeggen, oneer
lijk scheldt, zelf, gelijk de eerste moderne
predikers bij hun eerste optreden, de ge
meente, zy het ook misschien onwillens, in
slaap sust met de misleidende constatee-
ring „ik neem de uitdrukkingde Bijbel
is Gods Woord1' geheel voor mij ne rekenin g
ja, ik wil het zoo kras mogelijk zeggen
„de Bijbel is mij Gods Woord van Genesis
I tot Openbaring XXII."
Dit is erger, dan dat een buitenstaander
als de schrijver in het N. v. d. D. zegt dat
dr. Cramer modern is geworden immers
De Hervorming, het Kerkelijk blad der
modernen, stak bereids met zulk moder
nisme den draak.
I
kanaaltje «de Dee" en op de in 't verschiet
liggende huizen.
Bij onderlinge harmonie van de bewo
ners zelve ofschoon dit ook hier, naar
wij vernemen, door naijver wel eens over
schiet slijten onze oudjes hier een rus-
tigen en onbezorgden ouden dag.
Maar laten wij een der kamertjes bin
nengaan en eens onderzoeken, hoe deze
fundatie hier is gekomen. Zij is voortge-
vloeit uit een uitereten wil van wijlen
Johannis Cornells Bal, vroeger landbou
wer te dezer plaatse.
Inzage nemende van het testament willen
wij het een en ander er uit overnemen,
en niet alleen wat betrekking heeft op
onze onderhavige stichting, maar zullen
ook, om het eigenaardige, van een paar
artikelen nota nemen, die minder direct
tot de fundatie in verband staan.
Deze laatste wil dan is verleden den
6 Sept. 1832 voor den Notaris Pledier
Boom te Nieuwerkerk.
Allereerst omschrijft de testateur dat hij
zijne geheele nalatenschap behoudens
enkele legaten nalaat aan de Algemeene
Armen van Bruintsse en die in het Gast
huis zijn opgenomen.
In Art. 1 zegt hij, dat hij tot admini
strateur benoemd, E. E. Schatter, burgm.
van Oosterland en dat deze of diens op
volgers bevoegd zijn, bij sterfgeval een
bewindvoerder te benoemen echter mocht
dit nooit een lid zijn van het Gemeente-
of Armbestuur van Bruinisse.
De administrateur mocht aas procent
provisie ontvangen van de jaarlijksohe in
komsten en revenuen.
Volgens art. 2 moeten alle zuivere in
komsten toebedeeld worden aan zoodanige
armen, die te Bruinisse geboren en den
«stópjarigen leeftijd bereikt hebben, De
dagelijksche administratie en ook de be-
Waarheid in de politiek. Onder
dezen titel begint Dr. J. Th. de Visser
eenige artikelen in de Nederlander.
Het eerste handelt over «de tactiek van
links". Wij omieenen 't aan De Rotter
dammer.
Aldus vangt het aan
De linkerzijde is meesteres in tactiek
Dat blijkt vooral uit hare houding tobde
z.g. authithese. Op dit punt aanvaardt zij
geen principieel debat. Noch in noch
buiten de Kamer. Zij doet anders. Zij
vervalscht de antithese tot eene tusschen
Christenen en paganisten, die nota bene
niemand voor zijne rekening neemt. Of
zij poogt haar onder groote woorden of
door kleine middelen te begraven. En
wanneer dit werk dan een oogenblikkelijk,
schijnbaar suoces heeff, proclameert zij
op hoogen toon dat de antithese dood is,
zoo dood als een pier
Dr. De Visser rekent dan allereerst onder
de groote woorden, dat het Christelijk
beginsel onbruikbaar zou zijn voor de staat
kunde, omdat de voorstanders bij de toe
passing er van menigmaal verschillen.
Hij schrijft
Ik reken onder die groote woorden de
oppervlakkige verklaring dat het Chris
telijk beginsel onbruikbaar is voor de staat
kunde, omdat de voorstanders bij de toe
passing er van menigmaal verschillen. Dit
nu is een argument dat op een argeloozen
hoorder indruk mag maken, maar waarom
een ernstig inensch laeht. Wie onder
de vrijzinnigen zal het ooit in zijn hoofd
krijgen om de vrijheidsleuze te wraken,
omdat zij deu heer Van Karnebeek tot
geheel andere consequenties voert dan den
heer Treub Eu wie zal ooit of te immer
aan de veelvormigheid der Christelijke
kringen een bewijs ontleenen tegen de
deugdelijkheid van het Christendom zelf
Hoe hooger een beginsel staat, des te
moeilijker is zijne toepassing en des te
grooter de kansop verschil bij de uitwerking.
Doch dit zal er een ernstig staatsman
nooit toe brengen om er nu, ter wille van
deeling moet geschieden door den jongsten
diaken van het Armbestuur en geniet
voor zijne moeiten de som van twaalf
gulden.
Art. 4 schrijft voor dat hij legateert aan
Sazanna Hoekwed. Anth. van Vessetn ter
belooning aan den testateur bewezen dien
sten en oppassing in zijne laatste ziekte
en bij zijn sterven, zoodanige som gelds
als gezegden administrateur in billijkheid
zal goedvinden, alsook dat zij, gedurende
haar leven wekelijks twee gulden zal ge
nieten, uit het aan de armen nagelaten
Fonds.
Deze kreeg ook, volgens art. 5 geheel
den kleerenvoorrasd, maar moeht daarvan
niets door haar op een publieke verkooping
van de hand gedaan worden.
Dit laatste was ook het geval, naar
art. 7, met huisraad, boeken en andere
losse goederen uitdrukkelijk schrijft hij
voor dat deze alleen mochten verkocht
worden aan voorkoopers of oude kleer-
wiDkels.
In art. 8 zegt hij, dat geen hypotheek-
brieven mochten opgezegd worden, wan
neer de rente behoorlijk werd voldaan,
maar moesten schuldbekentenissen en
andere papieren van waarde ten spoedigste
ingevorderd worden.
Volgens art. 9 moest zijn lijk in eene
grein e kist begraven worden en zonder
groote lijkstatie, en ia geen geval plaat
selijke of kerkelijke overlieden er bij tegen
woordig; de dragers kregen voor hunne
moeite één gulden de persoon ook moeht
er op 't sterfhuis geen wijn of sterken
drank gebruikt worden.
In art. 10 benoemd hij ook nog tot
mede-exeouteur Meester de Graaf elk
hunner zou voor hunne moeite 200 gld.
uit den boedel mogen eischeu, en zou
Meester de Graof nog toebedeeld worden,
een zekere eenheid, beginselen op na te
houden, die laag bij den grond zijn. In
tegendeel. Hij zal voor niets, zelfs niet voor
moeilijkheden in eigen kring, terugdeinzen
om hooge beginselen neer te leggen in
wetgeving en staatsbestuur. En hij heeft
ziju pleit gewonnen als hij kan waar maken
dat wat hij wil, de meest zuivere toe
passing is van de door hem en zijn mede
standers beleden bsginselen.
De Christen-staatsman heeft hier de
moeilijkste taak. Want het beginsel, waar
van hij uitgaat, is het hoogste, het rijkste.
Het ideaal van het Christendom staat zóó
ver af van den reëelen menschDaarom
eischt de toepassing van zijn beginsel de
grootste inspanning. Daarom moeten zich
daarbij ook de grootste afwijkingen, de
meeste verschillen openbaren. Maar nie
mand, die eens de schoonheid van dat
beginsel voor elk levensterrein heef tgezien,
vertraagt om die reden in den stryd. Inte
gendeel, wordt ieder daardoor aangevuurd
om de beteekenis en de draagwijdte van
het Christelijk beginsel voor de politiek
nauwkeuriger te formuleeren en uit te
werken. En als iemand onze kracht wil
verlammen door de heenwijzing „naar
onderlinge verschillen", dan herinneren wij
lachend aan het /imeflicht dat zich immers
altijd in demeest veelvuldige kleuren breekt.
Om die reden noemen wy het ter zijde
leggen der antithese, op grond van de on
bruikbaarheid van het Christelijk beginsel
voor de staatkunde, boneden de waardig
heid der linkerzjjde.
Een tweede groot woord acht Dr. de
Visser den s'rijd tegen „Rome".
Daarover zegt hij
Een zeer groot woord om de antithese
mede van de baan te schuiven, is „Rome".
Er ligt iets comiach in, wanneer men de
liberalen met dit schrikbeeld onder de
rechtzinnige protestanten ziet werken.
Want hoe hebben diezelfde liberalen van
Thorbecke af tot Borgesius toe gehengeld
om Rome's gunst! Zelden ie er een kabinet
geweest dat bet hierin zóó ver bracht als
het kabinet-Pierson. Men moet over het
olericalisme van mr. Borgesius mr. "Van
de voorhanden zijnde gereedschappen,
het brandhout en andere houtwaren.
En eindelijk bepaalde hij in art. 12
dat, wanneer er op eenigerlei wijze afge
weken werd van het u'tvoeren van dezen
laatsten wil, alsdan de geheele nalaten
schap zou vervallen aan de Armen van
de gemeente Oosterland.
Na overlijden van den eenigszins zon
derlingen man, op den 23 Augs. 1840
hij was te dezer plaatse geboren 28 Sept.
1763 werden de bepalingen stipt nage
leefd en werd o. a. ook ons gasthuis ge
sticht. De nalatenschap bedroeg ongeveer
30000 glduit de rente waarvan, zooals
we reeds zagen, onze oudjes onbezorgd
hun einde kunnen tegemoet zien. Zy ge
nieten uit het Fonds, behalve vrye woning
eene wekelijksehe uitkeering in geld, naar
evenredigheid van hun huisgezin, alsmede
vrije kleeding en by winterdag nog ver
schillende andere uitgaven in natura.
En zoo zijn wij dan in de nabijheid
der kerk gekomen, welke we nn wenschen
te bezoeken.
Toen dan Adriaan van Borselen octrooi
verkregen had de aan de Oosterlanden
grenzende schorren in te dijken, was
zooals meestal de gewoonte was, er by
bedongen, dat de bedijkers in den nieuwen
polder een kerk zouden stichten. Dit ge
bouw voltooid zijnde werd het aan den
H. Jacobus gewijd, wiens naamdag op den
1 Mei invalt.
Bij het instellen der kerkmissen (ker
missen in den eersten ehristelijken tijd,
werd deze overal gehouden op den naam
dag van den Heilige aan wien de kerk
was toegewijd. alzoo bad dit hier den 1
Mei plaats.
Toen de Herv. Kerk de R.-Katholieke
verdrong, moest alles wat aan de oude
eeredienst herinnerde 'afgeschaft worden,
Houten maar eens hooren De Roomschen
zyn verstandig genoeg geweest zich niet te
laten vangen, zeer goed wetende dat het
steeds meer naar het radioalisme opschui
vend liberalisme straks op het „ni Dieu"
het „ni maïtre" zal moeten laten volgen.
Maar feit is dat de verhouding van links en
rechts tot Rome aldus het best kan worden
geteekendBeide rekenen ernstig met
Rome èn om het groote aantal onzer R C.
medeburgers èu om Rome's intelleotueele
en religieuse feraehtdoch „rechts" rek ent
er mede vóór het voetlicht, „links" aGhter
de sehormen. Een man als mr. Van der
Vlugt, heeft dit eerlijk erkend. En het is
ook niet anders. Maar daarom is het zoo
illoyaal, wanneer de liberalen voor hunne
candidaten stemming maken door de pro
testanten op te hitsen tegen de Roomschen.
Want hiermede moet de indruk worden
gevestigd alsof by hunne candidaten de
protestantsche belangen veiliger zijn dan
bij die aan de rechterzijde.
Dat is nu eenvoudig foppery.
Ten eerste omdat de politiek der libe
ralen „achter de schermen" het tegenover
gestelde leert.
Ten tweede omdat in het negatief pro
testantisme van verreweg de meeste libe
ralen hoegenaamd geen weerkracht schuilt
tegen welk positief godsdienstig of ker
kelijk beginsel ook.
Ten derde omdat ieder, die indeprac-
tische politiek thuis is, weetdatdeliberalen
veel feller staan tegenover rechtzinnige
protestanten dan tegenover R.-Katholieken.
Als myne godsdienstige geestverwanten
dit laatste doorzien, zullen zij zich niet
langer door liberalen tegen Rome in het
harnas laten jagen. Want dan weten zij,
dat zij te dezen opzichte het slachtoffer
zijn van eene tactiek, die eigenlijk het
daglicht niet kan zien.
En een derde strijdmiddel, hetwelk door
hem wordt besproken, is het geroep over
de Hervormde Kerk.
Te dier zake schrijft Dr. de Visser
Een derde middel om de adtithese (e
verdonkeremanen en den politieken strijd
onzuiver te maken, is het laten spelen
vandaar dan ook dat de Kerkeraad
alhier „om al de Pauselijke overblijf
selen te doen ophouden" den 29 Sept.
1656 aan den Amb. Heer verzocht de
Kermis op te heffenom onbekende re
denen werd toen hieraan geen gevolg
gegeven, want wij lezen in de acte van
den kerkeraad dat eerst in 1690 daarin
verandering kwamwel werd ze niet
afgeschaft, maar zou op een andere tyd
gehouden worden en wel in de laatste
helft van Augustus, zcoals nog heden ten
dage gebruikelijk is.
In verband met den bouwstijl van het
kerkgebouw, zooals men het vroeger zag
kan men aannemen dat het oostelijk deel
het vroegere koor, in 't laatst der 15e
eeuw is opgetrokken en het schip, er later
aangebouwd, uit de 16e eeuw is.
Door het opgewekt kerkelijk leven in
deze gemeente, by alle gezindten, wat
we zeldzaam zoo ziet, en by het toene
men der bevolking, bleek, vooral in 't
laatste der voorgaande eeuw, dat het
bedehuis veel te klein zou worden en .er
steeds zitplaatsen te kort kwamen, waarom
men in 1887 er toe overging eene galerij
te bouwen voorzien van 80 zitplaatsen,
waarvan de aanbesteding plaats had den
23 April van dat jaar en aannemer van
het werk werd den timmerman A. Zoeter
voor de som van 887 gulden.
Maar by het steeds nog toenemend
aantal kerkgangers bleek ook deze
vergrooting onvoldoende te zyn waarom
men in 1903 beslsot, de kerk zulke uit
breiding te geven dat zij ongeveer 700
hoorders kon bevatten.
De volgende keer zullen wy zien, hoe
die verg rooting plaats had.
(Wordt vervolgd).
