Goes.
ffl.
NIEUWSBLAD
VOOR ZEELAND
CHRISTELIJK- sr
HISTORISCH
lelbnrg.
mccht
bode,
nstmeid
houdster
ISKNECHT
TUUMS,
aison.
lo. U. 1899.
Metffag 15 IptiC.
Decfienrfe laarpnp.
Still
AS, Senior.
ie Apotheek.
ENEESMIbDELEN
DAM.
ioudster-
insknecht
lishoudster
srsknecht
VERSCHIJNT
Enkele nummers0,025.
G. M. KLEMKERK, te Goes
F. P. D'HUIJ, te Middelburg.
PRIJS DER ADVERTENTIËN
Bij dit numm9r behoort esn Bijvoegsel.
Eene ernstige waarschuwing.
FEUILLETON.
50,
55, 60
60,
65, 75
60,
65, 75
75, 85
75, 85
60,
65, 75
60,
65, 75
60,
65, 75
60,
65, 75
0.40.
0.35.
dte Bordeauxwijnèn
de en Witte Port,
n enz. enz.
BRANDEWIJN
per Liter, alles
raat, Middelburg.
elis Extract en
araten.
R Schwab E.
lFFERS,
ker,
LSTRAAT 11,
wordt direct ge-
'DSTER, die goed
laan, mb. leeftijd en
fonder lett. G bureau
|EDBLOED Wz.,
Serooskerke
bekwame
j Dz. te Zaamslag.
alleszins bekwame
I. YISSER, Ierseke.
met Mei
Gd. by JAN RE-
ler Nieuudorp.
net 1 Mei een
[)B ZWEEMER te
Kruiningen.
li een
iEDBLOED Sr. te
Serooskerke (W.)
of met Mei
|en boerenstand, bij
jrraagd een
of zonder kost en
IF. HEUSE YELDT,
Idelburg.
elken MAANDAG-, WOENSDAG- en VRIJDAGAVOND.
Prijs per drie maanden franco p. p0,95.
UITGAVE VAN
EN
van 1 5 regels 25 cent, iedere regel meer 5 cent.
Familieberichten van 1 5 regels 50 cent, iedere regel
meer 10 cent.
SC- csa-ej*
HERIJK.
Ellewoutsdijk, ook voor Driewegen,
15 April.
Baarland, ook voor Oudelande, 17
April.
Hoedekenskerke, 18 April des
voorm.
's Gravenpolder, ook voor Heir
Abtskerke, 18 April de» namiddag».
Kapelle, ook voor Sekore, 19 en 20
April.
Wemeldinge, 1 Mei en 2 Mei des
voorm.
lerseke, 3 Mei des namiddags, 4 en
4 Mei.
Kruin'ngen, met uitzondering van
Hansweert, o Mei.
Hansweert, 6 Mei.
ii.
(S1 o t.)
Zagen wg uit het reed» medegedeelde,
hoe zelf» van onverdacht liberale zijde,
na ernstig onderzoek werd erkend en er
zelfs voor werd gewaarschuwd, hoe bg
een onderwijl al» het tegenwoordig open
bare onderwjj», de god»dienst, op rijm best
genomen, wordt dood gezwegenhoe de
daardoor gevormde jongelieden de maat-
scbappg intreden, met een gevoel van
kleinacntmg, om niet te zeggen minach
ting of verachting van den godsdienst,
laat ons thans wyzen op eene tweede be
langrijke beschouwing in bet Januari
nummer van de Gids, waaruit ten duide
lijkste blykt: hoe godsdienstzin een onmis
baar vereischte is voor maatschappelijk
geluk.
En wie zou er niet naar streven om
het maatschappelgk geluk te bevorderen?
In die tweede zoo lezenswaardigs be
schouwing, stelt dr. Siegenbeek van Heu-
I
17'
Dezer dagen kwam ons op onze Provin
ciale Bibliotheek een vrij zeldzaam werkjs
ter hand, waaruit we aan de lezers van
„De Zeeuw" een en ander willen mede-
deelen. 't Is getiteld: „Walcheren in
geographischerstatistischer und militairi-
seher flinsicht betrachtet. Nebst Bemer-
küngen über die Ursacben, welcke die
Englander bestimmt haben, diese Insel
wieder zü raumen". (Walcheren, uit aard-
rg kskundig, statistiek en militair oogpunt
beschouwd. Benevens epmerkingen over
de oorzaken, welke de Engelschen gedron
gen bobben, dit eiland weder te ontrui
men.) 't Werd in 1810 uitgegeven te
Leipzig, bg Wilhelm Rein en is geschreven
door een Duitsch officier in Pranschen
dienst, die tgdens den inval der Engelschen
in 1809 op ons eiland verblgf hield.
De hoofdstrekking van 't werkje is, aan
te toonen, waarom 't waarschgnlijk scheen,
dat Engeland Walcheren bezet zou houden
(de „Bemerküngen" zijn pas aan 't boek
toegevoegd, door een andere hand, toen
de Engelschen, tegen des schryvers ver
wachting, vertrokken waren), en aan te
wgzen, welke middelen den keizer in dat
geval ten dienste stonden, zyn plannen in
betrekking tot zijn zeemacht te volvoeren.
Deze punten zgn thans van minder histo
risch belang, wijl we beter dan de tyd-
genooten op de hoogte zgn èn van Enge-
lands èn van Napoleons bedoelingen, doordat
we de geheime briefwisseling kennen van
de betrokken hoofdpersonen (zie in 't kort
een en ander aangegeven in Prof. Dr. Th.
Jorissen:de Ondergang van het Koninkrijk
Holland, blz. 24 e. v.) Doch wel belang-
kelom de vraag is ons volk in waarheid
gelukkig
Voorwaar een moeilyke vraag, om wis
kunstig zeker te beantwoorden.
Bezwaarlijk er eene geijkte, alles beslis
sende toetssteen voor te vinden.
Daarvoor is alleen een objectieve, alge-
meene maatstaf te bezigen.
Dr. Siegenbeek van Keukelom zet daarbij
breedvoerig uiteen, hoe dergelijke maat
staf te vinden i».... in de statistiek der
zelfmoorden. Als cgf rs van wanhoopsdaden
die een peilschaal kunnen zgn voor bet
sociale geluk. Omdat wanneer men
de omstandigheden nagaat waarin de tien
duizenden zelfmoordenaars verkeerden,
wier daad tot grondslag dier statistiek
ligt er een innig verband blgkt te
bestaan tustchen de zoo regelmatig ver-
loopende sociale stroomingen het schijnbaar
geheel willekeurige en onverwacht optreden
van zelfmoord.
Wg bezigen hier, zooveel mogelyk, de
eigen woorden van den schrgver.
De daaruit opgedane ondervinding leert
dat de tax, de verhouding, per millioen
inwoners sedert het begin dezer eeuw
meer en sneller stygende is, dan de toe
neming der bevolking.
Wat heenwyst op groote algemeen wer
kende oorzaken voor den zelfmoord, onaf-
hankelyk van de individueele motieven
der daders.
Na verschillende invloeden te zgn nage
gaan, die men vaak ten onrechte
meende dat de zelfmoorden d»den sty gen,
komt de schrgver tot de beschouwing van
het aantal zelfmoorden in verhouding tot
lo. de godsdienstige groepen 2o. de groep
van het huisgezin en 43o. de politieke
groepen.
Wat de godsdienstige groep aangaat,
wy»t hg er op hoe de zelfmoorden onge
veer 5 maal meer voorkomen bg de pro
testanten dan bg de Roomseh-Katholieken.
Wg zouden hier durven zeggen bg de
„zoogenaamd protestanten". Het is toch
maar al te bekend, hoe, helaas, velen als
„protestant" in de officieele registers ge
boekt staan, die in waarheid eigenlgk
wekkend is het, den vreemdeling te hooren
vertellen van de eigenaardigheden van 't
land en 't volk, door hem beschreven. In
den regel heeft hg bigkbaar juist waarge
nomen, al maakt hg weieens een enkele
maal een flater. Een der zonderlingste
m'svattingen is 't zeker wel, dat hij zich
voorstelt, dat de duinen door den mensch
opgeworpen zijn! Met de spelling van
sommige namen springt onze schrijver
vreemd om, bv. Südland voor Zontelande,
Ostsüdbürg voor Oost-Soeburg de Visch-
etter voor de Vggéter, Dykshohe voor
Dgksboeke enz. Doch dit zgn kleinighe
den, die aan de waarde van 't geschrift
geen afbreuk doen.
De bevolking van Walcheren begroot
hij aldus
Middelburg „met zgn voorstad"± 19000 inw.
Vlissingen met Oud-Vlissingen 10000
Veere „en zijn voorstad" 4500
Domburg
Westkapelle
8 groote dorpen benevens
Arnemuiden 5000
16 kleine dorpen of bij
elkaar staande hofsteden 3500
40 afzonderlyke hofsteden, circa 500
Samen 46000 inw.
Men zal wel doen bg «ommige schat
tingen een vraagteeken te zetten er waren
toen bgv. veel meer dan 40 afzondeahike
hofsteden. J
De schrijver merkt op, dat de bevol
king wel met minstens 12500 man achter
uitgegaan was. Als oorzaak noemt lm
den achteruitgang van hat.del en scheep
vaart, waardoor velen naar Holland vertrok
ken waren. Toen Vlissingen, ingevolge
het tractaat van Fontainebleau (11 Nov.
1807) bij Frankrijk ingelyfd werd, verlieten
bijna 100 gezinnen deze stad. Verder
was de sterfte in Vlissingen aanmerkelyk
2000
1500
geen godsdienst belyden. Kon men onder
cgfers brengen, welk percentage van de
„protestant" genaamdein waarheid geloo-
vige protestanten zijnd. i. hoeveel hunner
in waarneid den Christus des Bybels aan
nemen en belijden, het percentage der door
deze begane zelfmoorden zou heel wat
gunstiger zgn
Onder andere bewoordingen schijnt de
schrgver hetzelfde te gevoelen, waar hg
zegtdat voorzeker eene oorzaak der min
dere zelfmoorden bg de Catholieken ligt
„in den hierarchischen hand", die in de
Catholieke Kerk heerscht, terwyl het „vrge
onderzoek" bg de protestanten voert tot
verschillende individueele ontwikkeling.
Wat wg voor ons juister zouden achten
door te beweren: dat het vrge onderzoek,
wanneer dit te oppervlakkig, zonder den
noodigen ernst, gedaan wordt, maar al te
vaak tot ongeloof leidt.
Hierover uitweidende komt de schrgver
tot de conclusie dat het niet is weg te
cyferen, dat nsast den band dier hiërarchie
bet vrije onderzoek en de inteliectueele
ontwikkeling staan ais deterraineerende
factoren voor zelfmoord; wel een bewys
zegt hg - dat de vaak zoo hooggeroemde
ontwikkeling en het verstand alleen niet lot
schitterende resultaten leidt 1 en 1 aat dan
volgen„Dit feit moge voor de meer
ontwikkelden eene ontnuchtering zgn, wg
moeten de feiten nemen, zooal» zg duide-
lyk «preken
Wat 2o den invloed van het gezin aan
gaat, zoo leert de ondervinding dat het
onjuiit is, dat de zelfmoorden zouden
toenemen door de zwaardere lasten, ja
vaak meerdere ellende, die gedragen wor
den door de gehuwden boven de onge-
hnwden. Integend-el, is de verhouding
van zelfmoord veel minder bg gehuwden
dan bg de ongehuwden, en waar ze voor
komt bg gehuwden, dan nog meest na
te vroeg gesloten, onberaden buwelyken.
Daarbg is de zelfmoord van gehuwden
veel grooter wanneer er geen dan wanneer
er veel kinderen zgn.
Wjj onderschrappen hier en later.
——————II BM J—
toegenomen, wat door de burgers niet ten
onrechte aan 't groote garnizoen geweten
werdimmers dit bestond uit lieden van
allerlei landaard, waarvan niet weinigen
de Zeeuwiche lucht niet verdragen konden.
Daardoor waren wel twee derden van 't
Vlissingsche garnizoen ziek of kalfziek.
Wel was 't hospitaal te Middelburg, doch
„daliin gehen niirdiejenigen, die wie
man sagt, fast nicht melir kriecken können"
(daarheen gaan slechts degenen, die, zooals
men zegt, byna niet meer kruipen kunnen 1).
De kazernes te Vlissingen waren zie
kenhuizen, die de lucht vreeselyk ver
pestten. De lyken werden dieper dan
anders begraven, doch misschien nog niet
diep genoeg, om niet mede de verontrei
niging der lucht te verergeren.
De sterfte in Vlissingen bedroeg gemid
deld 3 man per dag, 't garnizoen er niet
hg gerekend, en zulks juiet ongeveer se
dert 1795, toen de Franscken 't eerBt in
de stad gekomen waren. Te Middelburg
was de sterfte minder groot, 't Garnizoen
was dan ook kleiner en bestond niet, zoo
als het" Vlissingsche, uit Franscken, Polen
en Duitschers, maar uit Hollanders. Toch
was het aantal sterfgevallen ook grooter
dar in andere steden. Alle dagen zag men
de aansprekers door de straten gaan, één
aan de rechter-, éen aan de linkerzyde,
om op hun eentonigen trant kond te doen,
„das8 der oder jeuer overlevt habe".
(sic!). Dit gebruik sckynt den schrgver
bijzonder opgevallen te zgn: hij wijdt er
ruim een bladzgde aan, en het scheen hem
toe, dat de „Schwarzkittel" 2) niet rond-
1) En toch werden or nog eiken dag
tusschen de 30 en 60 zieken overgebracht I
2) Behalve met dezen naam worden de
aansprekers betiteld als „fatalen schwarzen
Todtenmelder," „schwarzen Todtenraben" en
„Schwarzbaren"
Opmerkelgk is ook het versehy nsel, dat
de zelfmoorden toenemen in de verschil
lende staten in evenredigheid met de
meerdere welvaart
En waar meerdere welvaart vaak maar
al te zeer gelgken tred houdt met zede-
lijken achteruitgang, daar is het volgens
den schrgver ook opmerkelgk, hoe, wat
de 3e ot de politieke groep aangaat, de
meeste zelfmoorden plaats hebben buiten
de tijden van sociale beroeringen, doch
toenemen in verhouding van plaats heb
bende echtscheidingen, die ook als een peil
schaal voor den zedelgken toestand van
een volk kunnen dienen.
Dit alleE nagaande, moet men dus tot
het besluit komen, dat wanneer het aantal
zelfmoorden een peilschaal is voor het
sociaal geluk, de godsdienst het beste
beveiligingsmiddel tegen zelfmoord is en
dus als zoodanig ook dient tot verhooging
van waar geluk.
Ook de geachte schrgver komt, met
andere woorden, tot dezelfde conclusie,
waar hg eindigt met de opmerking:
„De hoop dat de menschheid eindelyk
gelukkig zal worden op den weg dien wg
thans volgen, is stellig nog een droom,
zoo ze geen fata morgana bedriegelijke
luchtspiegeling is".
„Op den tocht naar dat beloofde land
zgn wg thans nog dwalend in de woestijn;
worden wg thans voortgejaagd op het
pad, dat leidt tot vergrooting van mate-
riëele en inteliectueele welvaart, maar
ooktot vermeerdering van onrust,
tot vermindering van collectief geluk".
Zie hier dan het oordeel van onver
dachte liberale mannenbehoorende tot
het denkend deel der natie. Die toonen
hiertoe te hehooren, omdat zg de oogen
niet sluiten voor den zedelgken, Diet te
voorkomen werkelyken toestand.
Die den moed hebben, dat uittespreken.
Volgens hen ook een openbaar onderwgs
dat leidt tot miskenning, tot het dood-
zwygen van den godsdienstzin, en toch
is, die godsdienstzin een onmisbaar
vereischte ook voor maatschappelg k
geluk
liepen, om te vertellen, wie gestorven wa
ren, maar om uit te zoeken, wie nu ster
ven moest
De soldaten deden meest hun ziekte op
in den tgd, dat zg de kustwacht waar
moesten nemen. Zij woonden dan in barak
ken langs de duinen. Deze barakken ston
den, ten einde de manschappen niet al te
veel last van de hitte zouden hebben (zg
werden slechts des zomers betrokken, wa
ren van hout in elkaar geslagen, en ston
den, tegen de, destgds nog velerwegen kale
duinen), half in den grondmen kan
begrypen, dat 't daarin geen gezond slapen
was. Ook was het eten in de barakken
meestal onvoldoende toebereid men kookte
huitenniet zelden vloog het stuifzand
over de spijze
Ook buiten de steden waren veel kran-
ken men kon, volgens onzen schrgver,
rekenen, dat in ieder huis éen persoon de
„Koos" had vrouwen en kinderen leden
hieraan meer dan wel mannen.
Als de schrgver 't voorkomen van het
land wil schilderen, raakt lig niet uitge
praat over de netheid der hofsteden, der
dorpen, der wegen enz.: „geen koe, geen
gans, geen kip, geeu schaap ziet men op
het dorp de half houten huizen zijn mooi
rood geschilderd,... de huizen zgn geslo
ten, men ziet weinig menschen op straat,
stallucht ruikt men nergens de bouwlanden
zgn alle door slooten gescheiden, waar
over kleine geschilderde, opgetrokken en
gesloten bruggetjes liggen- (de schrgver
bedoelt blijkbaar zgn. „liggergangen"). Op
de smalle wegen en paden, door slooten
en heggen omzoomd voelt onze Dnitscher
zich beklemd; men heeft er geen ruimte,
heet het, zelfs voor zgn hittereten vijand
uit te wgken I En dan is alles vlak:
nergens een heuvel of een berg, nergens
een bosch altyd op de aarde kruipen tus
schen geschoren hagen
Mag dan zulk onderwijs dat door de
ondervinding veroordeeld is gehand
haafd blijven, bg een zoo ingrijpenden
maatregel als invoering van leerplicht
Wie, dien het gelnk van het vulk ter
harte gaat zal dit na de opgedane onder
vinding durven beweren.
Neen, geen leerplicht, dan bg een in
waarheid goed onderwgseen onderwgs,
niet alleen voor ontwikkeling van het
verstand, maar ook, maar vooral van
waren godsdienstzin.
Een onderwgs, niet alleen geschikt om
het volk goed door de wereld te helpen
maar ook goed uit deze wereld naar
de toekomende
Heden 15 April is 't de laatste dag
voor de Kiezers om te reclameeren.
Laat 't nn heden eens een groote storm
loop zgn ten gemeentehuize en wie niet
op de lijst staat en meent er recht op te
hebben, er wel op te staan, die fchrgve
even een briefje aan 't gemeentebestuur,
dan kan lig er misschien nog op.
Men haaste zich dus.
Het adres uit Amsterdam tegen het
Leerplichtsontwerp was gedateerd 21 Maart
en reeds 24 Maart verzond de chr. school
te Zierikzee zgn adhaesie-adres.
Waarschynlgk was derhalve Zierikzee
de eerste.
Een paar dagen daarna is Goes gevolgd.
Men had ons hiervan niets gemeld,
daarom meenden wg dat Veere er 'teerst
bg was geweest.
Welnu, laten dan de overige schoolbestu
ren nu altemaal volgen, bij voorbed begin
volgende week, en laten zg ons daar de
volgende week bericht van doen.
Laat geen enkele aehterbly ven.
Of zgn er onder hen die niet over
tuigd zgn van de noodzakelijkheid der
verwerping van deze wet, laten zg dan
spreken.
Wie evenwel adresseeren wil, dis heeft
(Bij deze beschrgving verlieze men niet
uit het oog, dat de jaren der Fransche
verdrukking zeer onveilige tyden waren:
dat al de huizen gesloten waren en men
bg voorkeur de weiden afsloot m t ligger
gangen, dat men om hofsteden es tuinen
dichte doornheggen onderhield, dit alles
had zgn reden).
Zeer nauwkeurig en doorgaans juist is
de beschrgving der oeververd.-diging
vooral de paalhoofden hebben den vreem
deling verbaasd doen staan, 't Verwondert
hem, dat men op de uiteinden daarvan
geen schildwachten geplaatst heeft, om
op een mogelyke landing te letten. Im
mers er was reden, om deze te verwachten:
in 1802 waren een troepje Engel-chen bg
Zoutelande geland en hadden e de wacht
overvallen, deels gedood, deels gevangen
genomen; in 1809 was onder lei ,>g van
zekeren Hoffmann, een Pruisisch deserteur
wederom terzelfder plaatse gelijk beiryf
gepleegd. Steeds zwierven Engelschen
rond het eiland en lieten van tijd tot tgd
hun kogels over de duinen fluiten. Toch
dacht Generaal Monnet er niet aan, een
behoorlijke kustwacht in te stellen, want
de schildwachten op de duinen waren
onvoldoende, daar zgzoodra de lucht min
der helder was, slechts korten afstand
konden overzien.
Ten einde spoedig tgdingen te kunnen
overbrengen, waren op negen punten te
legraaftoestellen opgericht; wg, die bij 't
woord „telegraaf" steeds aan den elek-
trischen vérschrijver denken, zouden ze
liever seintoestellen genoemd hebben, maar
destgds zei men „telegrafen." l)e/e toestel
len stonden te Vlissingen, te Mtddelbnrg,
te Vere, op Rammekens, bg Arnemuiden,
bg Dishoeke op de duir.en, bg Westka
pelle, bg Domburg en bg het f rt Den
Haak. Wordt verv. tgd.)
