HET VERZET DER KERK
D
Het verzet der schelen kwam laat op gang
w
in
I
Juli 1940:
Augustus
October
M"
De Nederlandse (en on-Nederlandse) pers
de bezettingstijd
Hulde
Principieel
Openlijk
Ondergronds
„De Standaard” verboden
1940: „De Reformatie verboden
1940: „De Zeeuw verboden
Zte kwh
weet Ut kei liM
en
en
van
van
aan
Ds A. W. M. ODE,
de illegale pers!
Ariërparagraaf en opgave van Joodse leerlingen
Zuivering schoolboeken en insigneverbod
Aantasting van recht van benoeming en ontslag
ereldbeschouwingen proclameren hun onfeilbaarheid leraar
de Adolf Hitler in „Mein KampfDaarom moest het
Nationaal-Socialisme uit innerlijke noodzaak zich ook met
en opvoeding bezig houden, ja deze doordringen van zijn
goddeloos totalitair beginsel. Helaas zagen we, dat bijna allemaal erg
laat, bijna te laat.
H. C. VAN DONK
Principieel
Openlijk
R. ZUIDEMA
Ondergronds
open vizier heeft de
kerk gestreden en is hier
mede de tolk geweest van
het hart van ons volk. Het valt
moeilijk onder woorden te bren
gen, hoezeer zij in haar verzet
mensen tot troost en bemoedi
ging was en hen heeft gestimu
leerd om ook zelf te volharden
in de strijd, opdat mede in bid-
en avondstilten het zou
worden verstaan, dat Christus
hen niet beschaamt, die op Hem
hopen.
ZEEUWSCH DAGBLAD
28 October 1954
Donder&fl
door
Ook „De Zeeuw”.
Eerst „De Standaard”.
MB
A J
PPI
door
NpA H?rv. pred. te Goes
Hoofd van de Chr. Uio-school
te Goes
De handen ineen!
Jl
Openlijk protest.
Moeilijkheden in Goes.
door
...van „De Zeeuw” naar
Buchenwald
Toen „De Reformatie”.
X j
pac ia 9
S-
J
ver-
stonden
WIJLEN Prof. Dr K. SCHILDER
onderwijs
Dit deed voor de Duitsers en hun
satelieten de deur dicht. Prof. Schilder
werd van zijn vrijheid beroofd en „De
Reformatie” voorgoed verboden.
F” 4!
ring der prostitutie. Ook zijn er
onderscheidene bezoeken namens
de kerken afgelegd bij de Rijks-
Commissaris, om hem te wijzen op
de dwalingen zijns weegs.
Een der volgende slachtoffers was
„De Zeeuw”. Op 10 October verscheen
de Gestapo opnieuw te Goes, nu om
de verdere uitgave van „De Zeeuw” te
(Zie slot op pagina 11)
cialistische ideologieën te maken, In de
plaats van stroop, kwam toen de azijn.
De kranten konden ongestoord blij-
ven verschijnen. Ja wel.
„Macht en bevoegdheid blijven ge
lukkig twee. Tenslotte zal de antichrist
gene en de kerk deze behouden. En
daarna komt de dag van den groten
oogst. Kom, Heere Oogster, ja kom
haastiglijk; kom over het Kanaal en
over de Brennerpas, kom via Malta
en Japan, ja kom van de einden der
aarde en breng Uw Snoeimes mee en
wees genadig aan Uw volk; het is wel
bevoegd, maar slechts door U, door U
de handen ineengeslagen moesten wor
den, eer het te laat zou zijn.
De Vereniging van. Chr. Onder
wijzers (de zgn. „Grote”), die in deze
jaren geen hoofdbestuurslid uit Zee
land had, wees mij aan als toegevoegd
lid, om als contactpunt voor ons gewest
op te treden, ook als b.v. het in- en
uitreizen hier verboden zou worden.
Wat kort daarop een feit werd!
Het hoofdbestuur wees voor ieder lid
een reservepersoon aan die, bij even
tueel verbod van de organisatie, samen
tesaam onze Bijbel, die juist thans
zijn veelvuldige rijkdom openbaart.
Wij zien het familieleed-, in dui
zenden gezinnen gedragen, wij
turen in een toekomst, die met haar
duizend vragen ons geen antwoord
geeft.
Doch wij stamelen van Gods
troost, die door tallozen onder
vonden is in vorige eeuwen en
die ook thans niet te klein zal
zijn. Wij strekken onze armen uit
naar Gods barmhartigheid, die in
Heer en Koning, heeft de kerk haar
opdracht trachten te vervullen, zon
der ophef en fanfare, in ootmoedi-
dige dienstbaarheid. Als voorbeeld
van deze geest moge dienen, dat
een der voornaamste verzetsstrij
ders in zijn boek over het verzet
der kerk, in het register van hen
die zijn gearresteerd en verhoord,
niet eens zijn eigen naam heeft ver
meld. Zo zouden er vele anonymi
te noemen zijn. Zij zijn bij God be
kend en dat is hun genoeg.
De lijst van gefusilleerden en
gevangenen toont, dat ook de kerk
moedig risico’s heeft aanvaard en
dat onder haar leden menigeen als
slachtoffer is gevallen voor zijn
overtuiging om liever te sterven
voor een rechtvaardige zaak, dan
te leven onder willekeur en dwang.
Wij gedenken hen met ere en wee
moed en danken God, dat Hij ons
zulke getuigen schonk, die nu uit
de strijdende, in de triomferende
kerk door Hem zijn overgenomen.
vlees en bloed is geworden, te
genover alles, wat ons tot ver
ootmoediging dringt. Wij begeren
door de Heiligen Geest te ontvan
gen de vastheid, die de Psalmist
doet getuigen: „God is ons een
toevlucht en sterkte. Hij is
krachtig bevonden een hulp in
benauwdheden. Daarom zullen
wij niet vrezen, al veranderde de
aarde haar plaats en al werden
de bergen verzet in het hart der
zee”.
En wij getuigen van ons ver
trouwen in de toekomst, voor en
keling en kerk en volk, om der
wille van Hem, die Zijn Raad vol
voert en die door de zekerheid
van Zijn Raad ons bekwaamt, aan
Zijn hand te gaan door het duis
ter, te dragen, wat Hij te dragen
geeft, te volvoeren, wat Hij ons
vraagt en biddend te getuigen van
Zijn licht, dat alle duister over
wint”.
Zo zijn er nadien geregeld herder
lijke brieven, protesten en reques-
ten uitgegaan o.a. ten aanzien van
de Joden-vervolging, het opheffen
van kerkelijke bladen, de rechte
loosheid, onbarmhartigheid en het
optreden van het Nationaal Socia
lisme, de Kultuurkamer, de Ar
beidsinzet, de Jeugd, School en Op
voeding, de wegvoering van studen
ten, doodvonnissen, de reglemente-
Toen in de nazomer van 1940 de be-
zettingsautoriteiten eerst de bestuurs
leden en het personeel der scholen de
beruchte Ariërparagraaf lieten teke
nen, en kort daarna eisten, dat ver
meld zou worden, of er Joodse kinde
ren op de scholen aanwezig waren,
kwam het mondeling doorgegeven ad
vies: „Vult niets in! Want als ge een
negatief antwoord zendt, zullen de
weinigen, die niets berichten, omdat
ze wel Joodse kinderen onderwijzen
en deze niet aangeven willen, een ge
makkelijke prooi voor de overweldi
gers vormen. Vormt één aaneengeslo
ten front!”
Helaas luisterden de meeste school
besturen, ook in Zeeland, nog niet naar
dit parool, dat door de „leiding” was
uitgegeven, maar zonden, soms met ’n
protest, de gegevens in.
Inmiddels kwam van het genazifi-
ceerde departement, waar prof, van
Dam en de nog beruchtere Noordijk
de teugels in handen hadden, langza
merhand een lawine van decreten af
over het zuiveren van de schoolboeken
van leerstof, die de Duitsers onwelge-
ndien ooit, dan is gedurende de overheersing van ons land door
de Duitsers, de grote betekenis van een vrije onafhankelijke pers
wel duidelijk gebleken.
Ons volk heeft het tijdens de bezetting niet gemakkelijk gehad.
Maar één van de zwaarste beproevingen is ongetwijfeld geweest, dat
er van vrije meningsuiting en publieke voorlichting door de pers geen
sprake meer was. Het luisteren naar niet onder Duitse controle staan
de radio-uitzendingen werd met de zwaarste straffen bedreigd. En de
kranten hadden de keus: te worden gelijkgeschakeld en zich te ver
lagen tot slavendiensten aan de bezetters, of te verdwijnen.
CT ien jaar na de bevrijding
baadt de Maria Magdalena-
kerk te Goes weer in een
zee van licht. Het is het licht van
schijnwerpers, dat de schone con
touren van dit bijzonder mooie
kerkgebouw treffend doet uitko
men.
Dat is anders geweest we
ten we het nog? Herinneren we
ons nog de tijd van verduiste
ring, toen we dwaalden door
donkere straten?
Welk een symboliek ligt er in
dit alles! We kennen het Bijbel
woord, dat de kerk moet zijn als
een lichtend licht in deze we
reld. Het waren de Duitsers die
dat licht onder een korenmaat
wilden plaatsen want hoe
zouden christendom en natio-
naal-socialisme elkaar kunnen
verdragen! In die tijd heeft de
kerk tóch haar boodschap uit
gedragen!
Thans baadt de kerk zich
weer in het licht van schijnwer
pers; de tijd van verduistering
is voorbij, niet het minst dank
zij het geestelijk verzet. Is het
nu ook zo dat mèt dit helle licht
het licht der waarheid ook nog
hoger op de kandelaar is ge
plaatst?
vallig was, over het verbod van dra
gen van insignes in school, enz. enz.
Toen begrepen de leidinggevende
personen in de schoolorganisaties, dat
dat de Duitse inbrekers hier waren
gekomen, niet om ons volk te onder
drukken, maar om het te bescher
men.
Bij de aanvaarding van zijn ambt
verklaarde de Rijkscommissaris, dat
het niet de bedoeling was van de
Duitsers om dit volk him politieke
overtuiging op te dringen. Het onaf
hankelijk karakter van ons volk, ons
geestelijk en nationale leven, onze na
tionale instellingen en rechtspraak
zouden geëerbiedigd blijven. De poli
tieke partijen konden rustig hun ar
beid voortzetten.
Mooier kon het al niet.
Het duurde echter niet lang of de
Duitse machthebbers moesten tot de
ontdekking komen, dat zij zich vergist
hadden, toen zij meenden het Neder
landse volk door mooie woorden tot
gewillige onderdanen van Hitler en
van
als „schaduw”-bestuur de taak zouden
overnemen.
Spoedig volgde een verzoek, in Ber
gen op Zoom een onderhoud te hebben
met „iemand” over de samenbunde
ling van het verzet. Dit bleek te zijn
de jeugdige mr Donner, thans profes
sor aan de V.U., een oudere broer van
de befaamde schaker.
Voor elke provincie werd één man
gezocht, die als „Top” samen zich re
gelmatig zouden beraden en monde
ling de adviezen aan de scholen zou
den doorgeven. Dit zou dikwijls op
korte termijn moeten geschieden, daar
de plannen van de bezetter zo spoedig
mogelijk moesten doorkruist en ver
ijdeld worden.
Gezien de moeilijke verbindingen
in Zeeland, en ook het gevaar, dat
een herhaalde afwezigheid in school
zou opvallen, stelde ik voor, de heer
J. Laport te Goes ook op te nemen,
wat aanvaard werd. Zo hebben wij
beiden beurtelings de „Top”-verga-
deringen, die meestal in Utrecht ol
Amsterdam werden gehouden, bij—
gewoond.
Eerst had prof. Dr V. H. Rutgers
de leiding na diens gevangenneming
mr J. Terpstra; het was een treffend
moment, toen ik het gijzelaarskamp
Beekvliet te Sint Michielsgestel in
Mei 1942 binnengevoerd werd, als één
der eersten laatstgenoemde te ontmoe
ten, die me begroette met: „Ik had je
verwacht!”
Met mij was het Zeeuwse onderwijs
daar vertegenwoordigd in de heren dr
K. Huizinga en Swanborn van Mid
delburg en de heer Steketee van de
school aan de Nieuwstraat te Goes.
Laatstgenoemde fungeerde daar als
postbeambte, wat de doorzending van
onze brieven zonder censuur bevorder
de.
Inmiddels was van het departement
de missive gekomen, dat vanaf 1 Ja
nuari 1942 alle oproepen van sollici
tanten bij vacatures in het groene de
partementale blad moesten worden ge
plaatst en een voordracht bij de Rijks-
inspecteur ingediend. Ieder begrijpt de
bedoeling: N.S.B.-sollicitanten moes
ten een kans krijgen, vooral nu men
bezig was langzamerhand inspecteurs
van de nieuwe orde aan te stellen.
Toen begrepen Schoolraad en C.V.O.,
dat nu openlijk moest opgetreden wor
den tegen deze schending van ’t recht
der vrije school, waarvoor ons voor
geslacht 80 jaar had gestreden in de
vorige eeuw tegen de onverdraagzame
liberale overmacht.
Zelden las ik een waardiger en ont
roerender hartekreet dan de brief aan
de bezetter. Ootmoedig werd daarin be
leden, dat het lot van onze scholen in
handen ligt van God Almachtig, Wien
men meer gehoorzamen moet dan
mensen.
In een schrijven aan de besturen
werden deze opgewekt, het departe
ment te melden, dat men de gestelde
eisen niet kon en mocht inwilligen.
Binnen twee weken hadden plm.
1700 van de 2000 schoolbesturen der
Prot. Chr. Scholen aan deze oproep
gevolg gegeven, waaronder ook vele
Zeeuwse. Helaas deed niet ieder z’n
woord gestand.
Vooral het feit, dat de inspecteurs het
inzenden van een voordracht bagatel
liseerden bij de schoolbesturen, deed
sommigen overstag gaan. Desondanks
hielden besturen als die van Ritthem,
Zaamslag e.a. voet bij stuk, al moesten
de benoemden in laatstgenoemde plaats
onderduiken en ontkwamen ze op het
nippertje aan een arrestatie.
Ook matigde het departement zich
het ontslagrecht aan, al verschool het
zich hierbij achter „de Duitsers”.
Dat ondervond o.a. de heer W. van
Wouwe, die aan de Chr. U.L.O.-school
te Goes arbeidde en „gezocht” werd.
Eerst aangeklaagd wegens anti-Duitse
gebeden voor de klas, werd hij 3 we
ken gevangen gezet en daarna op het
departement ontboden, waai- Noordijk
hem prees om zijn overtuiging als Cal-
(Zie slot cp gania 11)
Aanvankelijk scheen het nog mee te
zullen vallen. Aan de geestelijke vrij
heid van ons volk zo heette het
zou niet worden geraakt. Enige dagen
na de bezetting van Zeeland, verklaar
de de militaire perschef te Middelburg,
dat de kranten ongestoord konden blij
ven verschijnen, mits geen „Engelse
leugenberichten” werden opgenomen.
Hieraan werd toegevoegd de wens, dat
de binnenlandse politieke tegenstellin
gen niet toegespitst zouden worden.
Het was voor ons volk een kwade
dag, toen de verrader van Oosten
rijk, de beruchte dr Seys Inquart,
hier arriveerde om als Rijkscommis
saris het binnenlands bestuur over
te nemen. Iedereen begreep dat dit
niets goeds voorspelde.
Maar wat niemand verwacht had:
ook Seys Inquart begon met de
strooppot te werken. Ons volk moest
onder de indruk worden gebracht tot aanhangers
e herinnering aan de
I zetsstrijd roept de edelste
gevoelens wakker aan een
donkere tijd in onze volkshisto
rie. Nu wij gelukkig weer tien
jaar in vrijheid ademen, gaat er
nég een huivering door ons heen,
als wij denken aan de beproevin
gen, welke wij in de moeilijke
jaren 1940^-1945 moesten onder
gaan. Het onrecht en geweld, de
deportaties en het schrikbewind,
vooral tegenover de Joden, het
machtsvertoon en de leugencam-
pagne, de gebombardeerde hui
zen en de donkere straten, de
vluchtelingen en buiten onze pro
vincie de hongeroptochten: zij
verbleken, Gode zij dank, meer
tot een haast vreemde nacht
merrie, hoezeer zij ook een prik
kel zijn geworden tot het ver
zet.
Dat ook de kerk in verzet is
gekomen, mocht van haar wor
den verwacht en is ook in ster
ke eendracht, als een bijna uniek
gebeuren, geschied. Zeker waren
er onder haar leden ook politiek-
verkeerden en talloze halfslachti-
gen, maar als geheel heeft de
kerk, naast andere levenskrin
gen, niet alleen noodwendige en
practische hulp geboden, maar
niet minder was haar verzet,
krachtens haar boodschap, prin
cipieel, ootmoedig en moedig.
Principieel, omdat haar uitgangs
punt krachtens haar oorspron
kelijke opdracht en zelfs boven
de liefde voor vorstenhuis en volk,
was dat er tegen de tirannie en
de terreur ruimte moest worden ge
laten voor de vrije verkondiging
van het Evangelie; alsook dat in
vrijheid en recht het Evangelie zijn
loop en toepassing zou hebben on
der ons volk. De practische hulp
verlening mocht niet staan in het
teken van de politieke volksdienst,
met bevoorrechting van haar aan
hangers, maar zij behoorde te zijn
uitdrukking van christelijke barm
hartigheid voor allen.
Uitvloeisel hiervan was dan ook
niet het trotse gebaar zich daarme
de een goed vaderlander te betonen,
maar in gehoorzaamheid aan haar
X "J immer zullen wij ook mo-
JN gen vergeten de samen
bindende kracht, welke uit
de nood geboren is. Hoe verhef
fend en beschamend tevens is
deze herinnering! Teveel behoort
zij weer tot het verleden en toont
dj onze ondankbaarheid tegen-
ov®r Hem, Die de nood heeft
willen gebruiken, om ons te leren,
in fiere eendracht te strijden.
Djn?dag 25 Juni 1940 is het Con-
nt der kerken in het leven geroe
pen, om m het verzet der kerk el-
«ar te dienen en vóóf te lichten>
nuijnen op te stellen van protest
samen het gewicht der kerk in
nVB„scte leggen tegenover de
vn„rWv^lger’ alleen maar buigt
voor het getal.
1- ^nlijk zijn de kerken, over al
mon ei..muren heen, in nauwe sa
menwerking, voor het voetlicht ge-
r .enj hebben zij namens het
éénXrj’ d?r kerken verscheidene,
doen U1f?en<le kanselboodschappen
heeft jrtfaan. Dit centraal optreden
dat Jkerken er °°k voor behoed,
en door de bekende verdeel-
»ord^rS'AI?ethode zouden gesloten
Werd t,'*As een blijde verrassing
föar ervaren> dat. toen wij ge
le wordPen ?et atomheid geslagen
ien de kerk blijkbaar nog
ran ?°nda haK en voor het front
tuigend die het wUde horen, ge
lui/ 315 gat van wat haar inner-
en tot spreken drong.
poea deed de eerste bood-
capitulatie, waarin ge-
.1 vragen van
zedelijke, geestelijke
Maar toen de hoofdredacteur van
„De Standaard”, dr H. Colijn, de be
wering van een Duits Witboek, dat de
Nederlandse Regering vóór de oorlog
een vérgaande overeenkomst met En
geland en Frankrijk had gesloten, als
onwaar brandmerkte, werd „De Stan
daard” voor de tijd van acht weken
verboden. De waarheid mocht niet
worden gezegd.
Ongeveer een maand later, werd de alleen, om ’t eeuwig welbehagen”.
verdere uitgave van „De Reformatie”
onmogelijk gemaakt, en zijn hoofdre
dacteur prof, dr K. Schilder gevangen
gezet.
Prof. Schilder had reeds jarenlang
de Nationaal Socialistische beginselen
met kracht bestreden en de komst van
de Duitsers gaf hem geen aanleiding
de strijd te staken.
Een begin Augustus met profetische
bewogenheid geschreven artikel ein
de Nationaal So- digde aldus:
lijk bewoo;
Hoe
®chap na de c
Hhappeliik’ x”3 ,aezzn- °ns maat-
”oll«lei>en ons °anse
rich met ^et Huis van Oranje,
«ien on», zoraen en onzekerhe-
uitstorten, openen wij
Niet mannen als Mr J. J. Hangelbroek, die enige weken geleden z’n
zilveren ambtsjubileum als secretaris van de Schoolraad vierde, of de
reeds overleden Prof. Dr V. H. Rutgers en Mr J. Terpstra.
Ook ondergronds heeft de kerk
haar aandeel gehad in contacten
onderling en zijn er samensprekin-
gen georganiseerd, ’t zij op haar ini
tiatief of met haar medewerking. Op
praatavonden binnenskamers werd
voorlichting gegeven over wat er in
en buiten de kerk geschiedde, good
will werd gekweekt bij hen, die
overigens vreemd tegenover haar
stonden, het inzicht werd verdiept
in de motieven, die hebben geleid
tot een bepaalde actie, geld werd
ingezameld, om een steunfonds te
vormen voor hen, die in ogenblik
kelijke nood verkeerden. Verzets
strijders werden voortgeholpen,
broodbonnen werden ingezameld en
ook menige pastorie bood onderdak
aan parachutisten en Joodse vluch
telingen. Pastoors en predikanten
overlegden met elkaar, hoe zij hun
leerlingen konden weghelpen uit de
verplichte arbeidsdienst. Aan hen,
die elders waren ondergedoken of
te werk gesteld, werden paketten
verzonden, waarin briefjes waren
gemoffeld, om hen op de hoogte te
stellen van de situatie thuis of van
de vertrouwde omgeving. Adviezen
en geheime mededelingen werden
namens de kerk door een courier be
zorgd aan het bestemde adres. Pijn
lijke verhoren werden afgenomen
in de pastorie of voor het tribunaal
over stoutigheden in de preek of
geweigerde afkondigingen van col
lecte voor Winterhulp enz.
Bij alle spanningen ontbrak ge
lukkig de humor niet. In kreupel-
rijm bleek ook de liefde tot de kerk:
„Wie kerkklokken tot kanonnen
giet, wint de oorlog niet”.
Tenslotte vond Revius’ woord
weerklank, toen de dag der vrij
heid gloorde:
Een aambeeld is de kerk, wan-
[neer zij wordt geslagen.
Zo kan zij nog veel dulden en
verdragen.
Maar al de hamers, die op dit
[aambeeld slaan,
zullen zelf op het lest te pletter
[gaan.
•jy* -1
