OTRIFF
nkelijk
SMULLEN
Duikers
controleren
milieu in
de Delta
V 'irlA-
KAREL APPEL EN BIOTEX:
GOODWILL DOOR CULTUUR
Uit
Nog pas geleden hebben we buitenland
se vrienden omver laten vallen van ver
bazing door hen de Deltawerken te tonen.
Wij Nederlanders zijn zelf al lang van de
verbazing en de bewondering bekomen.
Wij zijn gewend geraakt aan de superla
tieven van de Deltadienst en we vragen
ons zelfs af of het allemaal wel goed is
wat de „natte waterstaat" aan het doen is
in de Zeeuwse stromen; of het milieu niet
weer eens het kind van de rekening
wordt.
Onmiskenbaar is het feit dat Rijkswa
terstaat ook het milieu-aspect nauwlet
tend in het oog houdt. ï)at blijkt ook weer
eens uit de activiteiten van de „Delta
duikers", een diensttak van de afdeling
Ontwikkeling Nieuwe Werkmethoden,
een groep mensen werkend in de diepe
schaduw van het Delta-gigantisme, maar
daaraan van tijd tot tijd niettemin be
langrijke bijdragen leverend. Wij had
den een gesprek met A. D. Hoogendoorn,
plaatsvervangend hoofd van ONW.
sm
Waarneming
die vanmiddag in
ibbendaus te Eindhoven
:t eerst geopend wordt,
leemte gaat voorzien'
at zo mooi heet. Daarop
een overzicht gegeven
teraire tijdschriften van
en zuid na 1945. Daar
ongeveer 500 titels aan
De beide culturele mi.
;s van Noord en Zuid
ieder f 20.000,- om dit
ot stand te brengen. De
idams en de Nederlan-
ireugelmans (universi-
bliotheek Leiden) waren
woordelijk voor de sa
iling ervan. Het is de
ing deze tentoonstelling
:ho!en, culturele centra
'gelijke uit te lenen De
'ijs ligt tussen de f 500,.
1000,-, afhankelijk van
ntal inwoners. Een goed
Tot 13 oktober blijft de
tie in Eindhoven, daarna
en Haag, Antwerpen en
t aan de beurt.
Stanesby. Opus 1, bg.
e uit 15 kamersanates,
voor het eerst uitgevoerd
2 (Handel was toen 37
door Jan Roger in Am-
n. Voor deze uitvoering
t name geput uit een
s uitgave door Walsh en
uit Londen (1731). bi
sonates liggen talrijke
mingstekens voor
ls grote" werken, ter-
ij zich in de sonates ook
lit. Het timbre van de
instrumenten is anders,
mming ervan is dikwijls
t wanneer je de platen
voorkennis draait, je af
het gevoel krijgt, dat
-als" klinkt; het aanbla-
ertoont vaak een ander
er dan we gewend zijn.
ze sonates op een rijtje
rat saai lijken, maar bin-
het betrekkelijk kleine
van het ensemble dat
voering verzorgt (Frans
en, Bruce Haynes, Bob
Ysperen, Anner Bijlsma
ns Jürg Lange) en in de
wijze van Handel zit
ariëteit aan instrumenta-
>.a. ook cembalo, orgel,
imbel, cello ea.>, dat je
weer verrast wordt
de afwisselende klank-
n. Op deze manier bljj-
et zeer fijne muziekjes,
p een perfecte en roiide
ale manier worden uit-
rd. Erg plezierig, zelfs
ier je de zes kanten ach-
Ikaar afdraait. Het km
zijn dit bij de aankoop
te doen; want in één
nze kanten zat een sto-
tik. Tot 1 februari kos-
3 lp's f 55 daarna gaan
1,70 kosten.
CORG FRIEDRICH HaN-
SaMTLICHE SONATEN -
TS BRüGGEN (Philips-
6747 096).
n staan b.v. de teksten,
firn Sonneveld beroemd
e (ik bedoel de teksten.
Sonneveld) zoals twee
tiusbijdragen, en de
eester; liedjes over het
ke leven als Dank
de confessionelen of het
oedige afscheid van
Moulijn in de rubriek
Gedrukt staat nu do-
Ton Oosterbaan van het
mapostelaat (en n0-
of de persiflage op Her-
'an Veens Suzanne. Heel
eflijker dan zijn tekst op
ennehoer van alle tijd®"'
van der Meyden". ",e
■dam wel eens met de
binnenrijdt, voelt de
kerheid van Stieltjes-
etc. Je zou door willen
De teksten getuigen van
epaalde kijk op het w"
waarmee je het wel m
ens kunt zijn. Maar da
e graag liggen voor hel
rige genoegen van de to-
tndel.
Als helikopters hangen de meeuwen in de lucht, pal tegen de wind in, die over
de Oosterscheldedijk giert. De regen roffelt tegen de oude gevels van de Del
tadiens tbarakken op de dijk, bij de haven van Burghsluis. Het grijze water van
de Oosterschelde lijkt, met z'n witte schuimkoppen, op oud zilver dat een
poetsbeurt nodig heeft. „De golven kunnen hier heel wat hoger zijn", zegt de
heer Hoogendoorn, „je moet maar eens komen kijken als de wind recht in 't gat
staat."
Onder langs de dijk ploegt een werkschip achter zijn witte snor van buiswater
aan. Alsof het zo geregisseerd is want op het dek rust een dikke rol uit ijzer
gevlochten wapeningsnet en toevallig hebben we het over die stalen netten.
-
De netten zijn onderweg
naar het fabrieksschip „Jan
Heijmans" waar ze verwerkt
worden in zinkstuikken-nieu-
we-stijl, bij Rijkswaterstaat
bekend als de steenasfaltmat-
ten. Met de „betonblokken-
matten" en de „grintworstmat-
ten" vormen zij een nieuwe
generatie zinkstukken die het
traditionele en voor grote wer
ken, als in de Oosterschelde,
nauwelijks in voldoende mate
aanwezige rijshout vervan
gen-
Dergelijke zinkstuikken zijn
nodig om de bodem ver voor
en achter een toekomstige
dam stevig te maken en vast
te houden zodat stromingen de
dam later niet kunnen onder
mijnen. Eeuwenlang werden
zinkstukken vervaardigd van
rijshout en riet. Dikke lagen
moesten dat worden om te
voorkomen dat ze zand zouden
doorlaten. Van de andere kant
moesten er wel water doorheen
kunnen. De Hollandse water
bouwers van zeker vier eeu
wen terug losten dat probleem
dus op met wat de natuur in
overvloed bood. Maar zij had
den nog niet te maken met
werken van Delta-propor
ties.
De schaal daarvan is dusda
nig groot dat niet alleen de
normale Nederlandse rijshout-
voorraad tekortschiet, maar
bovendien verslindt deze wij
ze van zinkstukken maken op
die schaal, massa's manuren-
En aangezien manuren ook bij
de Deltawerken tot de kost
baarste kostbaarheden beho
ren, werd de dienst Ontwikke
ling Nieuwe Werkmethoden
ingeschakeld-
Dat is een gezelschap van
inventieve deskundigen die
niet opzien tegen de onmoge
lijkste improvisaties. Hoogen
doorn: „We bestuderen oude
methoden en kijken wat eraan
te verbeteren valt. We probe
ren ook nie uwe dingen. Dik
wijls behelpen we ons dan
met zelfgemaakte hulpmidde
len. Zo hebben we de reus
achtige haspel van de Haring-
vlietkabelbaan gebruikt bij
het experimenteren met nieu
we kunststofzinkstukken die
we als het ware over de bo
dem wilden uitrollen vanaf
een schip. De diameter van
het haspel was niet eens groot
genoeg. We hebben het door
middel gezaagd en zelf ver
groot. De aannemer, betrokken
bij het onderzoek, heeft zijn
zinkrol daarna ontwikkeld aan
de hand van onze experimen
ten.
Moderne en tot nu toe
alleen nog in Nederland toege
paste zinkstukken worden let
terlijk als lopers uitgerold. De
basis grondstof voor zo'n zink-
stuk is een stevig weefsel van
polypropeenvezel, niet dikker
dan een niet te duur kamer
breed tapijt.
Dat doek, uitgerold in lopers
van 30 of 17 bij 200 meter,
blijkt dezelfde filtrerende ei
genschappen te hebben (zand
niet, water wél doorlatend) als
de vroegere rijshoutzinkstuk-
ken die dikten van meer dan
een meter konden bereiken.
Het kunststofdoek moet
verzwaard worden om het op
z'n plaats te houden- Dat ge
beurt met betonblokken in een
speciaal daarvoor gebouwde
fabriek aan de Oosterschelde-
oever of met steenasfalt, ver
stevigd met een wapeningsnet
en dat gebeurt aan boord van
de „Jan Heijmans". In beide
De Oosterschelde: het
grootste van de nog uit te
voeren Deltawerken.
gevallen wordt het verzwaarde
zinkstuk opgerold en vervol
gens op de zeebodem weer
uitgerold.
Hoogendoorn: „De nieuwe
zinkstukken voldoen tot nu
toe goed en er is nogal wat
belangstelling voor uit het
buitenland, vooral uit West-
Duitsland.
De zinkstukken zijn er een
voorbeeld van hoe de Delta
dienst moet grij'pen naar vol
komen nieuwe middelen bij
de uitvoering van het grootste
waterbouwproject uit de op
dit gebied toch niet geringe
Nederlandse geschiedenis. De
ongekend grote schaal van de
werken, de krachten welke er
door in bedwang moeten wor
den gehouden en de relatief
korte tijd waarin het hele kar
wei moet worden geklaard om
het risico van een nieuwe
ramp zo beperkt mogelijk te
houden, maakten tal van oude,
vertrouwde werkmethoden on
toereikend. Nimmer in de wa
terbouwkundige historie van
ons land werden in zo'n korte
spanne tijds zoveel nieuwe
technieken en materialen be
proefd en ingevoerd als tussen
1956 en nu in onze Delta-
Al die nieuwigheden zonder
precedenten vereisten ook een
nauwkeurige en voortdurende
controle- Voor veel zaken
achtte men de gebruikelijke,
vaak geavanceerde peil-,
meet- en controle apparatuur
onvoldoende- Er was grote be
hoefte aan directe menselijke
waarneming op de plaats zelf,
doorgaans diep onder het troe
bele wateroppervlak. Alleen
duikers konden dat en dan
nog uitsluitend duikers met
meerdere, vooral waterbouw
kundige, vaardigheden.
En ze „zweven" duikers, in
dienst van Rijkswaterstaat,
vele tientallen kilometers na
den van zinkstukken na om te
kijken of die voldoende over
lappend en goed zijn uitge
legd. Dat is natuurlijk maar
één facet van hun zeer geva
rieerd werkprogramma- Nu de
Deltadienst minder werken te
gelijk onderhanden heeft, wor
den de duikers steeds meer
ingezet bij het onderzoek naar
de kwaliteit van bodem en
water in de afgesloten zeear
men. Ook houden zij, in nauw
overleg met de afdeling Mi
lieuonderzoek van de Delta
dienst in 's-Heer Arendskerke,
het wel en wee van planten
en dieren nauwlettend in de
gaten. De nodige deskundig
heid doen zij op door zelfstu
die en ervaring, zoals ze dat
ook deden met de nodige we
tenschap omtrent de water
bouwkunde.
Na dijk-, plaat- of oeverval-
len gaan de duikers naar be
neden 'om de reeds met peilin
gen verkregen gegevens aan te
vullen door de grondverande-
ringen zeil in ogenschouw te
gaan nemen. Niet zelden ne
men de duikers film-, foto- en
geluidsapparatuur mee naar
beneden.
Hoogendoorn: „De omstan
digheden waarin zij werken
zijn doorgaans niet gemakke
lijk. Bijna altijd is het donker,
al vanaf een diepte van vijf
meter. Het schijnt hen in prin
cipe niks te kunnen schelen of
ze overdag of 's nachts moeten
duiken, maar ik vind het maar
unheimisch om ze 's avonds te
zien vertrekken, misschien
omdat ik zelf geen duiker ben-
Ik voel altijd wat opluchting
als ik' hoor dat ze veilig terug
zijn".
De werkomstandigheden van
de duikers zijn erg verschil
lend. Zout, zoet of brak water,
het maakt allemaal verschil*
evenals deining, golfslag en
getijden. Meestal kunnen ze
alleen naar beneden tijdens de
laagwaterkentering als de
stroomkrachten wat zijn afge
nomen.
Duiken voor de Delta ls
geen sport. Het is zwaar werk-
En hoewel de duiker alleen
met lamp en kompas zijn weg
kan vinden in de natte duis
ternis en nooit een globaal
overzicht kan krijgen over
wat hij aan het beschouwen is,
hij heeft één hulpmiddel bij
zich dat de Deltadienst niet
meer kan missen, zéker niet
onder water: het menselijk
oog, gecontroleerd door gezond
verstand-
WIM KOCK-
Dankzij de wereldberoemde kunstschilder Karei Appel
en de heer Willem Engelbregt, commercieel directeur van
Kortman en Schulte, is een unieke verzoening en samen
werking ontstaan tussen commercie en cultuur.
De schilder Karei Appel, van Hollandse komaf („ik rot
zooi maar wat an"), hoeft niet meer voorgesteld te worden.
Kortman en Schulte is ontstaan uit een fusie van groten
van de zeep- en soda-industrie, waarvan Bio-Tex wel het
bekendste merk is. Directeur Willem Engelbregt raakt
over dit nieuwe project binnen zijn nuchtere mogelijkheden
zelfs enthousiast.
Willem Engelbregt met de litho, die aan de honderd winnaars zal worden
uitgereikt.
„Kort samengevat komt dit sa
mengaan van commercie en
cultuur op het volgende neer.
Vandaag start Bio-Tex onder
het motto „Kleurenfestival'
een nationale prijsvraag,
waarbij iedere landgenoot uit
genodigd wordt om voor 9 no
vember een vei tekenpapier in
te zenden naar Bio-Tex Kleu
renfestival postbus 8530 te
Amsterdam. Dit vel dient vol-
getekend of volgeschilderd te
zijn op het thema Circus: toe
standen van en rond het cir
cus.
Karei Appel, aangenaam ver
rast met deze stimulans voor
de creatieve uitingen van zijn
Nederlandse volk, verklaarde
zich bereid de jury op zich te
nemen van deze artistieke
wedstrijd. Hij gaf trouwens
zelf het thema aan, omdat hij
gek is op het circus. De hon
derd hoofdprijzen van deze ar
tistieke wedstrijd bestaan uit
honderd drukken xan een
speciaal voor dit doel door
Karei Appel ontworpen kleu
renlitho (steendruk) met vo
gel. De waarde van elke dezer
steendrukken bedraagt rond
duizend gulden-
Aan deze honderd winnaars
zal een nieuwe opdracht ver
strekt worden in dezelfde
stijl; een tekening of schilderij
op het thdhia vogel. De win
naar daarvan zal een daarvoor
speciaal vervaardigd schilderij
van Karei Appel uitgereikt
krijgen: een olieverf schilderij
van anderhalve bij anderhalve
meter, getiteld „De gedres
seerde circuskoe met dansende
kat". Dit werk is (laag) ver
zekerd voor 75.000,-.
Op 27 september zal in het
Maastrichtse Bonnefantenmu-
seum een tentoonstelling ge
houden worden van kleurenli
tho's uit eigen collectie van
Karei Appel. Deze tentoonstel
ling is thans in Amsterdam te
bezichtigen in het Amstelpark-
Er zal geen verkoop plaats
vinden".
Hoe komt een commercieel
bedrijf als een reinigingsmid-
delenfabriek (notabene!) aan
een dergelijke culturele beze
tenheid?
Commercieel directeur Willem
Engelbregt: „Bio-Tex heeft
altijd op deze communicatie-
toer gedraaid- Wij muntten al
tijd uit door deze culturele
stijl. U begrijpt dat dit geen
reclame-truc van ons is. Welke
doorsnee-huisvrouw mikt op
een litho of schilderij van Ka-
rel Appel, waarbij zij het pro-
dukt niet hoeft te kopen, niets
hoeft in te vullen, maar wel
zelf creatief bezig moet zijn?
Zij heeft toch liever een
bromfiets voor haarzelf of
voor haar zoon. Het is voor
ons een link leggen tussen
commercie en cultuur- De
commercie is verproletariseerd
vooral in de reclame-aanbie
dingen. De cultuur is geïso
leerd geraakt. Ik kwam op dat
idee bij mijn bezoeken aan
Zwitserland door het voor
beeld van Migros in dat land.
Migros is een geweldig groot-
warenhuizenconcern. Migros
heeft een enorm marktaandeel
in de levensmiddelendistribu
tie in Zwitserland. Zij be
schikken over enorme super
markets, maar ook over rij
dende winkels. Dat is werke
lijk iets heel bijzonders.
Migros besteedt zeer veel aan
cultuur- Migros heeft bijvoor
beeld in dat viertalige land
een hele keten van talenscho
len, gelegen boven hun super
markets. Bovendien wordt
door MigTOs bijvoorbeeld het
Symphnnieorkest van Tokio of
Duke Ellington naar Zwitser
land gehaald om tegen spot
prijzen voor hun consumenten
op te treden. Zij organiseren
tournees van tientallen concer
ten door Zwitserland voor hun
klanten. Zij geven jonge kun
stenaars gelegenheid te expo
seren boven hun supermar
kets, naast de talenscholen. Ik
geloof dat zoiets een formida
bele wisselwerking is: com
mercie met kunst. Samen edu
catieve mogelijkheden vinden-
Toen vroeg ik me af of het
niet mogelijk zou zijn, enige
fondsen ter beschikking neb-
bend, om daar iets meer aan
te doen- De grote stoot gaf het
enorme succes van onzs
„Vlekkenprijsvraag" in 1973
bij ons tienjarig feest Bio-Tex-
Het was ook een vrije prijs
vraag zonder binding „maak
een artistieke vlek". Niet min
der dan 26.000 inzendingen,
waaronder juweeltjes van
kunst. Eppo Doeve, voorzitter
jury, vond het toen jammer
deze dingen op te bergen in
het archief- Het resulteerde in
een geweldige tentoonstelling
in het Van G-ogh-museum. Zo
viel dit jaar de naam Karei
Appel, helemaal in the pictu
re.
Mevrouw Ellis van Herpen,
directrice van een public rela-
tionsbureau in Amsterdam, in
geschakeld voor dit Appp'-
project bovendien in haar
vrije tijd het plan tot stichting
van het Karei Appel-centrum
in Amsterdam in het Amstel
park coördinerend, is vol van
beide plannen, zowel om met
Karei Appel de kunst te popu
lariseren als om een Appel-
centrum te stichten. Commer
cieel directeur Willem Engel
bregt heeft mij tevoren reeds
verklapt dat de reclamemana
ger een veelgehoorde uit
spraak van Karei Appel ci
teerde, dat kunst verkocht zou
moeten worden als een was
middel. Vandaar.
Mevrouw Ellis van Herpen:
„Karei Appel was bij mijn
bezoek aan zijn atelier te Pa
rijs ronduit enthousiast over
het Bio-Tex plan. Evenals
over de plannen voor het Am
sterdamse Appel-centrum. Hij
heeft zijn privé collectie reeds
aan de gemeente Amsterdam
ten geschenke gegeven- Bo
vendien is er een Amsterdam
mer die het geld ter beschik
king gesteld heeft voor een
gebouw. Er is slechts vertra
ging ontstaan door de wisse
ling van de wacht op cultureel
gebied in B. W.: van Han
Lammers naar Riethof. Het
wordt het opmerkelijkste ge
bouw in Nederland.
De gemeente Amsterdam heeft
dus én het aanbod van de
collectie én van het gebouw
én van de buitenaankleding
van het gebouw. Karei heeft
daar geweldig veel plezier in.
Het wordt een museum onder
leiding van de directeur van
het Stedelijk Museum, mr- E-
de Wilde- Karei gaat dat ge
bouw van de buitenkant hele
maal met keramiek bekleden.
Het gebouw zal met aan ze
kerheid grenzende waarschijn
lijkheid komen te liggen waar
nu de Doolhof is, een eilandje.
Er zal een keramiek brug naar
toe leiden, met sculpturen en
beelden erop en er omheen.
Enfin, een ludieke beziens
waardigheid eerste klas- Maar
dat is niet alles. Karei wil
per se. dat het ook een creatief
centrum zal zijn, voor jong
talent. Eventueel ook voor mu
ziek, want zoals u weet is
Karei een bekend en verwoed
arrangeur van muziek. Denkt
u maar aan zijn „Musique bar
bare". tien jaar geleden. Hij
heeft nu ook twee banden
voor twee langspeelplaten
klaarliggen in Amerika. Ik
ben geen muziekkenster, maar
zij maakten op mij in tegen
stelling tot „Musique barbare"
een zee -n^'odieuzp indruk"
JULES KOCKELKOREN
1MB
