Ds. W. Gravemeyer,
verpersoonlijking
van feet
protestantse verzet
„AGRESSIEF GEDRAG KAN EEN
ROEP ZIJN OM MEER BEGRIP"
Ra's voordelta
te' m
grain
«li
barbecue w
Remia fntessaMsemni$?319
1/2 Kilo ifaurkaas j
3 Paprika's Éi
Schenkel met Been^ 328
Shem^wD.15
UW MENING
Christelij
politieboti
kritiek
op overht
Rijksgekeurrf
A-kwaliteit
per stak
1100 gram
Centra, gave oogst, 1/1 blik
R-emiekoopje
Koffpr
2 rol Brosse Centra 11
a ttoHche-sdiuimoïït&ï&95
Qoperwten fijn »L09
Groentesoep 6-bordenpakje m
diASd'Orariqe fles 47 Hfcer 79
2kropSla+tó>mkomtnerl48
Grote verse Anan 296
Stoof lappen 50Ö qram 3.98
KASSAKOOPJE
Mor? chen
Kersen-$&*> j
c
3if uw Cenfoa tèMe&efr fautaStef
binnenland
buitenland
Niet belangrijk
500gram
Ji Iwi Kompleet met
en windschermen, aFm.
ingeklapt 48x25x6,5 cm
gew.ókg. Handig s/oor
camplnq.dagje uiten in
de tuin. van 49.75 voor
rooster,draaispit
Tudor,dops20stuks 88
Stefano
mMrrv?n^ntST'i
I I Sr g Aanbiedingen geldig t/m zaterdag 11 mei.
Donderdag 9 mei 1974
J-Jet geestelijk verzet tegen de Duitse bezetters en hur
gelijkschakclings-maatregelen heeft tijd gevergd om
zieli te ontwikkelen. Eigenlijk stonden de meeste Neder
landers wat weerloos tegen het nazisysteem, waarvoor
zij door hun organisaties niet of onvoldoende waren ge
waarschuwd voor de oorlog. Een uitzondering moet daar
bij gemaakt worden voor de communisten en de socialis
ten. W aarbij dan echter het verdrag tussen Hitler-Duits-
land en Slalin-Sovjet-Unie in de rijen van de communis
ten de nodige verstarring teweeg had gebracht.
Het geestelijk verzet binnen de kerken is geleidelijk gegroeid.
Allerlei elementen speelden daarbij een rol. Ook binnen de Ne
derlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken. In
de figuur van één die later in de bezetting de verpersoonlijking
van het protestants verzet werd, kwam die ontwikkeling het
duidelijkst tot herkenbaarheid. Dominee K.H.E, Gravemeyer,
de secretaris van de Algemene Synode.
Hij voorzag onmiddellijk na
de capitulatie ai dat er een
kerkstrijd zou uitbreken als
de Duitsers zieh eenmaal in
ons land genesteld hadden.
Reeds op 15 mei 1940 wees hij
op een bijeenkomst de Haagse
hervormde predikanten op de
wenselijkheid in de eerstvol
gende dienst te bidden voor
de koningin, Enige weken la
ter stelde hij in het weekblad
van de Nederlandse Hervorm
de Kerk dat die voorbede
„meer dan ooit geboden" was.
Dr L. de Jong schetst het
portret van deze man in he*
vijfde deel van zijn oorlogsge
schiedenis.
„Kuno Henricus Eskelhoff
Gravemeyer was in februari
1883 in het Friese Oldeboorn
geboren. Zijn grootvader, lie
ui* het Duitse Oost-Friesland
stamde, was predikaat ge
weest zijn vader was het ook
Hij was de jongste zoon U'T
een gezin met vijf kinderen
dat evenwel niet lang in Olde
boorn bleef wonen: zijn vader
werd in '88 naar Gorcum be
roepen, vervolgens naar
Utrecht. Daar doorliep Grave
meyer het gymnasium, vervol
gens ging hij er theologie stu
deren een studie die bij
co. ibineerde met de beoefe
ning van velerlei sporten
zwemmen, roeien, worste.cn
en boksen. Hij was hard op
weg, een soort fysieke ge
weldenaar te worden, toen
zich plotseling een innerlijke
doorbraak bij hem voordeed
en hij, naar eigen overtuiging,
eerst recht tot het ambt van
predikant geroepen werd. Als
zodanig stond hij in enkele
gemeenten, het langst ((van
1920 af) in Den Haag, in de
armste stadswijk".
Tegen verzuiling
Gravemeyer was tegen de
verzuiling in ons volk. Hij
vond dat de protestanten zich
door hun bijzondere scholen
en eigen omroepverenigingen
in ons volk isoleerden. Hij
was geen vriend van de anti
revolutionaire partij. Hij
steunde wel een tijdlang
de Gereformeerde Staatspartij
van de fel anti rooms-katho-
lieke ds. Lingb'eek Dat De-
zorgde hem in protestantse
kring heel wat tegenstandels
Die probeerden hem een be
noeming tot secretaris van de
Algemene Synode, in de lente
van 40 door de neus te boren
Nog afgezien van het teit dat
hij zich op g'odsdienstig en
politiek gebied in hoofdza-k
extreem-rechts opgesteld had,
gold hij als een eenling. a,s
lastig, als grillig en als eigen
gereid Zijn voorstanders wa
ren evenwel van opinie dat
men op het secretariaat ie
mand van zijn kracht nodig
had Inderdaad. Gravemeyer.
zeer overtuigd van het eigen
gelijk, kon met zijn bezwe
rend stemgeluid in zijn optre
den iets profetisch hebben"
H:i zou zich geheel aan Je
nieuwe functie kunnen geven
Zijn vrouw was overleden,
kinderen had hij niet Grave
meyer werd met één stem
meerderheid gekozen! Twintig
jaar later vertelde hij dr De
Jong wat op die tiende mei
1940 zijn eerste gedachte was,
toer hij de Duitse vliegtuigen
van het open raam van zijn
slaapkamer over Den Haag
zag vliegen. ..Bied weerstand
Ik ben dat gezicht niet on
trouw geweest. Ik wist dat. het
reglement van de hervormde
kerk mij eigenlijk de handen
bond Dat reglement heb ik
nooit meer opgeslagen" in sa
menwerking met dr H. Wage
naar (directeur van de raar
voor de predikantstraciemen
ten) en Synode-pres dent ds
.J Addmk uit Heeze groeide
he* verzet Waeenaar vertelde
dr. De Jong onder andere
.ten groot stylist was Gra-ve
meyei niet. wél wist hij wat
hi zeggen wilde Aan mij koi
hij dat dicteren ik werkte bet
u;' en hij behoefde er dar
alleen maar correcties in aai
te brengen Wij dachten geliik
op" Zo informeerden zij ovei
a'lerlei or flemen de Dredi
kanten Er ontstond voor a
die stukken een feilloos distr
bntie-systeem bu-ton de P°s*
oro Men aanvaardde hei risin
dat er stukken in hander
kwamen van ..foute" predi
kanten Gravemeyer kreer
door dit alle» 'n protestante'
kring een nositip van gpzag
Tegen het advies van de
werkgroep .Kerk en Over
heid', in adviseerde men cto
predikanten midden januari
41 in de vooroeue voor de
Koningin te bidden.
De Jong wijdt een aantal
boeienae en onuiuüende blad
zijden aan de gebeurtenissen
Dinnen de protestantse wereld
Va,. Nederland in die eerste
oorlogsjaren 35 lebruari 1941
besloot het Convent der Ker
ken de dag dat de xeoruari-
staking uitbrak een brief te
schrijven aan het college van
secretarissen-generaal. Xn die
bnei gal dat Convent op dui
delijke wijze uitdrukking aan
zijn verontrusting door de ont
wikkeling der gebeurtenissen
gelijk deze zich meer en meer
aftekent! Dat viel bij dat col
lege in slechte aarde. Het be
antwoordde de brief niet eens!
Gravemeyer wilde de tekst
van de brief in alle protestant
se diensten laten voorlezen.
De gereformeerden besloten
dat te doen. Alle overige pro-
testantsè kerken besloten
daarop voor zondag 23 maart
een bidstond uit te schrijven.
Gravemeyer had daarvoor de
oproep al klaar ligigen, toen
dat besluit viel. In het opge
stelde stuk werd gesteld dat
de Kerk moet staan voor de
handhaving van de vrijheden
die de noodzakelijke voor
waarden zijn voor de vervui
ling van Christenplichten (te
gen de aantasting van de vrij
heid van het bijzonder onder
wijs). Voorts heette het, o.a
,.de Kerk blijve spreken en
handelen ten opzichte van het
volk Israël naar de eis van
Gods Woord" (tegen de Jo
denvervolging). Het stuk was
19 maart al in handen van een
aantal predikanten. Vermoede
lijk lichtte één of meer hun
ner de Sicherheitspolizei in.
Donderdag 20 maart werden
Gravenmeyer en Donner, voor
zitter van het Convent, gear
resteerd! Gravemeyer werd
spoedig vrijgelaten. Hij had
vanuit de gevangenis gezorgd
dat de boodschap niet zou
vorden voorgelezen om de
Duitsers te bewijzen dat de
kerk geen politieke bedoelin
gen had.
Beslissend punt
Een nieuwe kanselboodschap
werd hierna voorbereid en
verzonden Ze moest zondag
22 maart vooi gelezen worden
De Sicherheitsdienst werd
weer ingelicht. Gravemeyer
werd „ontboden", bij de SD
die aan het Haagse Binnenhof
zetelde Hij vertelde de heren
dal de kerken onder geen be
ding zouden toegeven en zich
dooi de Duitse overheid niet
zouden laten voorschrijven
wat zij al of niet mochten
afkondigen. Men luisterde
aandachtig naar zijn betoog en
liet hern gaan. De afkondiging^
werd uitgesteld. Zowel in de
katholieke als de protestantse
kerken werd toen 19 april een
boodschap voorgelezen. Daarin
werd geprotesteerd tegen „de
onbarmhartigheid tegenover
het Joodse volksdeel en het
opdringen van een, recht tegen
het Evangelie ingaande, natio-
naal-socialistische le,vens- en
wereldbeschouwing" In de
protestantse boodschap was
een passage ingelast over het
ingrijpen tegen de besturen
van de protestantse schoolor
ganisaties en andere protes
tantse instellingen. De predi
kanten kregen bovendien, on
der andere, de mededeling dat
men zich van het intreden in
de Arbeidsdienst had te ont
houden, „ongeacht de maat
schappelijk*- gevolgen'
Die scherpe kanselboodschap
werd door de op één na ruim
50(1 gereformeerde predikan-
ten voorgelezen. Ondanks de
oer.chten dat twee hunner in
<u:tse kampen waren overle-
tei Bn de hervormden, waren
*eel meer predikanten die
veigerden de scherpe bood
schap voor te lezen, waaronder
d** president van de Synode
lat bracht het moderain-n
vai' de Algemene Synode en
•ie Commissie voor Kerkelijk
Overleg ertoe samen bijna
iwee weker, later tot alle ker
keraden en predikanten een
■rnstig vermaan te richten om
(e kerkelijke solidariteit niet
- doorbreken Nog geen week
later, op 5 mei 1942 werd
Iravemeyer als gijzelaar gear-
esteerd Ds H J Dijekmees
er nam op grond van gemaak-
e afspraken »nm'ddellijk ziin
plaats in.
JACQUES USVI.J
(Van een onzer verslaggevers)
EINDHOVEN „Moeilijk
lioor, om hier wat over te
zeggen. Het artikel suggereert
naar mijn gevoel namelijk te
veel het heimwee naar hoe het
vroeger was, met het risico
dat de waarden van het heden
uit het oog verloren worden"
Aan het woord is een vijfen
twintigjarige lerares aan een
havo. Vóór haar ligt het arti
kel uit De Stem van enkele
weken geleden, waarin de Til-
burgse hoogleraar dr. J. Stal
pers vaststelde dat de welle
vendheid tussen mensen de
laatste jaren sterk aan het af
nemen is. (lij Constateert zelfs,
dat hier en daar mensen el
kaar bewust onwelwillend te
gemoet treden.
„Voor mij loopt het zo'n vaart
niet", aldus de lerares. „Dat
komt waarschijnlijk omdat ik
leef vanuit de overtuiging dat
het gevoel van de mens door
de eeuwen heen hetzelfde zal
blijven.
Intellect ontwikkelt zich, be
schavingen veranderen, maar
het gevoel van de mens blijft
in de kern altijd onveranderd.
Lieide en haat zijn zaken die
nooit echt zullen veranderen.
Ze kunnen hoogstens beïn
vloed worden door omstandig
heden van buiten af. De ma
nieren waarop men uiting
geeft aan deze of andere ge
voelens, zijn aan verandering
onderhevig, maar niet de ge
voelens zelf. Zo is het ook met
de wellevendheid waar prof
Stalpers het over heeft. Ook
hierin is naar mijn mening
niets vera'derd Want wat is
nu meer een kwestie van ge
voel dan de relatie tussen
mensen? Ik geloof niet dat er
iets wezenlijks veranderd is jn
de benadering van mensen on
derling. De draden die van de
een naar de ander lopen vor
men namelijk een van de
meest elementaire gegevens
De lerares, die aardriiks-
kundeiessen geut aan de laag
ste klassen van de havo. zegt
echter wel te geloven, dat de
tijd waarin we nu lever- voor
velen er verwarrend is:
„Veel zaken hebben zich de
aa'ste jaren nu eennv*al erg
snel ontwikkeld, soms te snel.
Het verlangen naar de derti
ger 'aren, djt zo langzamer
hand een a.om verbreid mode
verschijnsel is geworden, is
mitns inziens alleen maar een
teken van een ontwikkeling
die zo snel is gegaan dat men
haar niet meer bij kon hou
den Er ontstaat een soort
emotionele achterstand".
„Laatst behandelde ik met een
klas het tiidvak van de Ijs
tijd, aan de hand van tekenin
gen u't tiid on g-e'wanden
in Zu'd-Frankri'k en het
Noorden van Spanje. We zijn
een paar lessen bezig geweest
met het bestuderen van de
voorsc.liingen van deze teke
ningen en de wijze waarop ze
geschilderd waren. Het was
voor de kinderen verbazend
om te zien hoeveel aankno
pingspunten er zijn op het ge
voelsmatige vlak tussen men
sen van *oen en nu. De leef
wijze Is natuurlijk helemaal
veranderd en daardoor ook de
gerichtheid van de gevoelens.
Toen richtte hijvoorbeeld de
angst van de mensen zich op
natuurrampen of bovennatuur-
"'kg boze machten, nu is men
bang voor overbevolking en
ailes vernietigende oorlogen,
maar het is In feite dezelfde
angst".
„Het gaat om een Innerlijk
gevoel: de uiterlijke vormen
zijn niet belangrijk". Op de
vraag wat zij vindt van de
hoffelijkheid van jongere
mannen ten opzichte van
vrouwen (hoffelijkheid blijft
nu eenmaal iets, waarvan men
geneigd is om het te betrek
ken op jonge héren die zieh
het beieefdlieidsvuur uit de
sloffen lopen voor de dames)
antwoordt zij zich in het ge
heel niet te storen aan mannen
die tegenwoordig minder ge
neigd zijn deuren open te hon
den of jassen aan te geven.
„Zoiets moet op een natuurlij
ke manier gaan en niet gebon
den zijn aan afspraken. Dan
heb je namelijk kans dat ie
mand zich gekwetst voelt
wanneer er, bij het opsteken
van een sigaret bijvoorbeeld,
niet onmiddellijk een jonge
man met aansteker toesnelt.
Dat heeft toch niets te makgn
inet welwillend zijn tegenover
elkaar. Dat houdt veel meer
in. Persoonlijk heb ik geen
ervaringen gehad. c-c'nor ik
zou moeten besluiten dat in
die wpiwillen'lhefd de k'a*l
zou zitten Ik blijf overtuigd
van een ingeboren welwillend
heid in de mens. Het gaat er
bij mij niet in dat iemand zich
bewust onbemind wil maken.
Wat iemand in een relatie tot
een ander ook doet. het is
indirect altijd een uitnodiging
tot genegenheid Ze'fs agres
sief en opstandig gedrag kan
vaak een dringende uitnodi
ging )t meer toenadering en
begrip zijn".
JEANNE PEVNENBURG
Hebt u bepaalde ervaringen
op dit gebied? Schrijf ze ons
per adres: Redactie" Zo zijn
onze manieren", De Stem, Rei
gerstraat 16, Breda.
(Van onze ret,-
binnenlanj,
WINTERSWIJK
aan versterking van
kracht moet ook
meer tempo dan tot J
geval is, worden gt,
de ve. betering van
middelen, die de pti
operationele doelt»
„i ens te staan. Dit is
van voorzitter D.
holid van chr.s.eiijk,
ambtenaren, die 0p de
gadering van zijn
Win.eio.vijk enkele
noten kraakte.
Hij vroeg de min
Binnenlandse Zaktr,
justitie by de
slag" die in het kab»
de begroting 1975 m
den geleverd wat ae.
betreft het been in
zichten stijf te houder
deed hij een bei .;p
staten-generaal „nu J
'n keer de date»
tieke bereidheid" op
gen om het geld te t
nodig om Nederland
tie te geven, die haart
mankracht en mateiif,
rusting betreft „e
weer eens zinvol aan i
ADVERTENT®''
In één Ifóp195.00.
lappen erui
I 9 mi W Prijswijzigingen en uitverkocht voorbehouden.
