Pleidooi voor mensen
zonder karakter...
Pleidooi voor andere
samenlevingsvorm
WEST OP ZIJN BEST
in Italië
Expositie over
„leven en werken van Jan
Cremer
BOEK BOEK BOEK BOEK BOEK BOEK BOEK BOEK
KOLONEL BERELDDE STAATSGREEP VOOR
„GROTE
BEEST"
KOMT
TERUG
(Van een onzer verslaggevers)
DEN HAAG Samen met de Haagse grafisch ontwer
per Jaap Andela zit ik te snuffelen in drie kartonnen do
zen inhoudende ansichtkaarten en hotelrekeningen uit alle
werelddelen, brieven, telefoonkrabbeltjes, bierviltjes, te
keningetjes, enz. Kortom: rommel, die iedere „normale"
sterveling na verloop van tijd zou overdragen aan de
Dienst Gemeente reiniging. Zo niet echter Jan Cremer,
die met een goed gevoel voor zijn eeuwigheidswaarde de
hele papierwinkel in het verleden heeft geschonken aan
het Rijksinstituut voor Kunsthistorische Dokumentatie, zo
dat deze overheidsinstelling zich nu onder heel veel an
dere mag verheugen in het bezit van een hotelnota uit
Oberhausen, alwaar „Het Grote Beest" in vroeger jaren
fünf mark in rekening is gebracht voor het aufbügeln van
een Anzug.
Dat we, inmiddels alweer
een jaar geleden deze kunst
historische dokumenten door
onze handen lieten gaan, had
een reden: Jaap Andela was
toen net begonnen tnet de
voorbereidingen voor ëen Cre-
mer-tentoonstelling, die een
beeld zou moeten geven van
„leven en werken" van de le
gendarische schrijver-schilder,
die halverwege de jaren, zestig
dit koude kikkerlandje schok
te met uiterst warmbloedige
schrifturen. Zijn succes was zo
overdonderend, dat zelfs de
uiterst serieuze redactie van
de Grote Winkler Prins-ency
clopedie het nodig heeft ge
acht om in deel 6 niet alleen
zijn in 1880 overleden naam
genoot Jacobus Jan Cremer,
schrijver van ..Betuwsche No
vellen", te vermelden, maar
ook: „Cremer, Jan. Enschede,
20 april 1940. Nederlands pro
zaïst. Verwierf zich in korte
tijd een grote lezerskring door
zijn „onverbiddelijke bestsel
ler" Ik Jan Cremer, in welk
boek authentieke levenserva
ringen van de naoorlogse ge
neratie vermengd met puber
tate wensdromen van seks,
avontuur en geweld worden
beschreven in de ongekuiste
omgangstaal van de moderne
stadsjeugd".
Voor die tijd had de „lite
raire terrorist", de „volksjon
gen die een popheid werd"
echter al op kleinere schaal
huisgehouden in Den Haag,
waar hij de nodige bekend
heid genoot als schilder. Een
bekendheid. die overigens
meer stoelde op een goed ge
voel voor publiciteit, dan op
erkenning bij de vaderlandse
kunstkritiek.
In deze periode was het, dat
grafikus Jaap Andela in Haag
se sloppen en stegen op zoek
was naar een geschikte atelier
ruimte. Hij vond er tenslotte
een in de achteraffe Anna-
straat, waar hij met de ver
huurder al snel tot een ak
koordje kwam: wanneer hij,
Jaap Andele de huurschuld
overnam van de vorige bewo
ner (ene Cremer), dan was de
atelierruimte de zijne. Het
geen geschiedde. Voordat Jaap
Andela zijn nieuwe woonstede
kon betrekken, diende er ech
ter eerst een container besteld
te worden, omdat de puinhoop
die de vorige huurder had
achtergelaten onmogelijk paste
in welke vuilnisbak van welke
afmetingen dan ook.
Zo diende o.a. een hele ver
zameling elektrische kachel
tjes opgeruimd te worden,
waarmee Jan de billen van
zijn modellen placht te ver
warmen. Maar ook: berevel-
len; niet voltooide schilder
stukken, verfpotten, kwasten;
lege flessen, enz. enz. Stuk
voor stuk objekten die zeker
een plaatsje hadden gevonden
op de nu in te richten expo
sitie, wanneer Jaap Andela
toen reeds overtuigd was ge
weest van hun historische
waarde.
Toen na deze grote schoon
maak Jan Cremer, „de moder
ne roofridder, de desperado,
de eenzame", in ijltempo we
reldnaam maakte, realiseerde
Andela zich welk een „zonde"
jegens het nageslacht hij ei
genlijk begaan had en hij nam
zien voor het ooit nog eens
goed te maken.
Vandaar deze expositie,
die inmiddels allang gehouden
zou zijn, wanneer Jaap Andela
niet zo'n hang naar perfektfe
had. Immers: Jan zelf schat
dat hij in de loop der jaren op
allerlei plaatsen zo'n 450 schil
derijen heeft gemaakt en ach
tergelaten, waarvan Jaap An-
deta er intussen bijna 200 ach
terhaald heeft. Zo heeft hij
„echte Cremers' gevonden bij
mensen als Karei Appel en
Paul Citroen, maar ook bij
voorbeeld bij de exploitant
van hotel Franssen in Valken
burg. Het ligt echter in de be
doeling om niet alleen werken
van Cremer te exposeren,
maar ook alles wat met Cre
mer te maken heeft. Een
greep uit de inmiddels verza
melde Cremer-objekten:
Bij d verse fotografen wer
den 5000 negatieven wegge
haald, waarop de-grote mees
ter in allerlei situaties vereeu
wigd staat. Bijvoorbeeld: Jan
in Volendam; Jan in de armen
van Jane Mansfield zaliger na
gedachtenis; Jan, die zijn
moeder naar de trein brengt,
enzovoort.
Een brief van Jan Cremer,
verzonden vanaf zijn voorma
lige ranch Cape Cod, waarin
hij een Nederlander be
dui kt, die uit Nederland een
echte Gelderse rookworst voor
hem had meegenomen; de
keukendeur uit het .atelier aan
de Annastraat, met daarop één
ongesigneerd, maar inmiddels
als „echt" erkend werk van de
„jonge blonde volksheld", zijn
wassen beeltenis van Madame
Tussaud; een trui met verf-
vlekken, in particulier bezit
van een Sittardenaar, die dit
kledingstuk van Cremer over
nam, toen deze weer eens
slecht bij kas zat, enz. enz.
Voor wie nu inmiddels
mocht zijn gaan denken, dat
het hier uitsluitend gaat om
ten tot in het absurde doorge
dreven stukje jeugdsentiment
heeft het mis. Jaap Andela,
die de expositie samen met
het driemanschap Frans
Bouwman, Jos Bienemann en
Leonard Secreve aan het voor
bereiden is, zegt tenminste:
„Het wordt wel een expositie
over Jan Cremer, maar dan zo
volledig dat het tegelijkertijd
een overzicht wordt van een
tijd, die alweer tien jaar ach
ter ons ligt, maar die zeker
medebepalend is geweest voor
het denken en doen van een
generatie".
Voorlopige nieuwe streefda
tum voor de opening van de
tentoonstelling: 20 april, de
dag" waarop de „King of sex"
zijn 34ste verjaardag hoopt te
vieren. Jaap Andela houdt er
echter ernstig rekening mee,
dat hij pas komend najaar de
collectie helemaal rond heeft.
Vandaar dat iedereen die
„iets" heeft of weet van Jan
Cremer zich nog steeds kan
melden op telefoonnummer
070-675069 of bij postbus 418,
Den Haag.
Rest ons nog slechts te ver
melden wat de „Mod-kruis-
vaarder, op zoek naar Vrij
heid, Sex en Realistische Lief
de" (tegenwoordig woonachtig
in Londen, vanwaaruit hij
opereert als journalist voor
bladen als Avenue en Pent
house, zelf vindt van al deze
inspanningen om zijn persoon
terug in de belangstelling te
brengen. Jan: „Een uitstekend
idee. Wat zeg ik: Een meer
dan voortreffelijke gedach
te".
WIM WENNEKES
In de reeks Alpha-boeken
zijn weer enkele belangrijke
titels verschenen, die de aan
dacht ten volle waard zijn. De
meeste deeltjes spelen in op
de behoefte om als mens in
deze wereld bewusier te kun
nen functioneren, üjen zinvolle
zaak. Een van de „groten" die
op dit gebied steeds meer aan
dacht krijgt in ons land is
FRITZ PERLS die de grond
legger van de Gestalt Thera
pie genoemd wordt. In het
boek VERBATIM (Samenge
steld door John. O. Stevens
(.uitg. Bert Bakker - f 21,90),
zagt li i er zelf van: „Dat is on
zin. Als je me de vinder of
her-vinder van Gestalt Thera
pie noemt, oké. Gestalt is zo
oud als de wereld zelf". Van
Gestalt geeft hij de volgende
formulering: „Een filosofie,
die in harmonie probeert te
zijn en één lijn probeert te
trekken met medicijnen, we
tenschap en het universum,
met hetgeen IS. Gestalt Thera
pie vindt steun in zijn eigen
i orm, omd?t de Gestalt forme
ring, het naar boven komen
van de noodzaak, een primair
biologisch verschijnsel, feno
meen is. We zijn dus de hele
instincttheorie aan het afschaf
fen en beschouwen het orga
nisme eenvoudig als een sys
teem dat in evenwicht is en
goed moet functioneren".
In dit boek zijn bandopna
men verwerkt van Perls met
zijn dream work-studiegroepen
in Califomië. De bandopnamen
worden praktisch woordelijk
weergegeven met hier en daar
toelichtende verklaringen van
Perls. In de „toelichting"
wordt gesproken over kopieën
van de bandopnames en ont
roerende films van Fritz met
zijn mensen, die in de handel
Bat de beroemde B. F.
SKINNER, befaamd als beha-
viouristisch psycholoog, ook
een roman heeft geschreven, is
niet zo bekend. Zijn WALDEN
TWEE (uitg. Menlenhoff - f
21,50) is een „science-fiction"-
achtige geschiedenis, geba
seerd op de Walden (één)-
gedachten van Henry Thoreau.
Ook Frederik van Eeden werd
indertijd geboeid door de idee,
om op basis van vereenvoudi
ging van levensomstandighe
den tot een betere samenle
ving te komen. Dat Skinners
roman, reeds in 1948 geschre
ven, nu een Nederlandse ver
taling gekregen heeft, zal te
maken hebben met een zich
hernieuwende waardering voor
vereenvoudiging van het leven
en het in ons land actueel
worden van zijn gedachten. In
Walden Twee zet Skinner na
melijk een samenleving op
volgens gedragstherapeutische
regels; een samenleving waar
in mensen gelukkig, vrij en
creatief zijn.
Een universiteitsprof wordt
bezocht door twee studenten,
die met de bestaande maat
schappij ontevreden zijn. Sa
men gaan ze op zoek naar een
oud-student, die ergens in een
zijn. Dit riekt een beetje naar
het exploiteren van een nieu
we gril. Psychologische moei
lijkheden liggen goed op de
uarkt; er valt geld mee te
verdienen (schizofrenie is b.v.
op dit moment ook een goed
verkoopbaar produkt in de
boekhandel). Voorlopig mag
dit echter nog wel, want uit
eindelijk zit er een eerlijk
zoeken en een echte interesse
voor het functioneren van de
mens achter. Verdieping hierin
zal méér goed dan kwaad aan
richten.
Fritz Perls valt fel de psy
cho-analyse en de mensen, die
van therapie en techniekje
maken aan. Bovendien ziet hij
daarbij de karaktervaste mens
als een groeibelemmerende
factor. „Als je eenmaal karak
ter hebt, heb je een systeem
van starheid ontwik
keld. de rijkste en meest
c~ca ieve en produktieve
mens is iemand, die geen ka
rakter heeft". Het gaat hem
erom in de mens weer het
„élan vital" op gang te bren
gen. Het begrip „gezondheid"
dat Perls hanteert zou op den
duur wel eens een totaal an
dere benadering in de gezond
heidszorg teweeg kunnen
brengen. Gezondheid is vol
gens zijn zeggen een „passend
evenwicht van de coördinatie
van alles wat we zijn". Zijn
boek is bijna een spannende
roman, maar daarin komen
wel echte mensen voor, die
net zo klungelachtig en net zo
geweldig zijn als jezelf. Fritz
Perls snijdt daarbij alle
„vluchtpogingen" tijdens de
opgenomen sessies af en
brengt de mens tot zichzelf.
Bewonderenswaardig zoals hij
dit rio"t Goed boek.
JOHN. O. STEVENS baseert
vreemde commune moet wo
nen. Ergens, waar men pro
beert vooruh te komen met het
„experimenteren met je eigen
leven" en niet vanuit een ge
sloten opstelling de wereld be
studeert. Tijdens hun bezoek
vallen ze van de ene verba
zing in de andere. Er wordt
slechts vier uur per dag ge
werkt. Niet meer voor geld,
maar volgens een puntensys
teem. Je moet zoveel arbeids-
punten leveren, als het func
tioneren van de commune
vraagt. Kleding, onderwijs,
voedsel, wonen etc, zijn gra
tis.
Er is een gemeenschappelij
ke kinderopvoeding. Baby's
liggen achter glas en worden
kunstmatig op temperatuur
gehouden: efficiënter dan veel
textiel-windsels. De baby
groeit frustratieloos op. Gelei
delijk worden, op weg naar
volwassenheid, meer frustra
ties ingebouwd. Zo moeten de
kinderen b.v. herhaaldelijk,
als ze hongerig de eetzaal bin
nenkomen, 5 minuten blijven
staan en naar de dampende
oorden eten kijken.
Als je dit leest lopen de
griezels over je rug. In het
boek wordt door de bezoekers
zich op Perls. Van hem ver
scheen nu de vertaling van het
boek Awareness: BEWUST
ZIJN (uitg. Bert Bakker - f
21,90). De Engelse editie was
bij een groep mensen in ons
land al enige tijd bekend maar
door deze (niet vlekkeloze)
vertaling kan het gelukkig een
bredere aandacht krijgen. Er
staan een aantal praktische oe
feningen in, die uiterst geschikt
zijn voor eigen gebruik; voor
het in contact treden met je
eigen bewustzijn. Stevens
heeft ervaring met Gestalt
Therapie, met groepen volwas
senen en het psychologie-on-
derwijs, Ndië deze therapie aan
vaarden. De dwangmatige per
soonlijkheid, die in deze tijd
zo kenmerkend is, wordt daar
mee wel op de helling gezet.
Als je ook van dit boekje
gebruik wilt maken, is het
wel goed eerst iets van de
Gestalt Therapie te weten. Het
begrippen-aparaat („bewust
zijn - „kom in contact met je
ervaring" e.d.) is dermate
nieuw voor de meeste mensen,
dat dit méér aandacht vraagt
dan het doen van oefeningen.
Is aan deze voorwaarde vol
daan. dan is het een prettig
bruikbaar boek, waarmee je
veel over jezelf kunt leren. In
de voetsporen van Perls werkt
Stevens in op de eigen verant
woordelijkheid d.w.z. de oefe
ningen kunnen gebruikt of
misbruikt worden. Het is je
eigen verantwoordelijkheid.
Een aanbevolen
boek, dat wanneer Gestalt
Therapie nog een vreemde
zaak is het best gebruikt
kan worden na eerst het hier
voor besproken boek van
Perls gelezen te hebben.
MARIANNE EGBERS
dan ook «gepast protest gele
verd. Maar er staat tegenover,
dat de bewoners gelukkig
zijn; iedereen werkt; niemand
is jaloers of eenzaam; niemand
verveelt ziedt. Er worden re
gelmatig voor allerlei gewone
dagelijkse dingen (b.v. thee
zetten) intelligente oplossin
gen bedacht. Toch een heel
verschil met het frustrerende
flatje met balkonnetje en de
dipioma-cultuur (gebaseerd op
kennis) van de huidige maat
schappij.
De prof bezwijkt tenslotte
voor dit ideaal. Zijn meegeno
men collega beschouwt de
zaak als fascistisch. Hij vindt
het te geprogrammeerd; er is
geen echte vrijheid.
Dit boek van Skinner blijft,
ais model-ontwikkeling, zeer
de moeite van het lezen
waard. Door de Nederlandse
vertaling wordt het voor een
breder publiek toegankelijk
gemaakt. Dat is zinvol, omdat
meer mensen daarmee een
antwoord kunnen vinden op
de vraag: is dit nu datgene
wat we willen? Het boek is
bovendien uiterst boeiend ge
schreven; spannend, menselijk
en poëtisch. Aanbevolen.
MARIANNE EGBERS
Het lijkt erop, dat MORRIS
WEST het geweten heeft!
Toen onlangs het bericht in de
krant verscheen, dat in Italië
een groep neo-fascisten gear
resteerd was op beschuldiging
van het voorbereiden van een
staatsgreep, lagen er duidelij
ke parallellen met zijn boek
DE SALAMANDER. De Ne
derlandse vertaling was juist
uitgekomen bij H. Nelissen
voor f 1'8,90.
In deze roman beschrijft hij
nl. een mogelijke staatsgreep
De Salamander geven een ka
rakteristiek van het huidige
Italië, waar terroristische acti
viteiten niet van de lucht zijn.
Binnen dit klimaat plaatst hij
een geschiedenis van spionage
en contra-spionage, waarbij de
Salamander-mascotte niet zo
maar een ding s. Via dit sym
bool legt Morris een verband
tussen historische feiten uit de
laatste wereldoorlog (o.a. met
het bekende feit van de Duit
se soldaat, die later priester
werd en protesten tegen zijn
bisschopswijding kreeg te ver
zijn o.a. kolonel Dante Alig-
hieri Matucci, officier bij de
geheime inlichtingendienst;
Bruno Manzini, een rijke in
dustrieel, die bang is dat de
wankele Italiaanse democratie
ineenstort onder een te grote
druk, zowel van links als
rechts en generaal-majoor Le
porello, die zich verbonden
heeft met de neo-fascisten.
Tussen de gecompliceerde ge
beurtenissen in de wereld van
„hogere" politiek en - econo
mie, complotten en geweld
weeft hij o.a. de spionne-min-
(Van onre redacteur in Rome)
ROMS In Italië is de arresta
tie van kolonel Ainos Spiazzi hard
ngekonjen. Spiazii wnrdt ervan
g3acht subversieve acties te^er
den
tcch un de politie. Uit de documenten
bleek dat r.oo-farcisten een staatsgreep
voorbereidden, dei er plannen waren om,
fabrieken, kajeme» en eebouwea v»n
rejcrlng op te blezen ep
zwarte lijnt was van dtilz
uit,do
in Italië door neo-fascisten.
Morris, die zelf tien jaar in
Italië gewoond heeft, heeft
duidelijk aangevoeld welke
dingen er in dit land kunnen
gebeuren en vooral hoe. Bo
vendien weet de man, die o.a..
Advocaat van de duivel, De
ambassadeur en In de schoe
nen van de visser schreef, wat
een roman-schrijven is.
De ruim 300 pagina's van
werken) en de actuele ge
schiedenis van dit boek. De
Tweede Wereldoorlog werkt
nog steeds door.
Morris schrijft wat minder
omslachtig dan in zijn vorige
romans, waardoor het verhaal
aan kracht wint en het lezen
prettiger wordt. Hij is daarbij
een meester in het karakteri
seren van zijn personen. Dat
nares Lili, die zonder de ge
loofwaardigheid aan te taster
(integendeel) er een echti
„roman" van maakt. De totale
geschiedenis heeft echter, zo
wel wat het klimaat betreft
als de getekende feiten, zoveel
aansluiting bij de realiteit, dat
het boek veel meer is dan een
romantische fictie. Een uitste
kende Mprris.
II. E.
J.AMES BALDWIN: MAL-
COM X - een filmscript (uitg.
A. W. Bruna en Zn. - f
14.50).
De wettelijke verwikkelin
gen, veroorzaakt door Malcolm
X, breuk met de Nation of
Islam Movement, hebben deels
de opbouw van dit filmscript
bepaald. Baldwin schreef dit
script in de jaren '68-'71 naar
het boek van Alex Haley; het
kwam n '72 uit onder de titel
One day, when I was lost.
Een script of een toneelstuk
lezen moet je liggen. Het visu
ele element mis je meer dan
b.v. in een roman, die door
gaans in de beschrijvingen de
fantasie in dit opizicht gemak
kelijker prikkelt. Na wat on
wennigheid misschien houdt
Baldwin je toch geboeid door
zijn flitsende en felle dialo
gen, onderbroken door vrij
exacte beeldbeschrijvingen.
Malcolm X gaat voor je leven
als, een boeiende persoonlijk
heid, wiens uitspraken sommi-
film in zit? Het proberen
waard.
0 HELLEN KNOPPER: GEN-
DERSTROM (uitg. Bert Bak
ker - f 12,90).
„Zijn vader vond de logica
van zijn zoon zo onzinnig
Berndts moeder begon te hui
len: was haar zoon niet goed
wijs?" Ik kan me voorstellen,
dat lezers, die b.v. niet zo
vertrouwd zijn met ontwikke
lingen in de humanistische
psychologie (waar deze uitge
ver nogal wat aan doet) wat
vreemd staan aan te hikken
tegen dit boek. Dat klinkt
overigens zwaarwichtiger dan
de inhoud zich laat dezen, al
komt de constructie en hier en
daar ook die inhoud wat ge
maniëreerd op me over. Het
eerste hoofdstukje besluit
Berndt met: „Ik wil de gevoe
lens doorgeven waar mijn hele
vrijheid om draait, anders heb
ik voor niets geleefd". Daar-
WANDA REUMER EN
ANNET VAN BATTUM:
TAALEXPRESSIE (uitg. Agon-
Elsevier - f 21,50).
Wanda Reumer is een be
grip b'nnen de wereld van de
creatieve expressie. Haar in
stituut in Utrecht heeft terecht
een bepaalde faam. Daarom
valt het boek dat zij samen
met Annet van Battum ge
schreven heeft wat tegen. Zij
poneert deze vorm van com
municatie te exclusief. Je kunt
de taalexpressie hoe be
langrijk ook niet losmaken uit
het totale uitdrukkingspatroon
van de mens. Er staat wel te
lezen: „taalexpressie is niet
een vak op zichzelf. Het is
communicatie", maar dat komt
er niet Zo goed uit. Grotere
verbanden worden wel ge
noemd, maar wiet uitge
werkt.
Dat neemt niet weg, dat dit
boekje een erg praktisch boek
je is, Voor een beter taalon-
EDNA O'BRIEN: EEN
HEIDENS OORD - jaren van
onschuld (uitg. Agathon - f
12,50).
De telkens oplaaiende ver
hitte strijd in Ierland is voor
onze oecumenisch gekanali
seerde gemoederen dikwijls
maar moeilijk te vatten. Er
wordt analyserend en verkla
rend over geschreven. In deze
roman schrijft Edna O'Brien
over haar jeugd in dit land.
De ogenschijnlijk pretentieloze
manier, waarop zij vertelt
over haar groei naar volwas
senheid temidden van een ka
tholiek gezin in een omge
ving vol armoede, bijgeloof,
dubbele moraal en oerdriften,
laat je iets proeven van de
cultuur waarbinnen de huidige
situatie „als van zelf" kon ont
staan. „Ik draag een steen op
mijn schouder, zodat de we
reld kan weten hoe mijn huis er
bazing je niet vreemd zal
zijn.
LUCIENNE STASSAERT:
HET STENENRIJK (uitg.
Nijgh en Van Ditmar - Nieu
we Nijghboeken 57 f 8,50).
Tot op zekere hoogte een
intrigerend boek. De inhoud is
niet opwekkend: een worste
ling met enkele menselijke
themata maar tevens met de
literaire vormgeving daarvan.
Stassaert beschrijft zes levens:
zes mislukkingen, volgens de
algemeen geldende maatsta
ven. De „moord" uit medelij
den, de gastarbeider in de
dood gedreven, het verblijf in
een psychiatrische inrichting
e.d. Het gemeenschappelijke
thema: de strijd met tijd en
ruimte, met het isolement, met
de dood. In een toegevoegd
dossier zet hij kanttekeningen
gen misschien zullen schokken
of op zijn minst tot nadenken
stemmen.
„Het kapitalisme en het
erhistendom zijn de twee
schuldigen die ons nu gebracht
hebben, waar we nu zijn in
de gevangenis. Maar de loop
van de wereldgeschiedenis zal
•cranderen zodra de Afrikaanse
volkeren elkaar als broeders
de hand reiken". Over de
moord op Kennedy!" Het is de
sfeer van haat in Amerika, die
de president geveld heeft.
lezelfde sfeer van haat, die al
zolang zoveel zwarten geveld
leeft. Misschien is het wel
een verschrikkelijke vorm van
■echtvaardigheid" e.d. Het
.script maakte je vertrouwd
net geschiedkundige feiten
rond Malcolm X, die uiter
aard in de strijd zwart -
blank als een indringende en
ontroerende persoonlijkheid
getekend wordt. Of er een
mee wordt wel iets aangege
ven van de teneur van het
boek. In een twintigtal hoofd
stukjes, vertelt Berndt, voor
wie „tijd" en „dood" schhut-
tingwoorden zijn. over zijn
oiltmoetingen met allerlei
lensen en over het verande-
ingsproces, die deze opleve
ren.
Ze worden met wat mo
raliserende „briefjes" van
Genderstrom besloten.
Wie is die Genderstrom?
In zijn kanttekeningen een
dentificatiemodel voor de le
zer, denk ik. Ongetwijfeld een
nerkwaardig boek, dat een
bepaalde categorie lezers on
getwijfeld zal aanspreken. Het
emotionele leven, gevat in een
aanspraakbaar verhaal en om
geven met een aantal moderne
filosofietjes daaromtrent,
spreekt een groeiende catego
rie lezers ongetwijfeld aan.
H.E.
derwijs geeft het een scala
van mogelijkheden, die verder
gaan dan wat per traditie ge
boden wordt. Uitgaande van
de indeling: mondelinge- en
schriftelijke taalexpressie
scheppend en herscheppend
wordt praktische oefenstof ge
boden in de vorm van luister
oefeningen, ritme, klank en
melodie, associëren en denken
ontmoeten en begroeten, ver
tellen, voorlezen etc Wannee
een docent (groepsleider e.d.'
kan voorbijzien aan de noga*
ana-lvtische en intellectue'
opsplitsingen en het boekje
niet als „kookboek" gaat ge
bruiken, maar als uitgangs
punt voor creatief spel. za'
het zinvol kunnen werken.
Dan zal het een hulpbron kun
nen zijn om te ontkomen aan
„het ethische en culturele eti
ket dat op expressie geplakt
is".
uit zag", (Brecht) is het mot
to, dat zij dit boek meegaf.
Bet is geen beschuldigend
boek, maar op afstand ge
groeid vertelt zij over de soms
oijna magisch geladen gebeur
tenissen in een niet zo simpel
gezin, de gemeenschap waarin
ij leeft tot het moment waar-
n zij in het klooster stapt. De
simpele feiten krijgen een
vran-ge „gepredestineerdheid"
nee door een bepaald soort
oeleving van het christendom,
ie ook wal oudere lezers rvie'
elemaal vreemd aai voorko
nen, al zij ze hier vaak tot in
iet bijna extreme doorgetrok-
;en. Heel goed proef je de
sfeer, die de voedingsbodem
werd voor de extreme toestan
den die ons nu in Ierland op
vallen. Een gemakkelijk en
boeiepd te lezenboek, waarin
de beschrijvingen voor zich
spreken en een pijnlijke ver
bij het ontstaan van de verha
len. De auteur heeft met grote
zorgvuldigheid zijn verhalen
PScbouwd: ze raken vaak es
sentiële belevingsvormen van
het bestaan (of on-bestaan);
ze kunnen je aan het denken
zetten of passief mededogen
oproepen. „Misschien mag ik
van geluk spreken dat ik kan
chri.iven. Dat ik mijn visie op
de maatschappij kan uitdruk
ken zonder een kaartje te be
schadigen? Blijft daarom lite-
atuur zo ongevaarlijk?"
vraagt Stassaert zich aan het
slot af. Zijn visie hoeft niet zo
ingevaarlijk te blijven' als hij
iu veronderstelt. Zelf geeft
n:j het kernpunt van deze
vrijblijvendheid aan: hij ver
schrijft zich aan „literatuur",
zodat de dikwijls toch wel
goed gekarakteriseerde proble-
matieken onderspit worden
onder „Schöngeisterei".