Dick
tijdje
TROUWPLANNEN IN DE U.S.S.R.
Kritiek maakt
en breekt
de voorstelling
Top werkte een
op Broadway
BIJ DE AUDITIES IS HET NET OF JE
IN EEN GROTE VLEESFABRIEK STAAT
OOSTENRIJK
ANDERS
VAKBOND
MANIERISME
KRITIEK
KOFFIE
DRAGER
AFTREKPOST
INITIATIEVEN
binnenland
buitenland
(Van een onzer verslaggevers)
AMSTERDAM „Dat moet je opschrijven", zegt de 30-jarige ac
teur en ex-Hagenaar Dick Top in bodega Keijzer, het onvolprezen
Amsterdams praathuis voor kunstenaars, studenten en dagjesmensen.
„Gewoon een roddeltje uit Broadway, maar wel typerend. In New
York liep de musical „Two by Two", gebaseerd op het leven van
Noach. Hoofdrolspeler was Danny Kay. Hij had echter zijn voet ver
stuikt en toen ik er was werd hij vervangen door acteur Harry Goz.
Nu had het stuk niet zulke geweldige kritieken gekregen. Maar ja,
Danny Kay is nog steeds een van de allerpopulairsten dus de zaal
zat steeds vol. En invaller Gos betekende onmiddellijk een teruggang
van 50 pet. in het bezoek. Wat gebeurt er nu tijdens de matinee die
ik zag? De zaal zit vol dames, met bussen vol uit de provincie geko
men. Compleet met spandoeken „Leve Danny Kaye" en „To hell with
the critics", nemen ze plaats. De voorstelling begint, tot grote teleur
stelling van de dames niet met Danny maar met invaller Goz Tot
midden in de voorstelling Danny Kay zelf het theater binnenstapt,
met zijn voet in het gips. De zaal begint te juichen en onder enorm
applaus loopt hij in zijn gewone pakkie het toneel op. Midden onder
de voorstelling, alsof er geen tien acteurs hun best staan te doen".
Het is één van de krankzinnige
voorbeelden van het Amerikaanse
.star-system", die Dick Top mee
heeft genomen van zijn verblijf van
vijf maanden in het hartje van de
Amerikaanse amusementswereld.
Een keiharde wereld waarin de
commercie hoogtij viert. Met exces
sen waarvoor de met lange lijnen van
geleidelijkheid opgevoede Neder
landse artiest vaak zijn neus zou
ophalen. Maar toch ook een wereld
die op heel wait vaderlandse arties
ten door de jaren heen een onweer
staanbare aantrekkingskracht heeft
uitgeoefend. Waarom?
Als de blonde, in rijlaarzen en
kuitbroek gestoken Dick Top, die
vraag gaat beantwoorden wordt hij
zo enthousiast dat we Bodega Keij
zer maar verlaten om het gesprek in
zijn huis aan de Pieter de Hooch-
straat voort te zetten.
Top is zelf bij het semi-professio-
nele toneel begonnen via de groep
„Het Masker" in Den Hasg, heeft
enige jaren bij Jurg Molenaars in de
in Eindhoven residerende groep Pro
loog gezeten en kwam uiteindelijk
weer in Den Haag terug om bij de
Haagse Comedie twee seizoenen
voornamelijk tussen de coulissen te
wachten tot hij zijn twee zinnetjes
te berde mocht brengen. Dat beviel
hem niet.
Zijn daadwerkelijke geïntero
seerdheid in het hoe en waarom van
het toneelspelen bracht hem naar
Oostenrijk, waar hij deelnam o.a.
met de acteurs Bram van der Vlugt
sn Rudolf Lucieert aan het in een
kasteel bij Sa)zburg gehouden „Se
minar in American studies". Dat
kasteel was een woon- en werk
plaats van de _in 1943 in Amerika
overleden Duits-Oostenrijkse toneel
leider en vernieuwer Max Reinhardt
en werd na de tweede wereldoorlog
door de Amerikanen gekocht. Ieder
jaar worden er nu lezingen en dis
cussies op velerlei gebied gehouden
onder leiding van voornamelijk
Amerikaanse deskundigen. Voor
toneel waren o.a. Alan Schneider en
Jo Mielziner aanwezig. Schneider
als regisseur, die in de jaren '50
Samuel Beckett's. „Wachten op Go-
dot" in Amerika introduceerde, en
Mielziner als decorontwerper van
bijna alle belangrijke Amerikaanse
stukken sinds 1923. En onder meer
vaste ontwerper van alle Tennessee
Williams-premieres. Met beiden
kreeg Top intensief contact en toen
zij hem toevoegden „Als je in New
York bent; moet je langs komen",
bedacht Top zich geen moment.
„Kijk, als ik op een beurs had
moeten wachten, hadden zij allang
niet meer geweten wie die Top was.
Dus het leek me het beste de sprong
in het duister maar meteen te wa
gen en op eigen kosten naar Ameri
ka te gaan". De Oostenrijikse studie
weken vonden plaats in de zomer
van 1970 en eind van dat jaar reisde
Top naar New York, Het Mekka van
het Amerikaanse toneel.
Dick Top: Er gebeurt toch zoveel, dat je moed geeft.
„Ik heb er direct bij Schneider en
Mielziner aangeklopt, die beiden be
reid waren iets voor me te doen,
want anders kom je nergens. Broad
way is een compleet andere wereld.
In een tijdsbestek van twintig minu
ten wandelen, kan je zo'n 34 thea
ters tegen komen, een paar staan ei
een tijdje leeg, maar toen ik er was,
kon je uit zo'n 28 mogelijkheden op
toneelgebied kiezen. Er is regelma
tig werk voor zo'n 2.000 tot 3.000
acteurs, maar als je bedenkt dat de
acteursvakbond daar zo'n 15.000 a
16.000 ingeschreven leden telt, kan
je nagaan hoeveel duizenden onge-
lukkigen je er ziet rondlopen.
Ik begon om iets te verdienen en
contacten op te doen een lezing te
houden over het Nederlandse toneel
voor de Stage directors and Choreo
graphers Workshop Foundation.
Toen ik vertelde hoe ons systeem
werkte, met subsidies, vaste vakan
tie voor de acteurs plus vakantie
toeslag werd me onmiddellijk ge
vraagd: Wat doe je eigenlijk hier?,
want in vergelijking is het Ameri
kaanse toneel dan een jungle. Subsi
dies zijn er niet. Tekorten moeten
gedekt worden via schenkingen van
particulieren. In elk programmablad
van een schouwburg staan oproepen
om toch 'maar een voor de belasting
aftrekbare donatie te doen. Grote
theaters als de Metropolitan en het
Vivian Beauimonit Theater zijn gro
tendeels gefinancieerd door particu
lieren. Je ziet er dan ook overal
bordjes staan. Die stoel is geschon
ken door die beroemdheid en die
stoel door die. Het schellinkje is van
Rockefeller (inderdaad bekend om
zijn zuinigheid) en een gouden
kraantje in de hall van een beroem
de tenor".
„De acteursvakbond (Actors Equi
ty) geeft je geen geldelijke steun
als je geen werk hebt. Je moet wel
lid zijn als je een rol wilt krijgen.
De theaters moeten zich houden aan
de door de bond gestelde minimum
salariseisen. 'Zo moét je vobr een rol
op Broadway hoe klein ook, 160
dollar per week krijgen, voor een
rol in een stuk in een kleiner off-
Broadway theater minimaal 75 dol
lar. Dan zijn er nog de off-off-
Broad'way theaters, maar daar is
zelfs geen controle van de Actors
Equity meer. Maar die Actors Equi
ty heeft wel een speciaal theater, de
Actors Equity Library Theater, waar
acteurs zonder werk rollen kunnen
krijgen in eigen produkties. Daar
voor krijgen ze niet betaald, maar
het is wel hun kans ergens op
Broadway te komen, want de pre
mières zijn ,een soort „show-case"
voor de regisseurs en producers van
een off Broadway. In dat Library
Theater heb ik ook gewerkt als een
soort co-regisseur naast een Cana
dees Darryll Calvin die het stuk
„Abelard en Heloise" een Broad-
way-succes van 1958 op de planken
wilden brengen.
Voor elk stuk worden audities ge
houden. er worden zo'n acht stukken
per jaar gespeeld maar dat mogen
geen premières zijn. Trouwens al
heb je al acteurs op het oog en
dat geldt voor het hele Amerikaanse
toneel er moeten open audities
gehouden worden. En die audities
zijn iets verschrikkelijks. Wij kre
gen zo'n 60 tot 70 acteurs en actrices
per dag te zien en dat betekende
per acteur soms niet meer dan een
halve minuut tijd .Om je een beeld
te geven een sfeerloos koud
zaaltje, vol licht en de regisseur
achter in de zaal. De acteurs hebben
geen idee wat ze moeten spelen, dus
ze krijgen de tekst op papier voor
hun neus en ze spelen maar wat
voor hun mallemoers kont weg. Er
Een auditie trekt vaak tientallen acteurs en actrices, die solliciteren naar een rol.
(Van een onzer verslaggevers)
Een van de grapjes in de Sovjet
Unie uit Kroetsjev's dagen han
delt over een bedelend man, die
op het Rode Plein met uitgesto
ken hand afgaat op nummer een
als deze na een drukke bespre
king op het Kremlin, met zijn gast
wijlen Nehroe wat loopt te kuie
ren. De Indiase premier is in zijn
land zo gewoon aan bedelaars, dat
hij ook hier terstond in z'n vest
zakje grijpt en de man verstrooid
een handje roebels geeft. Kroet-
sjev kan niet achterblijven en
doet er wat kopeken hij, maar
rood aanlopend van boosheid,
toornt hjj: „Schaam je je niet ka
meraad, in ons land lopen te be
delen. Kan je niet werken zoals
iedereen Meer dood dan le
vend van de schrik, stamelt de
ontstelde bedelaar: „Maar kame
raad Nikitaik doe dit na mijn
werk
De zin van het grapje stelde toen
het probleem van de bestaanszeker
heid. De lage lonen lagen in die
jaren onder het minimum voor de
levensbehoeften. Sindsdien bestaat
een stelsel van voorziening waar
door ieder van wieg tot graf het
maandelijkse inkomen voor het vita
le minimum is verzekerd. Dit be
draagt thans vijftig roebel .Wanneer
in een gezin van zes personen, dat
aldus recht heeft op driehonderd roe
bel per maand, slechts tweehonderd
Wordt verdiend, past de staat de
ontbrekende honderd roebel bij. De
ze garantie heeft in republiekjes
zoals in Centraal Azië waar de le
vensomstandigheden het de mens
gemakkelijker maken dan in Euro
pees Rusland of Siberië, tot een
geboorte-explosie geleid. In Tadzji
kistan zijn gezinnen met twaalf kin
deren geen zeldzaamheid
Over de hele Unie genomen, heeft,
dit echter niet het minste effekt
gesorteerd ten aanzien van de on-
rustverwekkende daling van het ge
boortecijfer. Terwijl dit in 1950 nog
267, per duizend bedroeg, kon het
Kremlin in 1969 slechts 17 per dui
zend noteren. Naar de oorzaak dien
de er niet te worden gezocht. De
statistieken wijzen duidelijk een
trend tot trouwen op latere leeftijd
aan. Dan komen er minder kinderen.
Steeds volgens de Sovjet-statistie
ken worden per honderd vrouwen,
die tussen 18 en 20 trouwen, 501
geboorten geboekt, en daalt dit aan
tal tot 180 bij huwelijken na 30 jaar.
jaar.
De vrouw vooral ziet er nu tegen
op zich al- vroeg te binden. De
Masja's en de Nina's willen langer
kunnen studeren om een royaler ge
honoreerd diploma te behalen en
daarvoor zelfstandig een volledige
dagtaak uit te oefenen De staat
probeert daarin wat druk te oefenen
door een extra belastingheffing van
twee percent voor ongehuwden van
af vier en twintig jaar. Meer pitto
resk dan deze fiskale schroef is de
psychologische bewerking door het
instituut van zgn. trouwpaleizen.
Aangezien in een atheistisch land
als USSR huwelijken niet „in de
hemel" worden gesloten, kan het
daar nu toch in paleizen gebeuren.
Iedere stad wordt ,los van het raad
huis, voorzien van een apart en zo
mooi mogelijke gebouw om de hu
welijksplechtigheid ook zo mooi en
plechtig mogelijk te maken. In het
Siberische Irkoetsk is het „trouwpa-
leis" het enige moderne, frisse ge
bouw in de oude hoofdstraat.
Het pand met een langwerpige,
smalle vleugel staat achter een
voorplein met fontein en beelden
groep, en draagt de merkwaardige
naam van „Jeugdcafé".
Het centrale deel is inderdaad een
café, dat echter gesloten wordt voor
het publiek als een paartje in de echt
verbonden moet worden Dan dient
de zaak tot receptielokaal na afloop
van de plechtigheid, welke aan het
staat een stage-manager ook met de
tekst in de hand en die geeft ze bij
een dialoog hun weerwoord. Elke
acteur levert tevoren een korte bio
grafie plus een foto in. En je be
grijpt dat ze in die korte tijd dat ze
daar mogen staan ook meteen een
indruk willen maken. Dus ze begin
nen zichzelf te verkopen, met tril
lende stem hun tekst uit te spreken
waardoor je helemaal de indruk
krijgt in een grote vleesfabriek te
staan. Kan je je het voorstellen, zo
staan er over heel Amerika duizen
den acteurs en niemand heeft ze
gezien. Mijn hart draaide om in
mijn lichaam".
„Toen ik een deel van de audities
mocht doen, heb ik dan ook gepro
beerd anders te werk te gaarn. Ik
gaf iedere kandidaat in elk geval
minstens drie minuten en ik pro
beerde door dat auditie-masker heen
te breken. Ik vroeg ze bijvoorbeeld
„Waarom speelt u toneel" of „Bent
u getrouwd?". Toen dat ook niet
dan Square Playhouse. Een herop
voering dus van het stuk dat Schnei
der indertijd geïntroduceerd heeft. Ik
heb zo'n vier weken bij hem gewerkt
als een soort koffiedrager, die ook z'n
mening mocht geven en af en toé
kon helpen bij het ontleden van
taksten. Maar hij bepaalde 't uitein
delijk.
Zo'n première is ccn hele bijzon
dere belevenis. Er heerst een, onge
looflijke spanning wat de kritiek
gaat zeggen, veel sterker dan men
zich hier kan voorstellen. De criticus
van bijvoorbeeld de New York Ti
mes, Clive Barnes, is desastreus
voor 't Amerikaanse toneel. Hij
maakt en breekt een voorstelling.
Hij wordt door iedere producer in
de gaten gehouden. Lacht-ie? Hoe
kijkt-ie? In verband met de deadli
ne van de kranten wordt er een
vroege voorstelling gegeven en 't is
krankzinnig om te zien hoe na zo'n
voorstelling het publiek gaat applau-
diseren en zo'n 60 critici op een rij
einde van de lange gang in de
huwelijkskamer wordt gehouden.
Vermoedelijk zit de Sovjet van
Irkoetsk niet zo dik in de roebels
om dit nieuwe pand er alleen maar
voor huwelijken op na te kunnen
houden. In Alma Ata, de hoofdstad
van Kazakstan is men echter bezig
aan de bouw van een indrukwek
kend monimentaal paleis met een
hoge, ronde metalen koepel dat
uitsluitend dit doel zal dienen, en
dus het beoogde aanzien aan de
ceremonie geven. Leningrad moet
echter beslist de kroon spannen
met als „trouwpaleis" een prachtige
patriciërswoning langs de kade aan
de Newa uit het einde van de 18de
eeuw. Toevallig waren wij er bij
een bezoek getuige van een huwe
lijksplechtigheid. De kostbare omge
ving, waarin zich dit voltrok, de
muzikale begeleiding, de plechtstati
ge aanpak door de vertegenwoordig
ster van de Sowjet en de ambtena
res van de burgerlijke stand .schie
pen een sfeer, die zoveel emotie
oplaadde, dat aan het slot bij het
wisselen van de ringen, het bruids
paar en de familieleden zich niet
meer konden bedwingen en hun tra
nen de vr(je loop lieten. Dat is na
tuurlijk wel wat anders in vergelij
king met voorheen, toen zo'n paartje
maar een kantoortje had binnen te
lopen om een handtekening te zet
ten'.
meteen werkte, liet ik ze improvise
ren. Met emotionele opgaven tracht
te ik door het maniërisme van ja
renlang audities doen heen te bre
ken. Maar daar begonnen ook de
problemen. De audities gingen uitlo
pen. Soms zelfs tot 15 of 20 minu
ten. En er zat een wachtkamer vol
mensen, waoirvan niemand wegliep
omdat ze in de gaten kregen dat ze
eindelijk de kans hadden iets te
laten zien. Toen we eindelijk de
knoop hadden doorgehakt en de
laatste selectie gemaakt hadden, be
gon Darryll te regisseren. Maar toen
bleek dat hij er eigenlijk nog niets
aan gedaan had. Er lag nog niets
van zijn opvatting vast en 't werd:
„Loop maar van zo naar zo" zonder
dat duidelijk was waarom. En dat
werd een afschuwelijke situatie,
toen ik kritiek begon te leveren.
„Doe jij 't dan", zei Calvin en dat
heb ik geprobeerd. De mensen kon
den met me werken en na drieën
eenhalve week zat eindelijk het
eerste bedrijf er op. Toen kwam hij
naar met toe om te zeggen dat het
niet ging. Hij wilde 't weer doen en
ik mocht noteren als hij fouten
maakte. Toen ben ik maar wegge
gaan, want met twee verschillende
regisseurs kom je nooit tot iets. Ik
ben nog opgebeld door een paar
acteurs die me terug wilden hebben,
maar ten eerste was ik geen lid van
de bond en ten tweede was ik er bij
gekomen als een soort assistent-re
gisseur. Het stuk is overigens de
enige sof geworden van de acht
premières die ze gaven".
„Bij Alan Schneider heb ik wel
iets verdiend. Ik had er eigenlijk
geen duidelijke functie. Ik heb een
beetje in de produktie van een off-
Broadway opvoering van „Wachten
op Godot" meegelopen, in het Sheri-
zwijgend Opstaan en als een man de
zaal verlaten.
Nu Alan Schneider voor Godot
een paar missers gehad en op 't
feestje na de eerste voorstelling, bij
de producers thuis heerste een onze
kere gespannen sfeer. Op een be
paalde tijd ging de televisie aan. Op
kanaal 8 zou de eerste tv-kriitiek
komen. Het was een slechte. Ieder
een haast in tranen. Schneider riep
uit: „Ze gaan me ruïneren. Wat heb
ik je verteld in Oostenrijk, dit ver
rotte commerciële systeem". Toen
kanaal 7 de tweede kritiek. Die was
niet uitgesproken goed, maar vrien
delijk. De stemming steeg. En ka
naal 6 werd een hele goede kritiek.
Maar dat was niet alles. De man die
het voor het zeggen had, meneer
Clive Barnes moest nog komen. Er
wordt opgebeld naar iemand op de
krant die de kopij doorkrijgt en
toneelproducers ten dienste is met
het voorlezen van de kersverse re
censie. Doodse stilte. De producer
roept „daar komt-ie". En verder
hoorden we: „Héé?" en „Ach, o ja?"
en toen ging z'n duim omhoog: een
geweldige kritiek".
„Bij Joe Mielziner was ik tech
nisch assistent bij „Father's Day"
waarvoor hij de decors maakte. Een
stuk van Oliver Hailey over het
Amerikaanse huwelijk. Drie vrou
wen nodigen hun ex-echtgenoten uit
op vaderdag, je weet wel zo'n cyni
sche komedie vol „inne" grappen.
De hoofdrol werd - gespeeld door
Brenda Vaecaro, via de film Onder
andere een ster geworden („Mid
night Cowboy", „I love my wife")
en dus daarom groot op de affiches.
Maar haar tegenspeelster Marian
Seldes, had eigenlijk een rol die
nauwelijks kleiner was. Alles ging
goed, tot de eerste kleding repeti
ties. Die werdén gehouden voor 'n
publiek van vrienden en .kennissen
en wat blijkt daar? Marian Seldes
heeft zich al die tijd ingehouden en
brengt dan pas de „pointes" in haar
tekst aan. Ze krijgt meer lachen en
meer applaus dan Brenda Vaccare.
Die wordt woedend en eist dat een
groot deel van de tekst van Marian
Seldes geschrapt wordt. En dat ge
beurt. Tenslotte was zij de ster. Nu
was de hele situatie rond dit stuk
Viogal onzeker. De producers waren
Lawrence Kasha, hij had met „Lo
vely Ladies and Kind Gentlemen"
net een flop gehaald, (criticus Olive
Barnes begon z'n recensie met "Se
Shakespeare-aanhaling „I come ,to
bury not to praise him", dus je kan
wel nagaan). En Joseph Kipness,
een eigenaar van een serie restau
rants die als hobby in toneel inves
teerde. Na de laatste repetitie heeft
meneer Kipness een groot feest in
een van z'n restaurants, een Ha-
waïaans kitsah-geval met allerlei co-
cos-dranken en juffrouwen in hoela
rokjes. Vraagt iedereen: „Waarom
nu al een feestje?" zegt meneer
Kipness: „Ach, straks is de stem
ming er misschien niet. Beter nu
dan later". Maar na de première
komt er nog een feest in een ander
restaurent van hem. Daar wondt op
de kritiek gewacht. Die van Clive
Barnes is niet erg slecht maar ook
niet al te best. De ochtend voor dé
eerste matinee wordt de hele boel
afgelast. De acteurs krijgen hun
voorgeschreven twee weken salaris,
't theater wordt betaald. Waarom?
Er is niets bewezen, maar insiders
vertelden me dat hij waarschijnlijk
niet meer risico wilde nemen en het
stuk gebruikt heeft om een grote
aftrekpost voor z'n restaurants te
hebben. Zo gaat dat op Broad
way".
Maar is dat voor iemand die to
neel een goed hart toedraagt nu
geen reden om het Nederlandse met
veel gepraat en zoeken naar andere
wegen maar voor lief te nemen, is
dan de eerste vraag die bij je op
komt. Maar Dick Top heeft nog niet
alles verteld. „Weet je, er gebeurt
toch zoveel dat je moed geeft. Al
mislukt er veel zo'n 70 procent
van alle Broadway-produkties de
mensen blijven proberen. Ze praten
niet. Ze doen en komen met initia
tieven. En dan heb je nog geweldige
en unieke instellingen als de Actors
Studio van Lee Strasberg. Een soort
toneelschool waar bijna alle belang
rijke acteurs van Amerika wel iets
mee te maken hebben gehad".
„Strasberg is zelf een teruggetrok
ken, bescheiden man, die geen echte
lessen geeft, maar elke dinsdag en
vrijdag beschikbaar is. Dan komen
acteurs en actrices bij hem met hun
problemen. En niet alleen de jonge
ren, zelfs grote acteurs schromen
niet hem problemen of moeilijke
speelsituaities voor te leggen. Stras
berg is een uitstekend analyticus
van acteursproblemen en als je hem
op z'n stoeltje in de studie ziet
zitten, weet je niét wat je mee
maakt. Acteurs laten hem de scene
zien waarmee ze bezig zijn en hij
geeft kritiek en helpt ze. Hij is ten
onrechte bekend geworden als de
uitvinder van „The Method". Ik heb
het hem gevraagd, maar hij noemt
die „methode-Strasberg" nonsens,
een volkomen verkeerd begrip. Hij
probeert acteurs alleen maar bewust
te maken van gevoelens, basisemoties
terug te vinden dwars door cbmpl'i-
caties. of frustraties heen. Dot hij
gekoppeld wordt aan naturalistisch-
realistische toneel is toevallig. Hij
propageert het niet. Hij analyieert
alleen. Wat de acteurs spelen bSDa-
len ze zelf". -
i'