sen
pE STEM
o\
c\
De verleiding
van Faust en publiek
Honderdvijftig jaar na het schokkende debuut van de zusters Brontë
Zuidelijk Toneel speelt Goethe
met veel technische snufjes
looist
World
/orld
(EL
D1
)S
ÏIJF
Ziektes
Pelgrim
Noodlot
Melancholiek
Droge hoest
T v.O.f.
Agenda's
Alchemist
'ansteen
ING
\RDEN
G rot e Gids
11111
DINSDAG 23 DECEMBER 1997
Pastorie van de stille passie
B.V.
1312906
02650
IHet is precies vijftig jaar
geleden dat in de
pastorie in het plaatsje
Haworth hoog in de
heuvels van het
Engelse Yorkshire
I letterlijk wereldhistorie
werd geschreven. In
december 1847
verschenen 'Wuthering
Heights' van Emily
Brontë en 'Agnes Grey'
van haar zus Anne en
konden de eerste
verkoopsuccesjes
genoteerd worden van
'Jane Eyre' van
Charlotte, de derde
zuster. Niemand
vermoedde dat de
gezusters wereldroem
I zouden vergaren en dat
Haworth een literair
bedevaartsoord zou
worden. Zelfs hun eigen
vader wist op dat
moment van niets.
I Door Dirk Vellenga
[.Vader, ik heb een boek ge-
I schreven," zei Charlotte
I Brontë.
„Is dat zo, schat?" Dominee
I Patrick Brontë las verder in
zijn bijbel.
„Maar papa, ik wil dat u er
I naar kijkt."
'.Het is beter dat mijn ogen
I niet gekweld worden door een
I manuscript."
.Maar het is gedrukt!"
„Ik hoop dat je je niet hebt la-
L ten verleiden tot het, maken
I van dwaze onkosten.
I „Ik denk dat ik er juist geld
I mee verdien!
I Charlotte las haar vader een paar
I zinnen voor uit de eerste, positieve
I besprekingen van Jane Eyre. Do-
I minee Brontë zei dat hij misschien
1 wat tijd zou vinden om een
blik te werpen in het boek. Een
r dagen later zei hij tijdens de
tegen zijn dochters: „Kinde-
I ren, Charlotte heeft een boek ge-
I schreven en ik vind het beter dan
I ik had verwacht."
I Emily en Anne popelden om te
I verklappen dat hun boeken ook
gepubliceerd waren, maar ze
durfden niet. Ze hadden de uitga
ve deels moeten betalen uit eigen
zak en dat zou vader ongetwijfeld
onverstandig vinden. De tragiek
werd nog veel groter. Emily en
Anne Brontë stierven niet lang
daarna (30 en 29 jaar) en mochten
hun eigen roem niet meer meema
ken. Charlotte proefde een begin
van het succes, dat Jane Eyre en
haar andere boeken brachten. Ze
werd uitgenodigd door literaire
clubs en kreeg zelfs een echte bio
grafe over de vloer. Charlotte
stierf in 1855, ze was toen 38 jaar.
Verraderlijke mist, gure winden,
kale heidevelden, duistere land
huizen en onbereikbare heren zijn
de vaste ingrediënten in de boeken
van de drie zussen Brontë, van wie
Anne de minste bekendheid kreeg.
De grote sensatie was echter dat
de dames hun gedachten en fanta
sieën zo openhartig aan het papier
toevertrouwden. Zo onbe
schaamd, vonden de Victoriaanse
critici.
De tragiek van een stil en kort le
ven, dat achteraf zo rijk en inspi
rerend blijkt te zijn geweest - en
dat in drievoud - speelt ook een
rol bij de Brontë-cultus. Charlotte
verzuchtte al: 'Waarom het leven
zo flets, kort en bitter is, weet ik
niet.'
De wereld veranderde anderhalve
eeuw geleden, de textielindustrie
rukte op vanuit de valleien van
West Yorkshire. De afstanden tus
sen de klassen werden kleiner.
Wie naar zijn landhuis reisde,
moest langs de onhygiënische on
derkomens van de arme werk
krachten. Besmettelijke ziektes
sloegen snel over.
Charlotte, Emily en Anne Brontë
lazen en peinsden over de roerige
buitenwereld in him eigen micro
kosmos, de veilige huiskamer on
der de stolp van de pastorie in het
vertrouwde dorp Haworth. In het
(voorlopig) laatste boek over de
gezusters, De Brontës (elf jaar on
derzoek, 600 bladzijden) schrijft
Juliet Barker: 'Zelfs als volwasse
nen hadden ze de neiging anderen
uit te sluiten: hoewel ze autonoom
waren als eenheid, waren ze af
hankelijk van elkaar voor de we
derzijdse steun en kritiek die hun
levens schraagden en hun literaire
inspanningen verlichtten. Zonder
deze intensieve familieband zou
een aantal van de belangrijkste
romans uit de Engelse literatuur
nooit zijn geschreven.'
Vandaag de dag verdringen Ja
panners, Italianen, Amerikanen
en Engelse schoolkinderen zich
rond de grauwe domineeswoning,
Van links naar rechts: Anne, Emily en Charlotte Brontë. Het schilderij is gemaakt door hun broer Branwell, die zijn eigen beeltenis (in
het midden) verwijderde.
nu The Brontë Parsonage Mu
seum. Een vleugel met vitrines en
een winkel is slim aangelegd en
blijft buiten de lens van de toeris
tencamera's.
Je bereikt de pastorie langs een
kronkelend, autoloos winkel
straatje met kasseien en een hoog
stijgingspercentage. De pelgrim
gaat stap voor stap terug in de
tijd. The Old Apothecary, het
Black Buil Hotel en de White Lion
Inn zijn er nog steeds, nu helemaal
gericht op de Brontë-industrie.
Een bordje geeft het vroegere
postkantoor aan, met de brieven
bus waar de zusters hun manu
scripten postten.
In de pastorie fluisteren de bezoe
kers bijna automatisch. Links van
de gang is de opvallend kleine
woonkamer waar de drie meisjes
en ook hun broer Branwell zaten.
Hier speelden ze met hun houten
soldaatjes en bedachten ze later
hun verhaaltjes, die ze krabbelden
op velletjes van bierviltje-for
maat.
Aan de andere kant van de gang is
de werkkamer vader Patrick, de
dominee van Haworth, die bijna
blind was en de bijbel las met een
vergrootglas. Hij at meestal al
leen. Vader liet zijn kinderen in
hun eigen wereld.
Boven schuifelen de gasten stil
langs de slaapkamer van Charlot
te (met jurk en schoenen) en het
piepkleine kamertje van Emily.
De ramen geven uitzicht op de
zerken van het kerkhof, waar het
altijd winter is.
In 1820 kwam dominee Patrick
Brontë er wonen, met zijn vrouw
Maria en zes kinderen. Tegelijk
trok ook het noodlot in het kille,
sombere huis, pal op de wind, met
de begraafplaats als voortuin. Al
na een jaar sloeg de dood toe.
Moeder Maria sierf. De twee oud
ste meisjes, Maria en Elizabeth,
bezweken in 1825, gelijk met een
rij klasgenootjes.
De vier kinderen vonden steun bij
elkaar. Branwell was een branie
in vergelijking met zijn verlegen
zusjes. Hij kon zich goed gedragen
in gezelschappen, kwam met wil
de ideeën en inspireerde de ande
ren. Toch zou hij het niet tot een
grote creatie brengen. Hij schil
derde niet onverdienstelijk, maar
werd niet toegelaten tot de kunst
academie. Een affaire met een veel
oudere, getrouwde vrouw, bracht
hem in moeilijkheden. Hij zocht
zijn heil meer en meer in de drank
en laudanum, een opiumprepa
raat dat zo bij de apotheek (The
Old Apothecary!) gehaald kon
worden als middel tegen diarree
en andere ongemakken.
Charlotte en Emily gingen in 1842
naar een Franse school, Pension
nat Heger aan de Rue d'Isabelle in
Brussel. Charlotte hield het twee
leergangen vol, Emily sloeg dicht,
praatte nauwelijks en was na een
jaar definitief terug in de pastorie.
Haar zusters waren als onderwij
zeres en kindermeisje wel eens een
flinke periode uithuizig, Emily
klampte zich zoveel mogelijk vast
aan het huis, dat voor haar de we
reld was. Ze bakte brood, af en toe
turend naar haar Duitse lesboek.
In de herfst van 1845 ontdekte
Charlotte bij toeval een notitie
boek van Emily. Ze was verrast.
Dit was heel iets anders dan de ge
bruikelijke aantekeningen, dit
waren échte gedichten. 'Ik vond ze
compact en bondig, krachtig en
oprecht. In mijn oren hadden ze
een bijzondere muziek - wild, me
lancholiek, verheffend,' schreef
ze. 'Het kostte me uren haar te
verzoenen met de ontdekking die
ik had gedaan, en dagen om haar
ervan te overtuigen dat dergelijke
gedichten uitgave verdienden.'
De drie zusters besloten in 1846
hun krachten en gedichten te bun
delen. De uitgave van Poems werd
bekostigd uit eigen spaargeld en
ze gebruikten mannelijke pseudo
niemen, Currer, Ellis en Acton
Bell. Charlotte was de stuwende
kracht achter het project, Bran
well was toen al buitengesloten.
Daarna begonnen ze alledrie af
zonderlijk aan een roman. Char
lottes The Professor werd afgewe
zen, maar ze kreeg genoeg hoop
om een nieuwe poging te wagen:
Jane Eyre, waarin ze haar gehei
me genegenheid voor monsieur
Heger van de Brusselse kostschool
vertaalde in de liefde van ver
schoppeling Jane voor de merk
waardige Rochester, wiens waan
zinnige vrouw op zolder zit opge
sloten. Emily schiep in Wuthering
Heights de grove, gewelddadige
Heathcliff, die aanbeden wordt
door Catherine. Anne creëerde
Agnes Grey rond haar eigen onaf
hankelijke, vrouwelijke hoofdper
soon. Eind 1847 waren de drie
boeken gepubliceerd, weer met de
mannennamen op de omslag.
Een 'wrede oostenwind' (zoals
Anne Brontë schreef) gaf direct al
de boze bedoelingen aan van het
jaar 1848. De griep was vaste gast
bij de Brontës en in de verte loer
de de tuberculose. De verzwakte
en verwarde Branwell blies in
september de laatste adem uit. Bij
de begrafenis vatte Emily kou.
Ondanks een diepe, droge hoest en
pijnen in de borst weigerde ze de
dokter en wilde ze geen medicij
nen. In december 1848 stierf Emi
ly op de sofa in de huiskamer.
Tenminste, volgens de teksten in
het Brontë Museum. Waarschijn
lijk is ze gewoon gestorven in haar
bed boven. Charlotte beschrijft in
ieder geval dat Emily's hond
Keeper naast het sterfbed lag.
Anne sukkelde al een tijd. De zee
lucht kon haar niet redden, ze
stierf in mei 1849 in Scarborough,
waar ze werd begraven. Charlotte,
de oudste, leefde het langst. Ze be
leefde nog iets van een 'normaal'
leven, ze trouwde en raakte in ver
wachting. Haar royalties gebruik
te ze voor een verbouwing van het
huis. Ze haalde haar 39e verjaar
dag net niet. Charlotte stierf in
1855, uitgeput door de zware
zwangerschap. Biografe Elizabeth
Gaskell was er net op tijd bij ge
weest om haar te ondervragen
voor Life of Charlotte Brontë. Dat
dramatische levensverhaal lokte
eind jaren vijftig van de vorige
eeuw de eerste nieuwsgieringen
naar Haworth. De souvenirhandel
kwam snel op gang.
Vader Patrick Brontë overleefde
iedereen, hij stierf in 1861 op 84-
jarige leeftijd. Hij was de laatste
die was ingelicht over de literaire
activiteiten van zijn dochters,
maar hij mocht er het langste van
genieten, zij het in de eenzaam
heid van een lege pastorie.
In het trapportaal van het pasto
rie-museum hangt nog steeds de
oude klok die vader Brontë elke
avond om negen uur opwond na
de voordeur vergrendeld te heb
ben. Voor hij naar bed ging, open
de hij de deur van de huiskamer
en zei dam 'Maak het niet te laat,
kinderen.'
Juliet Barker: 'De Brontës'. Uitg. De
Bezige Bij, prijs 97,50
teen
ifè/e
en
'm vrijdag
20.00 uur
20.00 uur
20.00 uur
STATION
312436
gesloten. I
Door Hans Rooseboom
Onze voorstelling van Faust moet het
Publiek verleiden. Net zoals op het to-
~eel de duivel Faust probeert te verlei-
®n. Het publiek moet aan het eind be-
I j ze verleid zijn, gemanipu-
I fiegisseur Guy Cassiers geeft een toe-
I op de nieuwe productie van
d Zuidelijk Toneel, Faust van Jo-
nn Wolfgang von Goethe. De pre
tere is op 6 januari in Antwerpen.
I aast is een spel van illusie, van mani
pulatie, van schijn en werkelijkheid,
Weel en poëzie, goed en kwaad. Al
lans zo vatten regisseur Guy Cassiers
I" «amaturg Bart van den Eynde
wthes legendarische stuk op.
de indrukwekkende nieuwe behui-
mgop een rangeerterrein bij het NS-
ffirT Eindhoven beschikt het Zuide-
k Toneel over een riant repetitiepo-
ni™?- Na de repetitie blijven de tech
ier0 j? ^^buten °P het podium ach-
aust wordt gespeeld zonder de-
ln deze bijlage vindt u de
Uitgebreide uitgaans-agen-
a J vo°i de komende twee
weken.
cor, maar mét gebruikmaking van een
illusiescheppende batterij schuivende
panelen, videocamera's en project
oren.
Cassiers: „We zijn na een uitgebreide
analyse tot een bewerking van Goethes
Faust gekomen. Er zijn scènes uit het
origineel weggevallen, maar de essen
tie is gebleven. Die essentie is de tragi
sche liefdesgeschiedenis van Faust en
Greetje. Die zal de mensen altijd blij
ven aanspreken."
Wie is toch die Faust?
„Faust is een oude geleerde die alles
weet en succes heeft. Maar het heeft
nooit tot voldoening geleid. Bij de aan
vang van het stuk staat hij op het punt
in zijn studeervertrek zelfmoord te
plegen. Zo treft Mefisto - de duivel -
hem aan. Bij Goethe is het niet zo dat
Faust zijn ziel wil verkopen. Hij zegt
tegen Mefisto: als je mij zo ver kan lei
den dat ik een gevoel van voldoening
kan ervaren, dan mag je met me doen
wat je wilt. Want daarna heb ik geen
doel meer."
Het spel komt pas echt op de wagen
nadat Faust een verjongingskuur heeft
ondergaan en op zoek gaat naar zijn
gevoelsleven.
Guy Cassiers: „Tót dat moment is alles
statisch. Faust zegt zijn teksten door
een microfoon. Hij praat tegen een vi
deocamera en het publiek ziet zijn ge
zicht in vergrote vorm op een scherm.
Maar op het moment dat hij weer jong
wordt, gooit hij zijn jas uit, toont zijn
jonge lichaam. En hij spreekt verder
zonder microfoon, met zijn natuurlijke
stem. Je voelt dat we nu in de wereld
beland zijn."
En dan ook begint het echte theater.
Cassiers: „De taal wordt gewoon. We
volgen het verhaal, de relatie tussen
Faust, Mefisto en Greetje. Mefisto
speelt de regelende dienaar. Hij steelt
de show, krijgt de sympathie van het
publiek. Met het publiek speelt Mefis
to hetzelfde spel als hij met Faust
speelt."
De gevoelens krijgen de overhand. De
liefde tussen Faust en Greetje loopt uit
op een drama. „Faust beseft wel dat
het verkeerd gaat aflopen, maar kan
niet meer terug. Alles lijkt dus gunstig
te verlopen voor Mefisto, die met God
een weddenschap had afgesloten over
de vraag: heeft de mens het goede in
zich, of niet?"
En hoe loopt die weddenschap tussen
God en de duivel af?
„Mefisto wint uiteindelijk niet. Hij zal
altijd verliezen, want hoe desastreus
de afloop ook is, een mens die zoekt is
goed. Dat is Goethes overtuiging. Fou
ten maken betekent dat je zoekt. Gree
tje wordt uit de kerker gered, want
haar intenties waren onschuldig."
Faust is niet een realistisch toneel
stuk waar iemand opkomt en iets zegt.
Het is een gedicht. Het gaat om ideeën
ten opzichte van andere ideeën. Daar
om moet een opvoering van Faust niet
te realistisch zijn."
„Het spel van illusies wordt voor de
neus van het publiek gecreëerd. Het
publiek kan alles zien. De acteurs be
wegen camera's, projectoren en pane
len op de scène, volgens een uitgekien
de choreografie. Alles is mobiel, alles
is te manipuleren en te integreren. Het
is een technisch ingewikkelde voor
stelling, één doorlopende choreografie
die veel van de acteurs vraagt. Want
alles moet schijnbaar moeiteloos ge
beuren. Het heeft veel weg van een
simpele poppenkast. Dat is niet toe
vallig, want Goethe leerde als kind het
Faust-verhaal kennen via een poppen
kastvoorstelling. Daarom heeft hij
kinder- en volksliedjes in het stuk ver
werkt."
De figuur Faust is gebaseerd op een
persoon die echt heeft bestaan. In de
eerste helft van de 16e eeuw trok er
een Doctor Faust door Zuid-Duits-
land. Hij stond op de markt als goo
chelaar, alchemist, wonderdokter, as
troloog, hand-, vuur- en urinelezer,
Regisseur Guy Cassiers
een ware duivelskunstenaar. De legen
devorming rond Faust begon direct na
zijn dood. In 1587 verscheen het ano
nieme boek Historia von D. Johann
Fausten, waarvan in 1588 een Engelse,
en in 1593 een Nederlandse vertaling
verscheen.
In de Romantiek van de 19e eeuw werd
Faust tot de tragische waarheid- en
schoonheidzoeker, de geniale gestalte,
de scheppende geest die leven en liefde
FOTO RENE MANDERS
opofferde voor de kunst, de mythische
figuur waarin grote kunstenaars als
Berlioz, Schumann, Wagner, Gounod,
Liszt en Thomas Mann zich konden
herkennen.
'Faust' van Goethe, door het Zuidelijk To
neel. Regie: Guy Cassiers. Vertaling: C.S. Ade-
ma van Scheltema en L. Vleeschouwer. See-
nografie: Jan Verswefeld. Kostuums: Tessa
Lute. Geluidsdecor: Het Paleis van Boem. Vi
deo-installatie: Peter Missotten en Walter
Verdin. Spelers: Marc van Eeghem, Bart 51e
gers, Katelijne Verbeke, Yvonne van den
Hurk, Rob Das, Ramsey Nasr. 4/5 jan. Ant
werpen, deSingel (tryouts). 6 jan. en 8 t/m
10 jan. Antwerpen, deSingel (première). 15
jan. Maastricht, Theater aan het Vrijthof. 16
jan. Roosendaal, De Kring. 29 jan. Den
Bosch, Theater aan de Parade. 30 jan. Til
burg, Schouwburg. 6/7 feb. Eindhoven,
Stadsschouwburg. 12/13 feb. Breda, Chassé
Theater. 19 feb. Nijmegen, Stadsschouw
burg. 28 feb. Oss, De Lievekamp. 4 mrt.
Arnnem, Schouwburg. 7 mrt. Middelburg,
Stadsschouwburg. 14 mrt. Eindhoven,
Stadsschouwburg.
ij-
