JIMTE
Drie perspectieven op één doek
endesign
a
z
2
1 ?SÜ
Rijksmuseum
loodst
bezoekers
langs velden
en wegen
Z
iu
u
h
l/l
Z
D
ui
0
j
Ui
Ui
a
Henri Jacobs en de ware aard van het schilderij
BEELDENDE KUNST
CD
<D
O
cd
IJsschotsen
Seizoenen
Barbizon
Ui
Internationaal
Raster
Spiegelbeeld
Confrontatie
DINSDAG 9 DECEMBER 1997 D2
(0114) 31 52 99
(0114) 31 04 72
[X (0114) 31 9757
Het
warme
iH
c
cd
3
4—
C/D
e
t-H
4—
a-v> i—t
u:
SStHMSBS
gnjs
van de
polder
Door Angelique Spaninks
„Hoe verlang ik naar buiten! Welk een sterke begeerte heb ik
I naar de frisse groene natuur! Ik weet wel dat ik er mijn gedach-
I ten niet ontlopen kan, maar tenminste worden ze er gewijzigd en
I dragen minder de kenmerken van geboren te zijn tussen grach-
I ten en stegen. De natuur heeft zooveele schoonheden en doet
I zooveele reine begeerten en wenschen ontstaan, boeit er zooda
nig de ogen en de geest, dat men zich gaarne aan haar overgeeft
en zich altijd beloond gevoelt voor die oogenblikken van toewij
ding."
;ch bedrijf.
FOTO ERIK OSSEWAARDE
rendesign heeft bij de
gekozen voor Resco met
i uitgebreid programma.
als ronde badmeubelen.
beeld volkunststofbladen
it verkrijgbaar. „Onlangs
art met wand- en vloert-
;1 voor projectbouw als
Vanzelfsprekend zowel
het keuken- als badmeu-
na. Door het grote aanbod
en aanverwanten is voor
;nt grote verwarring om
hebben gekozen voor de
geleiden'. Door eigen im-
■ij sterk. Prijstechmsch in-
en kan bij ons vrijblijvend
met prijsofferte laten ma-
plicht tot niks, maar maas
ik. We hebben bovendien
adingen in onze showroom,
n een persoonlijke aanpai
pen in hun leven slechts
keer een keuken. Belang
ook dat alles goed over
It en met de specifi
de consument wordt reke
len aldus Ton Lensenen
k aan
Sanilux-keukende
ynamische bedrijf aan
is beslist de moeite waard.
119255.
Met deze woorden gaf de jonge
schilder Gerard Bilders in juni
1862 uiting aan zijn verlangen
I naar de natuur. 23 was hij nog
maar toen hij dit schreef, maar
zijn ontwikkeling als landschap
schilder was al in volle gang. Af-
I wisselend wonend en werkend in
I Amsterdam en het Gelderse Oos-
eek schilderde hij het ene na
I het andere sfeervolle, zacht ge
kleurde landschap met koeien,
schapen en geiten erin.
Helaas is weinig van zijn hand
I bewaard gebleven, niet in het
I minst doordat hij al op 26-jarige
I leeftijd overleed. Wel bewaard en
van groot belang is de correspon-
I dentie die de jeugdige Bilders
I met zijn mecenas, de letterkundi
ge Johannes Kneppelhout, onder
hield. Ook Kneppelhout zag de
persoonlijke zeggingskracht van
I Bilders kunst én schrijverij en gaf
na de dood van zijn pupÜ diens
ven en dagboek uit.
I En volgens Rijksmuseum-direc-
I teur Ronald de Leeuw doen deze
I documenten in oprechte en diep-
I gevoelige gedetailleerdheid nau-
I welijks onder voor die van Vin-
cent van Gogh. Vandaar dat De
I Leeuw Bilders woorden als een
J soort rode draad door de eerste
wintertentoonstelling onder zijn
bewind Langs velden en wegen
I laat kronkelen.
I Centraal in deze grootscheepse
I presentatie van het Rijksmuseum
I staat de verbeelding van het
landschap in de 18e en 19e eeuw,
waarbij landschap heel letterlijk
genomen wordt. Zeestukken en
stadsgezichten ontbreken. Bil
ders, geboren in 1838 en gestor
ven in 1865, is één van de repre
sentanten. Maar gelet op de ver
zamelde 120 schilderijen en teke
ningen zijn er nog heel wat meer
klinkende namen te noemen.
De samenstellers van het over
zicht streven ernaar 'voor het
eerst een samenhangend panora
ma van de landschapsverbeel
ding in de twee eeuwen na Ruis-
dael' te laten zien. Grote verras
singen levert dit nobele streven
echter niet op, daarvoor weten
we al te veel. Wel wordt gepoogd
niet te blijven hangen bij de grote
namen - van Isaac de Moucheron
en Jean Grandjean tot de gebroe
ders Maris en Mondriaan - maar
ook minder bekende landschap
schilders en -tekenaars te belich
ten.
Een mooi voorbeeld van zo'n
minder bekend kunstenaar is Da
vid Pierre Humbert de Superville
die tijdens zijn verblijf in Italië
de bijnaam Giottino verwierf.
Van hem is de zwart-witte krijt
tekening IJsschotsen op de Maas
uit 1809 in de tentoonstelling op
genomen - een monumentale
studie van een ongewoon natuur
verschijnsel zoals in de 18de
eeuwse landschapskunst wel va
ker gedaan werd.
Eveneens minder bekend is de
oriëntalist Willem de Famars Te-
stas (1834-1896) van wie in het
Anton Mauve's 'Ruiters in de sneeuw in het Haagse bos' uit 1879-80.
Rijksmuseum een uiterst verfijnd
geaquarelleerd Gezicht op het
Meer van Tiberias te zien is. Hij
bereisde net als Marius Bauer la
ter het Midden-Oosten, niet uit
religieuze overwegingen maar
vanwege de schilderachtige ri
tuelen en plekken die hij er vond.
De opbouw van Langs velden en
wegen is chronologisch en the
matisch. Zo wordt in de eerste
zalen de erfenis van de 17e eeuw
belicht, onder meer aan de hand
van enkele toen populaire maar
als kunst uitzonderlijke behang
selschilderijen. Als er in de alge
mene kennis over de landschaps
kunst al sprake is van een verras
sing, dan zijn het volgens De
Leeuw deze 'momenten van allu
re' in een eeuw die verder uit
blonk in het kleine, fijne, zo niet
pietepeuterige' werk.
Het -feit dat de meeste kamers
viër muren hebben leidde tot de
coraties die dit nog eens extra ac
centueren: de vier seizoenen, de
vier elementen, de vier delen van
de dag - thema's die oolujule la
tere landschapskunst populair
blijven zoals Hendrik Meyer en
Jacob Cats laten zien.
Overigens zijn niet alleen typisch
Nederlandse landschappen te
zien, gedurende beide eeuwen
reisden kunstenaars ook regel
matig naar elders (met name
Duitsland, Italië, Engeland en
Frankrijk) om er hun impressies
van de natuur op te tekenen. Tal
rijk zijn bijvoorbeeld de klassie
ke Italiaans ogende landschap
pen, al werden deze meestal na in
de openlucht te zijn geschetst
zorgvuldig in het atelier gecom-
wmebrd. Een ander mooi' voor
beeld is het schetsboek van Jo
hannes Tavenraat, een van de
weinige volbloed romantici van
Nederland, dat openligt op een
losse schets van de door herten
begraasde idyllische wildbaan
van de Vorst van Metternich in
Bohemen.
In z'n poging een panoramisch
overzicht te bieden van het land
schap in de 18e en 19e eeuw kan
Langs velden en wegen natuur
lijk niet om De Haagse School en
de School van Barbizon heen.
Met name de 'warm grijze' her
ontdekking van polder en rivie
ren door de eersten betekende
een terugkeer naar de typische
eigenheid in de landschapschil
derkunst van ons land. Maar ook
de Fransen waren van behoorlij
ke invloed. Niet voor niets was in
de ogen van Bilders Parijs een
van de 'centraalpunten' van het
kunstleven in de tweede helft van
de 19de eeuw. 'De Fransen vra
gen veel aan de natuur en leven in
haar intimiteit', zo schreef hij.
Direct na Barbizon verwierven
de Franse impressionisten grote
invloed op de ontwikkeling van
de Nederlandse landschapschil
derkunst al bleef de losse toets en
het grijs van de Haagse School
tot de Eerste Wereldoorlog suc
cesvol.
Degene die het impressionisme
voor Nederland definitief ont
dekte was Vincent van Gogh al
moest hij er zelf voor afreizen
naar Frankrijk. Wat hij voor de
kunst betekent heeft is natuurlijk
al volop beschreven, dat zijn
werk in het Rijksmuseum niet
ontbreekt ligt dan ook voor de
hand.
Daarnaast is ook pointillistisch,
luministisch en fauvistisch werk
van mannen als Toorop, Gestel,
Sluijters en Mondriaan te zien.
Het uit felle kleuren bestaande,
zonovergoten Landschap uit
1910 van Sluijters is een goéd
voorbeeld van een uit losse toet
sen, streken en stippels opge
bouwd doek. Van realisme of ro
mantiek in de traditionele zin is
bij werken als deze absoluut geen
sprake meer, voortaan staan mo
derne drijfveren als intuïtie,
spontaniteit en originaliteit voor
op. De 20e eeuw is ook in de land
schapskunst geboren.
I 'Langs velden en wegen. De verbeel
ding van het landschap in de 18de en
19de eeuw' is nog tot 3 maart te zien
in het Rijksmuseum, Stadhouderskade
42, Amsterdam. Dagelijks open van
10.00 tot 17.00 uur, alleen op 1 janu
ari gesloten. De bijbehorende catalo
gus kost 75 gulden, de bijzonder uit
gebreide CD-Rom waarmee door de
zalen gewandeld kan worden en
waarop de samenstellers hun keuzes
toelichten kost 89,90 gulden.
Q
AMSTERDAM
Rijksmuseum Stadhouderskade 42 - Chapeau, chapeaux! - collectie
van 150 unieke hoeden (t/m 29 maart) - Langs velden en wegen - de
verbeelding van het landschap in de 18e en 19e eeuw - o.a. Koekkoek,
Schelfhout, Bilders en Mauve (t/m 3 mrt) - dagelijks van 10.00-17.00
uur
De Nieuwe Kerk De Dam - De Zwarte Farao's, Koninkrijken aan de
Nijl - dagelijks 10.00-18.00 uur, do tot 22.00 uur (t/m 1 feb)
ANTWERPEN
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten - De Prinselijke Pel
grimstocht (Europatocht van Prins Ladislas van Polen in 1624-25) (t/m
13 dec)-di t/m zo 10.00-17.00 uur
BAARLE NASSAU
De Verbeelding klokkenstraat 12 - tekeningen van Hans Abbing -
schilderijen van Hans Giesen - do t/m zo 13-17 uur (t/m 15 dec)
BERGEN OP ZOOM
Markiezenhof Steenbergsestraat 8 - Peter van Straaten - overzicht
stentoonstelling - za en zo 14.00-17.00 uur (t/m 10 jan)
Kunstkader Antwerpsestraat 27 - Daantje van Dalen/beelden, Pierre
Cops/schilderijen - vr/14.00-17.00 uur en 2e zondag in de maand (t/m
30 jan)
BREDA
De Beyerd Boschstraat 22 - Jan Roeland/schilderijen - Lightning 4 Hi-
larius Hofstede - Sun moon arse - di t/m vr 10.00-17.00 uur - za en zo
13.00-17.00 uur (14 dec t/m 8 feb)
Galerie Ginneken Ginnekenweg 287 - Truus Werners en Nelly van
Nieuwhuyzen/schilderijen, Ton van Grunsven/beelden - do t/m zo
13.00-17.00 uur (t/m 4 jan)
Galerie Segeren Raadhuisstraat 8-10 - Miek Vlamings/werken in
vilt/was/grafiek - Laboratorium van de verwondering - di t/m vr 10.00-
18.00 uur, do/tot 21.00 uur en za/tot 17.00 uur (t/m 10 jan)
Galerie Molenaars Ginnekenweg 79 - Salon d'Hiver - Henk van de
Berg, Jona Blom, Roel van Daal, Hans P. Innemée, Ton Mertens, Hans
Rikken, Susan Schildkamp, Jasper van der Wel en Paul van Zoelen - wo
t/m vr 13.00-17.30 uur, za 11.00-17.00 uur (t/m 1 feb)
EINDHOVEN
Van AbbeMuseum Vonderweg 1 (tijdelijk adres) - Jan
Vercruysse/portretten van de kunstenaar 1977-1984 - di t/m zo 11.00-
17.00 uur (t/m 1 feb)
GENT
Museum voor schone kunsten - Brussel-Parijs: artistieke dialoog
tussen België en Frankrijk periode 1848-1914 - di tot ma 10.00-18.00
uur (t/m 15 dec)
GILZE
De Ringeloor Nieuwstraat 27 A - Simon Woudwijk/schilderijen,
aquarellen en bronzen beelden - wo t/m zo 13.30-17.30 uur (14 dec
t/m 31 jan)
'S HERTOGENBOSCH
Noordbrabants Museum Verwerstraat 41 - Hendrik Wiegersma,
kunstenaar-verzamelaar-mythe - Nederlands expressionisme (12 dec
t/m 8 feb) - Pop in beeld - niet alleen muziek ook beeldmateriaal - (t/m
28 juni '98)
ROOSENDAAL
Tongerlohuys Molenstraat 2 - Lilian Adcock/schilderijen en Annie An-
driessen/beelden - di t/m zo 14.00-17.00 uur (14 dec t/m 12 jan)
ROTTERDAM
Museum Boymans van Beuningen Museumpark 18 - Max Ernst in
beeld - 60 bronzen beelden van duitse surrealist - Geschreven werel
den, De visie van Rosalind Krauss op het suurealisme - Paul Beekman
(t/m 8 mrt 98)
Kunsthal Westzeedijk 341 - De Haagse School - di t/m za 11-17 uur, zo
12-17 uur (t/m 18 jan)
TILBURG
Nederlands Textielmuseum Goirkestraat 96 - European Art Quilts -
di t/m vr 10.00-17.00 uur, za en zo en 2e kerstdag 12.00-17.00 uur (t/m
18 jan)
De Pont - Wilhelminapark 1 - Robert Zandvliet: recente schilderijen -
di t/m zo 11.00-17.00 uur (t/m 4 jan)
ULVENHOUT
Galerie De Pekhoeve Dorpstraat 92 - groepstentoonstelling Finale
'97 - muzikale opening op 23 nov omstreeks 15.00 uur - werk van Sie
na Bening, Joep Bevers, Jean Delcourt, Hennie van Dijk, Jan de Ko
ning, Gerrit van Meer, Pieter van Oostveen en Ewoud Zuring - do t/m
za 11.00-18.00 uur en zo/13.00-17.00 uur (t/m 28 dec)
lüoor Frits de Coninck
Een schilderij heeft iets heel dub
belzinnigs. Zuiver fysiek gespro-
jken stelt het eigenlijk niet veel
Ivoor. Een stuk linnen over een
[spieraam gespannen, en op dat
tanen lagen verf. Korter kun je
«estoffelijke toestand van een
iscmlderij nauwelijks beschrij
den. Natuurlijk kun je er nog aan
ioe voegen dat de verf dient om
een beeld tot stand te brengen dat
ons iets wil meedelen of iets wil
aten ervaren. Maar dan zijn we
bezig met de bedoeling en
vooral met de uitleg daarvan, en
Ris even iets anders dan de ma-
'fccsehijningsvorm van het
|Als we op die ontluisterende weg
Ijog even verder willen gaan, dan
Ruinen we die beschilderde
L°°rjant besch°uwen als een
PSMe, en wel in de meest letter
de zin van het woord. De ach-
r ant is zo leeg als maar moge-
werkt' y.olkomen Plat en onbe-
L nnnen, bijeengehouden
oen simpel houten raam.
volmaakt dode kant die op
INFORMATIE
Van alle in De Stem gepubliceerde
en van beeldende kunstenaars
angesloten bij een CISAC-organi-
atieziin de publicatierechten gere-
0 ™et Beeldrecht te Amstelveen,
kunstenaars worden verzocht
Wertii|nJdmetreprodurtievanhun
Beeld™ I?,626 U'tgave contact met
"eeldrecht op te nemen.
alle schilderijen dezelfde is en
waarmee ze zich op geen enkel
manier van elkaar onderschei
den.
Beeldend kunstenaar Henri Ja
cobs stelt in zijn werk waaraan
het Stedelijk Museum in Schie
dam een mooie, verhelderende
tentoonstelling wijdt, heel ele
mentaire vragen naar de aard van
het schilderij. Wat is dat eigen
lijk, een schilderij, en vervolgens:
hoe complex kan het gevoel van
ruimte zijn dat wij in een schilde
rij ervaren?
De vragen, zo gesteld, zijn kaal
en klinisch en lijken op het eerste
gezicht wat ouderwets. Het zijn
kwesties die je bij Vasari en bij
Dürer tegenkomt aan het begin
van de Renaissance. Jacobs werk
zou je kunnen zien als een eigen
tijdse uitwerking van die oude
vragen en zoals hij dat doet is het
blijvend actueel. Het schilderij
heeft natuurlijk ook een andere
kant. Dat is de kant van de ge
suggereerde werkelijkheid, de il
lusie. Die eenvoudige materiële
middelen dienen alleen maar om
het beeld van iets op te roepen
dat er in concreto niet is.
Een schilderij is een illusie. Een
traditionele schildering van een
landschap is een volmaakte trom-
pe-l'oeuil. Ze wekt de indruk van
een echte driedimensionale we
reld geschilderd op een tweedi
mensionaal doek. Wat we ervaren
als de ruimte in het schilderij is
illusoir, en dat belangrijke thema
is het domein waarop de schil
derkunst van Henri Jacobs zich
afspeelt. Het is een kunstenaar
die al schilderend het verschijn
sel schilderij aan de orde stelt.
Henri Jacobs is afkomstig uit de
buurt van Eindhoven (Zandoerle)
en woont sinds enige jaren in
Brussel. Op het ogenblik wordt
op twee plaatsen zijn werk ten
toongesteld. Behalve in Schie
dam ook in het Jan Cunencen-
trum in Oss. Zijn werk trekt ook
internationaal de aandacht. Het
gaat altijd en heel consequent
over de illusionaire ruimte. Hij
schildert en tekent ruimtes, ei
genlijk altijd binnenruimtes,
door nauwgezette toepassing van
het geometrisch perspectief.
Zijn ruimtes zijn helder en tege
lijk ingewikkeld en gelaagd. Hij
schept door een op de millimeter
nauwkeurige toepassing van per
spectief het idee van een ruimte
en monteert daar een andere
ruimte met een ander perspectief
doorheen. Of gaat nog verder en
snijdt vlakjes uit het linnen die
naar boven toe steeds kleiner en
schuiner worden zodat er de illu
sie van weer een ander perspec
tief ontstaat. Wat hij doet is ui
terst transparant en tegelijk bui
tengewoon complex. Ruimtes
over elkaar heen laten schuiven
op een plat schildervlak is nooit
eenvoudig.
Elk schilderij en elke tekening is
en spel met de waarneming van
ruimte. Jacobs doet dat met gete
kende lijnen of met stroken lin
nen die tezamen een raster vor
men. Soms zijn het meer rasters
over elkaar heen die het beeld
scheppen van om hun as draaien
de ruimtes. Waar het linnen be
schilderd is, en dat is dus niet
overal, zorgt het verglijden van
de kleur voor een intensivering
van onze waarneming. Het ratio
nele spel krijgt door de verf ook
iets intiems.
Zijn grootste doek is zelf een
wand in de museumzaal. Hij
heeft van muur tot muur een me
ters hoog spieraam gemonteerd
waarover hij stroken linnen heeft
gespannen. Tussen de stroken
zijn openingen wat een enorm
ruitjespatroon oplevert. De hori
zontale stroken worden naar bo
ven toe steeds smaller; de vertica
le lopen schuin weg naar een
denkbeeldig verdwijnpunt. Er is
maar één strook die perfect verti
caal naar boven gaat, en dat is de
positie die de kijker moet inne
men. Vanuit dat punt gezien wor
den alle ruiten steeds kleiner en
schuiner.
Tot zover is er afgezien van de
andere schaal niet veel anders
aan de hand als wat we zien in
een interieur van Jan Vermeer of
een kerkinterieur van Saenre-
dam, om maar twee zeventiende-
eeuwers te noemen. In die forme
le Hollandse traditie die in de
twintigste eeuw (Mondriaan, Jan
Dibbets, René Daniëls) door
loopt, moeten we Henri Jacobs
ook plaatsen. Maar Jacobs gaat
nog verder. In die wand heeft hij
twee deuren gezet die de ruimtes
daadwerkelijk met elkaar ver
binden. Zo transformeert hij de
opgeroepen illusie van ruimte
lijkheid in een echte ruimte waar
je doorheen kunt lopen. Illusie
wordt werkelijkheid.
Op een doek van Henri Jacobs ge
beurt ongeveer hetzelfde als in
het spiegelbeeld van de glazen
tuindeuren. Buiten is het donker,
binnen schuint volop het licht.
Het terras en de tuin buiten wor
den door dubbel openslaande
glazen deuren van elkaar ge
scheiden. Van binnenuit kunnen
we door het glas heen en in het
licht van de kamer de wereld bui
ten zien. Lijnen van een schei
dingsmuur, het tuinpad en de te
gels van het terras die schuin
weglopen en ergens ver weg, daar
waar het helemaal donker is, bij
elkaar komen.
We kunnen ons ook concentreren
op wat we in het glas weerspie
geld zien. Een kamer in spiegel
beeld met onszelf midden in het
beeld. De lijnen van de muren, de
plinten, het parket trekken om
ons heen naar elkaar toe om er
gens achter ons bij elkaar te ko
men. Op die glazen deur zijn twee
beelden, dat van binnen en dat
van buiten, tegelijk zichtbaar. En
als onverwacht de deuren open
gaan, dan draait een deel uit de
spiegelruimte weg en ontstaat er
een zwart gat in het beeld waarin
het oog zich vastbeet. Dan lijkt
wat we zo precies dachten te
kunnen onderscheiden, voor even
niet meer te kloppen.
De werkelijkheid klopt natuur
lijk altijd, wat niet klopt is de
voorstelling die wij ons van die
werkelijkheid maken. Daarover
gaat het in het werk van Henri
Jacobs. In het schilderij Fagade
uit 1996 heeft hij drie vormen van
perspectief tegelijkertijd gereali
seerd. Hij heeft om te beginnen
de illusie geschapen van een op
lopend grondvlak door vlakjes in
het schilderslinnen te snijden die
naar de horizon toe steeds kleiner
worden. De vlakjes liggen net als
vloertegels precies in de rij. Hij
heeft vervolgens het schilderij op
zijn kant gezet en hetzelfde
procédé toegepast over dat eerste
beeld heen, weer met een horizon.
Die tweede horizon is natuurlijk
een verticale lijn.
Tenslotte heeft hij echt open
staande deuren en vensters in het
doek gesneden, zonder daarbij de
omtreklijnen naar elkaar toe te
laten lopen zodat hier in ieder ge
val geen diepte wordt gesugge
reerd. Het schilderij betstaat dus
eerst uit een dubbel beeld en
wordt vervolgens weer gebruikt
als de fagade van een huis.
Wat Jacobs schildert lijkt een
heel rationeel en intellectualis
tisch spel, en misschien is het dat
ook wel. In de directe confronta
tie in het museum, heeft het ook
iets heel natuurlijks en vanzelf
sprekends. Ruimte, dat is niet al
leen de wereld om ons heen, dat is
ook de wereld die we waarnemen
en die we willen weergeven. De
allereerste ontdekking die we
daarbij als kind deden was dat
lijnen, bij voorbeeld rails van een
'Fagade' van Henri Jacobs
spoorweg, naar de horizon naar
elkaar toelopen. Dat ze elkaar
nooit helemaal zullen raken, kon
den we toen nog niet weten.
Zon sterke toewijding aan een
enkel thema, het zijn alleen de
groten die dat kunnen zonder in
herhalingen of clichés te vallen.
Die een beperkt gebied tot onver
moede en nooit getoonde diepten
kunnen ontginnen. Dat doet Hen
ri Jacobs. Op de meest schrale
manier de stoffelijke kant van het
medium schilderij blootleggen,
een afbraak, een ontmythologise
ring tot stand brengen, om het
vervolgens naar nieuwe beteke
nis te voeren. Een schilderij van
hem is nieuw en verrassend om
dat het eerst tot de grond toe af
gebroken is.
I Stedelijk Museum Schiedam, Hoog
straat 112. Werk van Henri Jacobs on
der de titel 'Unisono', tot 11 januari
(alleen op maandag gesloten)
