Weekend
r7
JAM REIZEN
Harry Mulisch: 'Ik wilde geen schrijver worden. Ik bleek het te zijn'
Lust
"Reizen en Recreatie
Super Herfst in Alanya
DE STEM
PASA TOURS
ANTALYA
ALANYA
"reizen en Recratie l
Zeventig jaar oud, vijftig jaar
schrijver. De muze zingt nog
steeds in het hoofd van
Harry Mulisch. Een gesprek met
de man die ze in Amerika sinds
kort de Homerus van de
Lage Landen noemen, maar die
ook dit jaar de Nobelprijs
voor Literatuur niet kreeg.
Miljoen
1997
X 59
blad De Lim b u r
nent
Tirol.
IMÏT-
1 zeer
(Tau
ten u
ski-
lirien-
Tatoe-
ders.
STUNTAANBIEDING) 8 dnn
Fügen v.a435,- HP Vertr
18/10. Winnemuller reizen
0488-468655 (SGR/ANVR)
639!! GLETSCHÈ^r-
REIZEN Solden, 8 dgn ta
Htl-VHP, 6-dgse 4i«|
luxe busreis (excl. Rc) Non
beschikbare vertrekdata 7»
22/11 en 6/12. Info/folder
Rekro Reizen, 010-4142?'» I
(tot 22 uur/lid SGR). J 1
EUWZEKER - SKIGEBIED GASTEN
T*UJK WILKOM 11
■rthotal PyJuntcU mo-2700 m.
lurgeriand, tel.: 0043-6432-6444, la*; 752,
fbtete, zonneterras met mooi uitzicht, sauna. sol., aotde keuken
litoeöraid ontblitbuHK. keuzemenu's, galadiner, dagelijks salïlè.
jepen. 200 km. ptsKn. 105 km. loipen. rattbanKSanÏÏL
6 dagen skipas v.a. DM 850.- (vroegboekkorting). BELT U ÓNS!
port in
Buisjes
I vlieg-
pnsten
40834
Auto/bus/vliegreizen.
Stedenreizen. Wintersport-1
vak. Wekelijkse bus-1
diensten PERFECT TOURS f
030-2317017.
545,-.
I 695,-
fEN
16350.
ADVERTENTIES in de ru
briek "Reizen en Recreatie"
komen elke zaterdag onder I
de ogen van zo'n 2 miljoen I
geïnteresseerde lezers. Wijl
adviseren u graag over del
advertentiemogelijkheden! I
Inl.: Tel.: 073-6125225 Fax!
073-6157283.
[reizen naar C.Brava/Salou/C.BIanca.l
60,- p.p. zonder bijkomende kosten.l
40,- (niet verplicht). ENKELE REIsl
10,-. AANBIEDINGEN: Blanes app.l
rtr. 17-10 235,- p.p., Calella htil
'ia 3-sterren hotel op de eerste lijn.l
p.p. Calella htl Espial" volp. vertr.l
Lid SGR. Gratis zomer- of wintergidsl
LBIanca) m. vele voordelige hotels en
I Tel.: 0478 -581725.
linterzon
1 159,-
vertr.:
In 249
pp. Incl.
jlm.kost.
1121.
ÊN o.a.
Calella,
katis! 10
App.
175,-,
t/m 17
190, tel:
ICORDIA
okt.
Malgrat
nes incl.
169,-,
13 pers.
229,-,
|f 199,-
es L/O
Malgrat
ement in
lovember
el: 040
10-17 d
si"/ 279,
|ten Bus-
17777.
|IEÜ Salou
ïlargarita
|P/buffet),
Jgn. incl.
fits 299
weten?
[-4142233
BR/SBS-6
VIVASOL NEDERLAND I
(SGR). Your friendly com-1
pany.met laatste voordelige I
mogelijkh.Herfstvak. 17 okt. f
10 d. busr.R.CI.(maalt.serv.)
Salou Htl VP 349,- 4 p.l
App. 199,-.Benidorm:Htlsl
Helios Presidente, Fiesta!
Park, Oasis Plaza VP 516/1
530/436/484,- of 4 p. app.r
v.a. 283,-.Tot half dec. del
beste bekendste Benid.Htlsl
voor de laagste prijs.Camp.|
busret.arr.: C.BIanca v.a
159,-.Royal cl.altijd 50,-J
Reserveer: 040-2924829|
fax: 2924825
ÜBENIDORM Winterzon!!!
Supervoordelige 10/171
daagse luxe busreizen!
(gratis diner/ontbijt in dej
bus, bushostess, roken/nietl
roken, vaste plaatsen) v.a.|
299 (Htr/VP) en ƒ1991
(App/LG). Buspendel zelfs!
al v.a. 149!. Prijzen excl.f
RC. Vertrek elke vr. (v.a. 311
okt) en elke ma. (v.a. 221
dec). Extra voordelig doorf
rechtstreekse verkoop! Ookl
elke za. per Transavia-lijn-l
dienst mogelijk (toeslagl
299). Info/ gratis gids:!
Rekro Reizen, 010-4142233,
(tot 22 uur/lid SGR/SBS-6
Textpag. 531).
Wilt u er even tussenuit?
Lees elke zaterdag
de rubriek n
in deze krant.
B/slowakite
IWINTER-
gebergte,
lag. Hotels
Tl 89,- t/m
3uro Bur-
|411080.
nervakan-
Ivoor info
1613992.
i/.a. 25,-
|/htl 595
Tl 928 sgr
oor super
bij JUBO
00 SGR
PRAAG! 6 dgn v.a. 299,;.
Vertr. 19,26/10, 16/11-1
Winnemuller reizen 0-
468655 (SGR/ANVR)
PRAAG is onze specialiteit. I
Div. 5/6/7 dgn. excursierei-l
zen naar Praag vertr-'.eJ;rel
woensd.en zat.al v.a./ 243-1
Prachtige KERSTSPECIALI
6 dgn. Holiday Inn Praag!
va ƒ399,- incl. reis.hoteii
en div. exc. Voor groepen!
organiseren wij op rnaa-l
Vraag reisgids biji I
(SGR-ANVR) 043-3258484,
t/m 26 okt. 8 dgn. al v.a. 499^--
h/p-
iver deze en andere aanbiedingen,
Der Reizen 040-2436600 of ga naar
•eisbureau. Lid ANVR/SGR.
vertrek
rum: Gök-
/.a. 419,-.
ndalinci 3*
a: Hti Big
Alanya:
v.a. 389,-
PEKSTUR
-6162753/
ober. Zon-
M.a.f 399
;fer,hotel,lo
s brochure
(Lid SGR)
1-2323123
PECIAL
r.a. ƒ499,-
Maastricht.
sfer,hotel,lo
ursie/lunch
(Lid SGR)
0-2323123
'RLAND
7 dg Kerns
en 7/3 of 8
8,15,22/2,
uwgarantie!
i met eigen
A/innemuller
6 sgr/anvr
499,-1
599,-1
599,-1
779,-1
EXTRA INGEKOCHT
Vertrek 17 okt., 8 dgn.
Htl. Marathon l/o 449'"
Htl. Alin l/o 469-;,
Htl. Sunset Oortur
I/O 529,-; h.p. 569,-
ISTANBUL 4 dgn. 289,
incl. vlucht,
gratis dagexcursie tvww-
RTL Tekst pagina 53U|
040-2442027 043-36430^1
030-2420244 010-213132
020-6384840 020;69393M I
020-6850777 LldSGHI
Alles op vakantiegeld',11
Elke zaterdag in deze kra I
Liefde en literatuur, het lijkt het perfecte hu
welijk. Het is een mesalliance. En niet omdat de
puber van vijftien, die zijn eerste geliefde in
dichtvorm bezingt, geen kwaliteit levert. Want
tegenover zijn aanvallig lief staan de in woord
gegoten Beatrices en Laura's die slechts voort
leven, omdat hun minnaars hen op hoog ni
veau poëtisch wisten te beschrijven.
Minnen en lezen, die zijn in tegenspraak. Niet
vanwege het verfijnde, hoogstaande karakter
van literatuur, want sinds Jan Cremer verschijnt
er geen succeswerk meer in de Nederlandse let
teren zonder een gezonde dosis schuttingtaai
en seksuele acrobatiek.
Het is de tijd die boeken en lust tot een iatver-
houding veroordeelt. Lezen doe je alleen en op
een rustig moment. Dus 's avonds iaat. Als nie
mand meer opbelt, als het informatie- en amu
sementsoffensief van de televisie stopt en ais
het geraas van het stadsverkeer verstomt. Dus
in bed, een dagelijks half uurtje voor het insla
pen. Op het nachtkastje ligt daartoe een stapel
tje, dat langzaam slinkt, zo iang er geen nieu
we liefde in het spel komt.
Zilveren bruidsparen hebben ruimte voor we
reldliteratuur. Het naastliggende lichaam is zo
vertrouwd en verwekt nog zo weinig opwin
ding en lust, dat ieder op zijn helft en onder
het licht van het eigen nachtlampje gelegen
heid heeft voor Homerus, Dickens en Voltaire.
Jonge minnaars hebben op zo'n moment wel
wat beters te doen. Zij verlustigen zich niet in
Zwagerman, Friedman of Japin, maar in elkaar.
Na de daad is er vermoeidheid en bevrediging,
zodat Mulisch, Reve en Claus vanaf hun nacht
kastje het nakijken hebben.
Literatuur is de enige vorm van kunst, die zich
niet verstaat met liefde. Ballet bijvoorbeeld
daagt uit, windt op en veroorzaakt trek. Al die
jongens met strakke suspensoirs, de frêle meis
jes met een uitstraling van eeuwige jeugd en
het elegante verleidingsspel doen verlangen
naar het ledikant. Helaas niet met de strakke li
chamen van^Ajifine, maar de eigen weder
helft blijft een acceptabele rempiacant.
Zelfs beeldende kunst weet nog te verleiden.
Een Rubensmodel mag uit de tijd zijn, tochriser
nog altijd publiek dat bij deze rondingen het
water in de mond loopt. En voor wie de mode
werkelijk smaakbepalend blijkt geworden, zijn
er Aat Veldhoen en Peter van Straaten. Eén
zaal met hun nauwkeurig in kaart gebrachte
copulaties is voldoende om zelfs de trouwste
aanhanger van het celibaat in zondige verzoe
king te brengen.
Toneel en opera gaan over liefde. Doorgaans
over de dramatische onmogelijkheid ervan,
maar toch schrikt dat niet af. De uitgaander be
zoekt zelden alleen de voorstelling. Hij gaat
met vrouw, vriend of te versieren aankomende
partner. Dus wil hij bewijzen dat de les van de
avond geen wet is. Beweert het stuk dat elke
relatie gedoemd is te mislukken, probeert het
echtpaar met twintig jaar huwelijks- en
schouwburgervaring aan te tonen dat de schrij
ver zich vergist. Bij thuiskomst rest daarvoor
vanwege het gevorderde uur slechts één gele
genheid. De echtelijke sponde.
Bij muziek is het niet anders. Jazz-, pop- en Ma-
nuela-avonden zijn overvol. Voor het podium
verdringen zich de enthousiastelingen. Du
wend en persend tegen elkaar. Anders niet in
de openbaarheid te betasten lichaamsdelen
staan onder druk. De ontlading volgt meteen
na het slotapplaus. Op de dichtstbijzijnde don
kere parkeerplaats beslaan de ramen van de
auto's.
Klassieke concerten zijn wat terughoudender.
Daar blijft ieder van zijn buurman af. Fysiek al
thans, maar een uurtje Bruckner leidt tot gees
telijke versmelting en het zijn slechts de volle
dig verdorden die na zo'n eerste moment van
gelukzaligheid niet zin krijgen in een volgende
wat lichamelijker herhaling.
Film is evident. De duisternis van de bioscoop
daagt uit. Wie thuis geen kans heeft wat te
woelen en te voelen, doet dat in de stalles.
Maar zelfs diegenen aan wie slaapkamerameu
blement en trouwe huwelijkspartner ter be
schikking staan, komen bij de film nog in verlei
ding. Niet vanwege de kussen op het witte
doek, maar uit nostalgie. Vroeger zaten ze hier
samen, toen alles nog verboden en geheim
was. In die dagen was het spannend. Een steel
se hand op een knie, die niet weggeschoven
werd. Vijf minuten later twee omhoog krieu
welende vingers en nog geen afwijzende reac
tie. Een langzaam op de aangrenzende schou
der zakkend hoofd en na de pauze samen
gaaien in het popcorn en in het daaronder af
wachtende kruis. Die opwinding wordt herin
nerd en tevergeefs opnieuw geprobeerd.
Dat alles kan niet bij literatuur, want boeken
zijn solitair. Een groot probleem is dit echter
niet. Jongeren lezen immers steeds minder, alle
leesbevordering en kinderboekenweken ten
spijt. De mensheid gaat vooruit. Er wordt geen
«jd meer besteed aan zinloze slechts op het in
dividu gerichte bezigheden. De beperkte en
kostbare tijd wordt gevuld met sociale activitei
ten. Samen dingen doen en dat leidt per defini
tie tot gemeenschap. Nog even dus en er is ein-
'ik een betere maatschappij: zonder litera
tuur, maarvol liefde.
MORGINS Chatel Wgj
t.h.hun aPP-°f.c oq?589 I
0485-382002 bgg 3825B
'Er zijn meer mensen die dit talent hebben, maar ze doen er niets mee. Dan hebben ze dus geen talent.'
De zegen van God
0 ;otn' T"?"v
p v .yqed
nebsrWiil:
I/13T IOH
smrtq ..clmsws
iAV I riiHii
Door Theo Vaessen
ijn werkkamer op één-hoog
in het vier verdiepingen tel-
t lende grachtenpand vlakbij
het Leidseplein in Amster-
SÊmÊ^mW^m dam is overweldigend groot
en mooi. Ze ademt pure rust uit. Stralen van de
warme najaarszon vallen er binnen en stoeien
met de stofdeeltjes.
Tegen de muren klimmen honderden boeken op.
Over scheikunde, filosofie, geschiedenis. En
veel, heel veel naslagwerken. Een ongekende
geestelijke rijkdom. Alles keurig en op maat ge
rangschikt. „Het is niet neurotisch, maar wel or
delijk," zegt Harry Mulisch zachtjes veront
schuldigend voor zijn accuratesse en netheid.
Literaire romans en 'dat soort spul' bewaart hij
in de woonkamer, een etage hoger. „Ik weet pre
cies welk boek waar staat en waar mijn notities
liggen. Hoef er nooit naar te zoeken. Dat scheelt
jaren in een mensenleven."
Ze zeggen dat Harry Mulisch ijdel is, pedant en
snobistisch. Arrogant zelfs. Kwalificaties die hij
tot in zijn graf zal meenemen. Maar hij blijkt
niet onsympathiek, al zit hij zuinig in de lach.
Hij heeft een aureooltje van ongenaakbaarheid
en zekerheid. Daar waar veel schrijvers onop
houdelijk twijfelen, straalt hij een groot zelfver
trouwen uit.
Hij is die dag, begin deze week, ongedwongen
gekleed. Een denim-hemd, waaronder een harp
van ribben zichtbaar, en een zwarte broek met
een wit lengtestreepje accentueren zijn brood
magere, broze lichaam. Maar zó wil hij niet op
de foto.
Vanachter zijn bureau, waarop tientallen velle-
tjes papier liggen, kijkt hij elke dag uit op het
kabbelende water van de Leidsekade waar
rondvaartboten passeren en eenden kopje onder
gaan. Op zijn bureau staat een gloednieuwe lap
top, waarop vijftien regels van een nog te hou
den toespraak blauw oplichten.
„De draagbare computer is een zegen voor mij,
perfectionist als ik ben. De tijdwinst die ik boek
tijdens het schrijven, is enorm. Ik heb er lang te
genop gezien om op een computer te werken.
Want in het begin ging alles fout. Ik begreep er
niets van. En toen ik uit het diepe dal kwam, be
greep ik niet meer wat ik niet begrepen had. Een
kwestie van wederkerige gehoorzaamheid. Die
computer doet precies wat jij wil als jij maar
precies doet wat hij wil."
Mulisch schrijft niet snel. Zijn tempo ligt op één
bladzijde per dag. „Als iemand zegt: wat is dat
boek vlot geschreven, dan bedoelt hij dat hij het
vlot heeft gelezen. Een vlot geschreven boek is
juist moeilijk te lezen. Als je, zoals ik, eindeloos
prutst aan zinnen, zoekt naar de juiste lengte
van de zin en waar de punt en de komma moeten
staan, dan ontstaat de indruk alsof het vlot is ge
schreven. Het tegendeel is waar. Je hebt schrij
vers die alles meteen goed opschrijven. Daar
hoor ik niet bij."
Harry Mulisch had tweeëneenhalf jaar nodig om
op zijn laptop De ontdekking van de hemel te
schrijven. Van zijn wereldwijd bejubelde elfde
roman zijn zowel in Nederland als Duitsland al
ruim driehonderdduizend exemplaren verkocht.
Met vertalingen in het Spaans, Portugees, Frans,
Engels, Koreaans, Noors, Italiaans, Japans,
Grieks en Pools zal de grens van een miljoen
spoedig worden bereikt. Zeker nu ook Amerika
voor deze filosofische roman door de knieën is
gegaan. The Discovery of Heaven is door Ameri
kaanse recensenten regelrecht de hemel in ge
prezen. Vandaar het gerucht dat hij dit jaar voor
de Nobelprijs in aanmerking zou komen.
De draagbare telefoon rinkelt. Een redacteur
van het actualiteitenprogramma Netwerk vraagt
Mulisch of hij beschikbaar is mocht hij winnaar
worden van de Nobelprijs voor Literatuur. „Ik
ga er, zoals Hugo Claus, niet voor bij de telefoon
zitten", maakt hij met een glimlach duidelijk.
„Claus heeft elk jaar de tv-camera's achter zich
aan, wachtend op hét moment dat het bericht
binnenkomt. Dat gebeurt al jaren. Dat gaat aan
hem hangen: de man die de Nobelprijs niet won.
Dat moet ik niet hebben. Dat is niet goed. En
toch is Claus ontzaglijk productief. In het aantal
woorden overtreft hij mij zelfs."
Volgens Mulisch is de Nobelprijs als een casino.
„Je hoopt altijd dat je eens de jackpot trekt. Nie
mand die het vooraf weet. Het is koffiedik kij
ken. Het Nobel Comité doet precies waar het zin
in heeft. En het heeft nog gelijk ook. 'Twee keer
achter elkaar die Nobelprijs voor Literatuur
naar Europa?' Dat is de manier waarop ze den
ken. Succes kan tegen je werken. Die Zweden
vinden dat ze zelf hun ontdekking moeten doen.
Want niemand kan bepalen wie de beste schrij
ver is. Dat is flauwekul. Literatuur is zó per
soonlijk. Van die dichteres uit Polen, die vorig
jaar de Nobelprijs won, had nog nooit iemand
gehoord. Ik ook niet, hoewel ik toch min of meer
op de hoogte ben."
Mulisch steekt opnieuw de brand in zijn kleine
pijp. „Schrijvers als Mailer, Grass, Proust en
Nabokov hebben de Nobelprijs ook nooit gehad.
Dus het gezelschap van niet-Nobelprijswinnaars
is even sjiek en misschien nog wel sjieker dan zij
die de prijs wél hebben gekregen. Kijk je die lijst
na dan kom je namen tegen van schrijvers van
wie geen hond meer weet wie het was. En, die
niemand meer leest."
Hij werkt nu aan 'kleine dingetjes'. „Je moet niet
elk jaar zo'n boek als De ontdekking van de he
mel schrijven. Dat wordt over tien jaar ook nog
gekocht en gelezen. En laten we hopen nog lan
ger." Mulisch vindt dat op dit boek de zegen van
God rust. „Het zou raar zijn geweest als de he
mel mij bij het schrijven van dit boek niet een
handje had geholpen." Toch gelooft de schrijver
niet in de hemel. „Mijn geloof is dat het na de
dood allemaal voorbij is. Daarom zou een over
tuigd rooms schrijver dit boek nooit hebben
kunnen schrijven. Hij zou van blasfemie zijn be
schuldigd." Na een korte stilte: „Bisschop Gijsen
had het dus nooit kunnen schrijven. Een echte
gelovige mag toch geen spelletje spelen met hei
lige zaken?"
Nog niet zo lang geleden ontdekte Mulisch bij
het herlezen van zijn meesterwerk dat hij een
passage anders had moeten schrijven. „Jezus,
dacht ik, waarom ben ik daar niet op gekomen?
Dat had dit boek nog een extra sweep gegeven.
Maar het zou de ziel van het boek niet hebben
veranderd. Bovendien kan ik dat idee nog wel
eens gebruiken op een andere manier of andere
plaats. Ik vertel nu niet welk idee het is, want
dan gaat iedereen dat ook vinden. Zelfs de goeie
lezer weet niet wat er had moeten staan.
Kanker
Mulisch was een gulzig minnaar. Heeft kinderen
bij twee vrouwen, onder wie een zoontje van vijf
jaar. Ooit overwon de schrijver maagkanker. Hij
liet de maag weghalen en heeft sindsdien ner
gens meer last van. Wellicht dat hij door die lou
terende ervaring geïnspireerd werd om De Ont
dekking te schrijven. Een monument van een
boek. Over vriendschap, over alles. Maar hij
heeft, zegt hij met nadruk, ook deze roman niet
geschreven om de wereld te veranderen. „Ik
schrijf een roman zoals ik wil dat-ie wordt. Net
als een ongeboren kind in de moederbuik wordt
gemaakt om te worden wat het zijn wil of zijn
moet."
Komt er na vijf jaar redelijke stilte nog eens een
dikke turf uit zijn brein? „Dat weet ik niet.
Voordat ik aan De Ontdekking begon, wist ik
ook niet dat het zó dik zou worden. Het boek
bleek het gewoon in zich te hebben. Als de woor
den komen, dan komen ze en dan schrijf ik een
pagina per dag. Ik ga vrij laat naar bed en sta
vrij laat op. Werk dan van twaalf uur 's middags
tot twee uur 's nachts, veertien uur. Ook in de
weekeinden en op vakantie schrijf ik."
Het komt ook voor dat hij maandenlang abso
luut niets doet. „Vermoedelijk ben ik dan wel
bezig. Kijk alle aantekeningen door - hij heeft
stapels blocnootjes met krabbels - en dan komt
er wel weer iets. Maar je moet wel weten waar je
aantekeningen liggen. Anders heb je er nog niets
aan."
Scheikunde
Mulisch werd in 1927 geboren in Haarlem. Uit
een joodse moeder en een Duits-Hongaarse va
der. Op veertienjarige leeftijd stuurde zijn vader
hem naar Schin op Geul omdat Haarlem werd
gebombardeerd. „Zuid-Limburg leek hem iets
veiliger. Ik was nog nog geen week in pension
Salden, toen een door afweergeschut geraakt
vliegtuig, dat Aken of Keulen had gebombar
deerd, op de terugweg zijn bommen kwijt wilde.
Een daarvan dropte die boven Schin op Geul. De
koeien hingen dood in de bomen. De volgende
dag haalde mijn vader me weer naar huis."
In zijn jeugdjaren las hij de zogeheten kwartjes-
boeken en de boeken van Karl May. „Ik wilde
aanvankelijk iets gaan doen in de scheikunde,
want daar was ik goed in thuis. Maar op het mo
ment dat ik scheikundeles op school kreeg, werd
mijn belangstellirig gefrustreerd en verziekt. Bo
vendien werd ik van school, het lyceum van
Haarlem, gegooid. Als lastig en eigenwijs. Na de
bevrijding had ik geen zin meer in school. Toen
begon ik al gauw te schrijven. Op mijn negen
tiende werd De Kamer gepubliceerd in Elseviers
Weekblad. Vanaf dat moment wist ik wat ik
doen moest. Schrijven. En ben het blijven doen,
al was het niet mijn kinderdroom. Ik wilde geen
schrijver worden, ik bleek het te zijn."
Zijn debuutroman Archibald Strohalm, in 1952
verschenen nadat hij er maandenlang mee had
geleurd bij uitgevers, werd het begin van zijn
nog steeds nauwe verbond met uitgeverij De Be
zige Bij. „Vijf jaar lang heeft niemand iets van
mij willen uitgeven. En ook daarna ging het nog
steeds moeizaam. Maar ik wist dat de andere
partij ongelijk had. Mijn tijd komt nog wel,
dacht ik steeds. Ik heb dan ook nooit aan mezelf
getwijfeld."
Goede wijn
Is zijn talent genetisch? „Misschien wel, maar
het is geen verdienste. Er zijn meer mensen die
dit talent hebben, maar ze doen er niets mee.
Dan hebben ze dus geen talent. Doorzettingsver
mogen, geduld, het moet allemaal bij elkaar ko
men. Op dronk komen, net als een goede wijn uit
een goed jaar. Grote dingen hebben jaren gele
gen, op fust. Zijn gerijpt als een premier grand
cruclassé."
Bestsellers, zoals King, Ludlum en Grisham die
produceren, noemt Mulisch 'het bedrijfsleven'.
„Dat heeft niets met literatuur te makeh. Als je
drie jaar later nog een exemplaar wilt kopen,
vind je het niet meer. Dat is handel. Al dat soort
boeken dat je in de kiosken ziet, lees je aan de
rand van het zwembad of op het vliegveld of laat
je in je hotelkamer liggen. Of je gooit ze weg als
je ze gelezen hebt. Of ik dat soort spul zou kun
nen schrijven, weet ik niet. Maar aangezien ik
het niet wil schrijven, kan ik het dus niet. Na
tuurlijk worden ook goede boeken wel eèns best
sellers. Boeken van Tolstoj en Dostojevki wor
den ook al honderd jaar lang verkocht en gele
zen. De ontdekking van de hemel begint daar
ook een beetje op te lijken."
Hij ontkent dat schrijven veel discipline vergt.
„Nee hoor, want ik wil niet anders. Ads ik twaalf
uur achter elkaar werk, wil ik dat gewoon. Ik
ben niet iemand die in zijn eentje naar het café
gaat en een gesprek begint met toevallig aanwe
zige klanten. Ik ben een beetje een solist. Mi-
schien heeft dat wel met mijn schrijverij te ma
ken. Ik bind me nooit, ook niet aan de uitgever.
Ik wil vrij zijn. En aangezien niemand me dwin-""
gen kan, krijg ik mijn zin. Pas als ik zie dat het
einde van mijn boek in zicht komt, zeg ik: biedt.
het maar aan voor het volgend voorjaar."
Geld interesseert hem niet. „Mensen die zeggen
dat met schrijven geen droog brood is te verdie
nen, zijn geen schrijvers. Als ze geld willen ver
dienen, moeten ze iets anders gaan doen."
Uitgeverij De Bezige Bij biedt Harry Mulisch maan
dag tijdens een feestavond in het Concertgebouw
al zijn elf romans in een cassette aan. Mulisch' uni
versum heet de uitgave. Elf boeken met in totaal
3188 pagina's. Voor de prijs van 350 gulden.
