Weekend
TS
Bezetting Enka Breda 25 jaar geleden wereldnieuws
TP
E2
Medewerker M/V
Ruim baan
voor de
luchtfiets
«STEM
iekaatoor van de Sande MI
ig van ons team
>ek naar iemand,
om zowel binnen
werken.
ist brabant
tants kantoor
a IJytdehaag
>TRATEUR m/v
itantskantooi*
tti Uytdeh^ag
„Het is net een hotelleke hier,
jammer alleen dat je niet door
kamermeisjes wordt gewekt",
Humor Was de (ruim 1700)
werknemers van Enka Breda
niet vreemd, maar ze waren wel
met een bloedserieuze zaak be
zig: 25 jaar geleden schreven ze
wereldgeschiedenis door hun ei
gen bedrijf te bezetten in een
sluiting te voorkömen. Nooit is
een werknemersactie daarna
nog zoveel besproken, (vergeefs)
geanalyseerd, herdacht en be
schreven.
4
111
ZATERDAG 13 SEPTEMBER 1997
Bedrijf b.v.
te Sluis
■tie van:
,jann worden belast met de
If, met binnen afzienbare tijd
*l naar een directiefunctie.
kbouwkundige opleiding
de bouwbranche.
I c.q. affiniteit hiervoor,
hg in de onderneming,
happen.
Ie worden verzocht zich vóór
Ten handgeschreven
bs-Bedrijf b.v.
aelgroot algemeen
|W.-Nederland en Belgisch
Ie en utiliteitsbouw, beton-,
fen renovatiewerken en
|>otheken Financieringen
IB en enige ervaring zijn
nisbaar.
Icatie 27-32 jaar.
flijke reactie met c.v. zien wij
ilmoet binnen 14 dagen na
i van deze oproep.
or Van de Sande V.O.F.
132, 4801 LS Breda.
U K K E R I J
Irij West-Brabant b.v. is een moderne druk-
xrs.Wij zijn uit ons jasje gegroeid; na ruim
in Princenhage zal begin 1998 de nieuwe
herrein Hoogeind worden betrokken.
leer korte termijn de volgende vacatures:
iTMEDEWERKER
|erder (m/v)
1 grafische- c.q. DTP achtergrond.
aan een interessante functie, goede
j en hoge betrokkenheid; bel dan voor
Ir je CV naar ons toe.
UFISCH AFWERKER (m/v)
beken heeft een grafische opleiding en/o
Jphikt over voldoende ervaring om zelf-
werken. De werkzaamheden zullen voor-
voor- en nasnijden, vergaren, vouwen
Ird? Stuur je CV naar:
Ibant b.v., t.a.v. R.J. van Baal
LM Breda
i contact op: 076 - 5225077
tbreiding van werkzaamheden
ar relaties werkzaam in de
en betonsector een
rt rechtstreeks aan de controller-
woordelijk voor:
en verbeteren van de admini-
anisatie
azetten van de productieadmim-
1 van het kwaliteitssysteem con
02 en VCA
an een actief credit manage-
ït de navolgende kwalificat'eS
nerking:
iEAO of SPD -Moiiike
jnige jaren ervaring in soong j
unctie, met de pakketten Exacc
Excel, Lotus
Ï5-35 jaar hp.
zelfstandig, flexibel en stress
stendig
/oordelijke,
afwisselende f unctis
>geling
<unt u, vergezeld van volled'Se
richten aan:
4781 PA MOERDIJK
Waar arbeid
een keer won van het kapitaal
mensen wild gaan dromen over de toe-
tomsten enthousiast Jules Verne gaan spelen,
ja dan gaat het pas écht goed met een land. In
Nederland is het zover. Er wordt in hoge ge
bouwen naar hartelust getekend, gerekend en
voorspeld. Alles wordt straks anders, hoe we
ons verplaatsen, hoe we communiceren, hoe
we wonen.
In de jaren zestig en zeventig ging het ons ook
zeer naar den vleze en toen dook de ene futu
roloog na de andere op. Ze bedachten de span
nendste dingen. Bijvoorbeeld dat we ons voor
taan zouden voortbewegen via een systeem
van monorails, openbaar vervoer zo'n tien me
ter boven de grond. En wij zouden onder de
grond gaan wonen in hele praktische steden,
waar het nooit regent, hagelt of stormt. Op de
aardkorst zouden prachtige bossen komen vol
uitgestorven dieren. We zouden heel veel vrije
tijd krijgen, want werken zou niet meer zo no
dig zijn. We zouden ons de hele dag vermaken
met sportieve activiteiten, gezellige spelletjes
en culturele bezigheden. Ze hadden het over
Homo Ludens en dat was niet bedoeld als
scheldwoord.
Alle problemen zouden verdwijnen als sneeuw
voor de zon. Overbevolking? Mensen stichten
kolonies op de maan, op Mars of Pluto. Dage
lijks gaan er ruimteschepen naar kosmische be
stemmingen. Ziektes? Geneesmiddelen zijn er
gratis voor iedereen. Ze worden verstrekt in het
drinkwater. Als je dat elke ochtend drinkt in
een speciaal plastic bekertje, ben je van alles af
en ben je zo gezond als een vis.
Maar ja, toen kwam de Club van Rome en die
rekende uit dat de toekomst niet langer zou
duren dan een jaar of achttien. Dan zou de na
tuurlijke energie helemaal op zijn en zou het
licht uitgaan. Ondertussen zijn we niet verder
gekomen dan tropische zwemparadijzen, de
zelfde eetruiven met hapjes in plastic in alle
steden en dorpen, 25 kanalen op het tv-scherm
en computers in alle kantoren en werkkamers.
Dat is er over van de droomwereld die dertig
jaar geleden werd uitgedacht.
We zitten anno 1997 met hopeloos verstopte
wegen, een doodziek milieu, een overvol lucht
ruim, vraatzuchtige steden die het platteland
vermorzelen en nieuwe ziektes die niet zijn te
genezen. Gelukkig krijgen we een nieuwe
kans. Er is weer geld om een slag te slaan naar
een ideale wereld waarin elk individu elke dag
gelukkig is.
Onze regering heeft de verre denkers weer een
bureau gegeven. Goederenvervoer kan voor
taan ondergronds, hoorde ik deze week een
meneer zeggen in het Journaal. Dat gaat via
een uitgekiend buizensysteem. Dag vrachtwa
gens die elkaar op verkeerde momenten inha
len! Het vervoer van mensen kan ook heel an
ders. Op de snelwegen rijden over een x-aantal
jaren zogenaamde witkarren, grote slierten
wagentjes, die elektrisch worden voortgedre
ven. Je eigen wagon in een nieuw soort trein!
Wilt u misschien mijn ideetje ook even horen?
Nee? Nou ik vertel het toch maar. Misschien is
het voor de futurologen net dat steuntje in de
'ug dat ze nodig hebben. Luchtfietsen! Iedere
Nederlander krijgt een gloednieuwe luchtfiets.
Zo'n fiets is snel, veel sneller dan een traditio
nele mountain bike of zo. Met een paar trap
pen ben je al een kilometer verder. Je beweegt
je door de lucht, zoals de naam al zegt. Je spie
ren zetten een prachtig stukje schone techniek
inwerking.
üe luchtfiets is zeer onderhoudsvriendelijk.
Nooit lekke banden, nooit een slag in het wiel.
°e koplamp werkt altijd. Je kunt de luchtfiets
op dak stallen. Alle garages kunnen afgebro
ken worden. Er komt weer ruimte in Neder
land,
De oorafdruk is eigenlijk het begin van verrui
mend toekomstdenken. Deze week kwam het
in het nieuws bij een rechtszaak in Zwolle. Bin
nenkort kan een inbreker worden gepakt aan
de hand van een afdruk die hij met zijn oor op
een ruit of een deur heeft gemaakt. Het sys
teem van vingerafdrukken is achterhaald en
onsmakelijke sperma-testen zijn over een tijdje
Helemaal niet meer nodig. Het oor zegt wie we
a)n' °ok al ontkennen we alles met onze
mond.
Eerst hebben we uiteraard nog de derde dins-
Peg in september. We rijden nog even met een
°ets naar de Ridderzaal in Den Haag, waar
nze 'e'ders vertellen wat ze op korte termijn
et ons onafzienbare nationale kapitaal willen
gaan doen. U moet dat verhaal maar beschou-
en als een oorafdruk van de toekomst. Daar
na gaat het pas echt beginnen.
Door Eugène Loomans
nka was een dochterbedrijf van
I I Akzo, op het oog een kerngezonde
onderneming en een bedrijf met
een bepaalde uitstraling als het om de ar
beidsvoorwaarden ging. Dat was te danken
aan de oude Charles Stulemeijer, de oprichter
van de Bredase onderneming HKI (later ver
der gegaan onder de namen HKU, AKU en
uiteindelijk Enka).
De ontsteltenis in Breda was daarom groot
toen eind maart 1972 uitlekte dat Enka-Glan-
zstoff drastische reorganisatieplannen had.
Een week later bevestigde de Raad van Be
stuur dat er eén structuurplan klaar lag ter
vermindering van de overcapaciteit in de ga
ren- en vézelsector in West-Europa. Het was
een jobstijding, een donderslag bij heldere
hemel, die de volledige sluiting van de vesti
gingen var. Enka in Breda (1700 werknemers),
Emmer-Compascuum, Wuppertal, Barmen en
Zwijnaarde (België) inhield. In totaal ging het
om 6000 arbeidsplaatsen. Enka was toen de
grootste Werkgever van Breda en de klap
kwam keihard aan.
Demonstraties
Er volgden roerige maanden, omdat'werkhe-
mers en vakbonden het structuurplan van de
Raad van Bestuur verwierpen. Demonstraties
in Breda en Den Haag, verhitte debatten in de
Bredase gemeenteraad met bijna een politie
ke crisis, omdat het college van B en W niet
wilde uitspreken dat de ontslagen 'onaan
vaardbaar' waren. De communist Fré Meis
kwam praten in Breda en de vakbondsbonzen
van NW en NKV bleven daarom weg uit de
stad. Er kwamen ook interpellaties in de
Tweede Kamer, vakbondsgesprekken met de
Raad van Bestuur.
Maar niets hielp. Ontslag bleef als een zwaard
van Damocles hangen boven de hóófden van
de 1700 werknemers, van wie er in de loop
van'-de maanden al een fors aantal een veilig
heenkomen zocht. Er namen zelfs Zoveel En-
ka-werknemers ontslag dat de productie van
de kunststof vezels en -garens in Breda gevaar
liep. De spanning op de werkvloer van de gro
te fabriek tussen Markkade en Lunetstraat
was te snijden en uiteindelijk stónden vak
bonden en werknemers met de rug tegen de
muur.
Het was NW-vakbondsbestuurdet Arie
Lakerveld die tijdens een van de vergaderin
gen van het actiecomité een bezetting opper
de, een middel waar in die tijden vooral stu
denten naar grepen. „Stakingen en prikacties
waren niet voldoende. Het moest een harde
klap geven," zegt Lakerveld nu.
Koos Dreef, lid van het actiecomité en werk
nemer bij Enka, herinnert zich dat de reacties
verre van enthousiast waren. Er zaten nogal
wat risico's aan vast. „Stel je voor dat de wet
tige eigenaren de politie aan hun kant kregen
en de boel zou ontruimd zijn. Dan hadden we
pas echt met lege handen gestaan. En we had
den Ook de angst dat sommigen, binnen of
buiten de poort, zich niet aan de discipline
zouden houden. Een paar dagen lang ging het
gerucht dat linkse jongeren een inval wilden
doen en zand in de machines Wilden gooien.
Daar waren we het bangst voor, voor een niet
ordelijk verloop".
Toch werd er gekozen voor een bezetting en
het was dë eerste maal dat werknemers van
een zo groot bedrijf zich op deze manier tegen
hun dreigende Ontslag verzetten.
Geheimhouding
De bezetting van het bedrijf was gedurende
vele weken met veel nachtwerk en vooral in
volstrekte geheimhouding voorbereid. In de
late avond van zondag 17 september 1972 wa
ren 60 kaderleden binnen Enka exact geïn
strueerd ih het voormalige Hotel Cosmopolite
aan hét Stationsplein in Breda. Om 13.45 uur
op maandagmiddag 18 september 1972 bezet
De bezetting is ten einde, het Enka-personeel marcheert zingend af.
ten de actievoerders de vitale delen van het
bedrijf. Om 14.00 uur gingen de poorten
dicht: Enka was bezet, in nog geen kwartier
tijd was alles in alle rust gepiept. De overgro
te meerderheid van de werknemers stelde
zich in de kantine achter de bezetting. Om
14.45 uur kreeg de buitenwereld te horen dat
Enka Breda bezet was en dat de Raden van
Bestuur van Enka-Glanzstoff en Akzo per te
legram een aantal eisen was voorgelegd:
- De Enka-Glanzstoff-bedrijven in Breda,
Wuppertal, Emmer-Compascuum en Zwijn
aarde mogen niet dicht.
- De primaire verantwoordelijkheid voor de
handhaving van de bestaande werkgelegen
heid in deze bedrijven berust bij de Raad van
Bestuur van Akzo.
- Het economisch winstprincipe moet onder
geschikt gemaakt worden aan het belang van
de werknemers en het behoud van de werkge
legenheid.
- Er zullen concrete toezeggingen moeten ko
men dat er op nationaal en internationaal ni
veau overleg wordt gepleegd om te komen tot
een oplossing voor de bestaande problemen
binnen het concern.
Het bestuur van Enka-Glanzstoff keurde de
actie onmiddellijk af, noemde de bezetting
'onwettig' en wilde dat er meteen een eind
aan zou komen. Twee ministers veroordeel
den de bezetting.
Solidair
Allerlei vakcentrales en vakbonden uit bin
nen- en buitenland steunden de actie volledig
of verklaarden zich solidair, de onderne
mingsraad van Enka en politieke partijen in
Breda stelden zich volledig achter de bezet
ting. Van heinde en verre kwamen adhesie
betuigingen binnen in de hermetisch gesloten
veste die Enka Breda in een paar uur tijd was
geworden. De toenmalige Bredase burge
meester Willem Merkx van Breda liet dezelf
de maandag nog weten dat hij de politie bui
ten de poort zou houden zolang de actievoer
ders konden garanderen dat de rust in het be
drijf verzekerd was. Een rechercheur van de
Bredase politie mocht de poort wél in (evenals
directeur ir. H. de Boer) om op verzoek van
Akzo te kijken of er niets mis was met de ma
chines. Er was niets mis.
De actie was namelijk buitengewoon grondig
voorbereid en moest steunen op een paar pij
lers: solidariteit binnen en buiten, geweld
loosheid en orde en kalmte. Bestuurder Arie
Lakerveld van de Industriebond NW voegt
daar nog aan toe dat een van de doelstellingen
ook was de publieke opinie zo te bespelen dat
er een anti-Akzo-stemming in het land zou
ontstaan. En dat geschiedde, ook al omdat de
actievoerders knap de pers bespeelden.
Een verslaggever van deze krant proefde aan
de gesloten poort geen geladen stemming,
eerder bemerkte hij iets van opluchting dat er
eindelijk wat gebeurde. Berichten van binnen
en buiten werden uitgewisseld en een van de
vrouwen 'buiten' zei tot een kennis achter het
hek: „Zeg tegen m'n man dat ie z'n eige niet te
zat drinkt." Ze kreeg meteen te horen dat
daar geen schijn van kans op was. „Er komt
geen druppel sterke drank binnen. Alleen
koffie en fris." Haar conclusie: „Dan kan ik
wel weer verder gaan met de strijk." Tegen
half vijf die middag ging de poort open voor
de eersten die niet wilden blijven. Sommigen
om persoonlijke redenen, anderen waren het
niet eens met de actie. Veel van degenen die
met een haastig uitgeschreven pasje de poort
uit mochten waren vrouwen en minderjarige
meisjes. Een aantal van hen vond dat de be
zetting van een bedrijf nou net mannenwerk
was.
Telefoon
De actievoerders hadden aan alles gedacht, 's
Avonds werden dekens, veldbedden, lucht
bedden, slaapzakken, eten en drinken, rook
waren etc. de poort binnengereden. Geluids-
OP18 september 1972 bezetten 400 tot 500 werknemers
en -sters de fabrieken van Enka Breda om sluiting te
voorkomen. Dat is dus 25 jaar geleden. In die tijd was de
bezetting van zo'n groot bedrijf (1700 man personeel)
wereldnieuws.
wagens reden door de stad om familieleden
van Enka-werknemers op de hoogte te stellen
en alle Bredanaars op te roepen tot solidari
teit. In het NKV-gebouw aan de Dr. van Mier-
lostraat werd een buitenactiecentrum inge
richt; een directe telefoonverbinding verbond
beide actieleidingen. Die eerste dag was er
(buiten de raad van bestuur van Akzo en de
Enka-top) eigenlijk maar één man die écht op
zijn neus keek. Dat was een vrachtwagen
chauffeur van Enka Emmen die in de ochtend
met zijn auto op het Bredase bedrijf was aan
gekomen en even was gaan wandelen. Toen
hij terug kwam, kon hij tussen de spijlen van
het hek zijn wagen alleen nog maar zien
staan. „Wat er met de vracht gebeurt kan me
niet schelen," zei hij tegen de actievoerders,
„maar voor mijn vrachtwagen ben ik verant
woordelijk. Die wil ik terug." De actieleiders
gaven echter geen krimp. De poort bleef
dicht. Vierhonderd tot vijfhonderd mannen
en vrouwen van Enka Breda brachten de eer
ste nacht in het bezette bedrijf door, onder
hen 50 Belgen en evenveel Spanjaarden. Bin
nen de poorten en buiten de publiciteit pro
beerden de vakbonden (vooral NW en NKV)
elkaar ook vliegen af te vangen. Een overwin
ning voor de bezetters zou immers de nodige
glans afstralen op de actiefste vakbond. „Het
NKV had daar de meeste leden, maar onze
kaderleden waren toch de grotere krachtpat
sers," herinnert Arie Lakerveld van het NW
zich. Ben Blokzijl, de ruim tien jaar geleden
overleden voorzitter van de Ondernemings
raad van Enka Breda, moest de bonden met
harde woorden tot de orde roepen.
Wereldnieuws
Enka Breda was op slag wereldnieuws. Tien
tallen tv-ploegen en schrijvende en fotografe
rende journalisten kwamen naar Breda. Het
nieuws van Enka verdrong een buitenlandse
reis van de koningin naar het tweede item in
het NOS-journaal. Slechts onder strenge be
geleiding werden journalisten op het terrein
toegelaten, maar in de kantine weerklonk een
stormachtig applaus toen ze binnen kwamen.
„De journalisten waren tot tranen toe ge
roerd, ook jouw collega," wist Koos Dreef
nog.
Volgens de toenmalige actievoerder is de rol
van de pers van uitzonderlijk belang geweest.
Waarom werd die eerste bedrijfsbezetting
uiteindelijk zo'n wereldsucces, vroegen we
hem eerder. „Door de fantastische medewer
king van de pers," zei Koos Dreef zonder na
denken. „De Raad van Bestuur is zonder meer
gezwicht onder de last van de publieke opi
nie. En dat kon alleen maar, omdat tientallen
journalisten in binnen- en buitenlandse me
dia lieten zien hoe vastberaden wij waren. En
vooral ook hoe geordend en gedisciplineerd
de bezetting verliep. Het was alsof de pers als
één man achter ons stond."
De bezetters inmiddels kregen van alle kan
ten steun, van een Bredaas hotel en de leerlin
gen van de toenmalige Gemeentelijke Techni
sche School tot aan solidariteitsacties in an
dere bedrijven.
Vrouwen van Enka-bezetters trokken vastbe
raden naar Den Haag waar ze zich waardige
partners van hun mannen toonden. Binnen
korte tijd hadden ze namelijk de fractiekamer
van de PvdA (in de oppositie in die dagen) tot
de laatste plaats bezet. Op de derde dag van
de bezetting begon de regering aan een be
middelingspoging.
De ministers Langman (Economische Zaken)
en Boersma (Sociale Zaken) spraken tot diep
in de nacht met vakbonden en de Akzo-top.
De bemiddeling moest er toe leiden dat bon
den en Akzo weer met elkaar aan tafel zouden
gaan zitten.
Dolle vreugde
In de vroege morgen van vrijdag 21 september
1972 kon De Stem opnieuw een extra editie
drukken. Na alle druk en sympathie voor de
bezetting trok de Raad van Bestuur van Akzo
het omstreden structuurplan in. 'Overwin
ning voor de Enka-bezetters', kopte De Stem
in de zwaarste letters uit zijn letterkast. En:
'Akzobestuur door de knieën'. Grote vreugde
in Breda, grote voldoening ook bij de vakbe
weging en alle andere groeperingen die achter
het doel stonden van de Enka-bedrijfsbezet-
FOTO HANS CHABOT
ting. Het kapitaal had het een keer niet ge
wonnen van de arbeid. 'Dit is een historische
dag, was het algemene oordeel in vakbonds
kringen,' stond in de extra editie. Binnen de
poorten gierden de emoties de bezetters door
de keel. Er was sprake van werkelijk dolle
vreugde. De bezetting was die dag nog niet
ten einde. De actievoerders wilden de fabriek
opnieuw goed voorbereid overdragen aan de
directie en ze wilden absolute zekerheid van
de Raad van Bestuur. „Het telegram uit Arn
hem was namelijk niet helemaal duidelijk,"
zegt Lakerveld. Zaterdagmorgen 23 septem
ber, ruim 115 uur na het begin van de bezet
ting, worden om 09.19 uur precies de poorten
opengeschoven. De 465 bezetters komen naar
buiten. „De emoties worden velen te veel. Een
oud-werknemer staat buiten en drukt de
mannen ontroerd de hand. Ook de actielei
ders, die de poort nog moeten sluiten, kunnen
zich niet meer inhouden. Ger van Os (Unie
BLHP) roept om zijn vrouw, Lakerveld
(NW), de keiharde, kan niets meer zeggen,"
schrijft de verslaggever van De Stem. „09.30
uur: de actieleiders sluiten de poort. Het feest
verplaatst zich naar de huiskamers".
Koos Dreef en directeur Henk de Boer consta
teerden dat de bezetting uiteindelijk 'voor
treffelijk was verlopen'. „Ze hebben zich zeer
correct gedragen", is de mening van De Boer
nu. Dreef: „We hebben tegenover directeur
De Boer zelfs het laatste doosje paperclips
verantwoord."
Zowel vakbondsman Lakerveld als directeur
De Boer (altijd tegenstander geweest van
sluiting van zijn bedrijf) zijn het roerend eens
over het feit dat werkgevers wél degelijk le
ring hebben getrokken uit de Enka-bezetting:
namelijk dat er van bovenaf geen diepgaande
beslissingen meer kunnen worden genomen
over een bedrijf zonder goed overleg met on
dernemingsraden of andere vertegenwoordi
gende organen.
„Het gaat tenslotte om mensen en achter die
mensen staan weer gezinnen. Dat moet je
goed in de gaten hebben," vertelt voormalige
directeur De Boer nu.
Schijnoverwinning
Uiteindelijk, maar dat bleek tien jaar later
pas, ging het wat Enka Breda betreft om een
schijnoverwinning, ook al bereikten OR en
vakbonden nog veel voor de werknemers die
tóch moesten afvloeien. De overcapaciteit in
de productie bleef wereldwijd bestaan en na
een aantal reorganisaties ging Enka Breda in
1982 toch dicht. Van Melle, Sikkens, 3M en
Tollens kwamen in de oude Enka-fabrieken
en zorgden voor veel werkgelegenheid voor de
oude Enka-werknemers. Anderen vonden
nieuw werk binnen Akzo, in Emmen of in Ede
of sukkelden de werkloosheid in. „Daar was
het echt ellende troef," weet ex-bëzetter Pier
re Mentzel.
Bronnen:
- Archief De Stem
- Enka Dossier, handboek voor bezetters van Aart
van Cortenberghe en Jeroen Terlingen (Uitg.:
A.W. Bruna)
- Het Vrije Volk
- Vakbondshistorische Vereniging
