de Stem KUB belegt tribunaal naar aanleiding van 'Ring'-uitvoering Papier Weil Groot r Heksenkeuken Heine Uitvoerder Open vizier Invloed Klootzak Tristan-akkoord Riskant Grote Gids DONDERDAG 28 AUGUSTUS 1997 Het proces Richard W. clan had afgesproken om nooit meer een woord aan het Derde Rijk vuil te maken. Dat wil zeg gen: naar buiten toe. In het ge heim werden de weduwen Go- ring en Hess en neonazi's als Adolf von Thadden ontvangen. In het bijzijn van de kinderen, zoals Gottfried, werd een muur van stilzwijgen opgetrokken. Als het niet anders kon werd er naar Adolf Hitler verwezen met het codewoord USA: Unser Seliger Adolf. Achterkleinzoon Gottfried Wag ner kwam pas in de jaren '60 bij stukjes en beetjes achter de ver derfelijke rol van zijn familie. Hij beschrijft vooral de over heersende rol van zijn grootmoe der Winifred, weduwe van Wag ners zoon Siegfried. Deze Winif red was vanaf 1923 nauw be vriend geweest met Hitler en had ervoor gezorgd dat hij in de ge vangenis genoeg papier had om Mein kampfte kunnen schrijven. Toen het eenmaal echt tot Gottf ried Wagner doordrong in wat voor milieu hij verkeerde, wilde hij zich lossnijden. Vanaf mid den jaren '60 is zijn levensdoel zich schmerzlos zu entdeut- schen. Het ontduitsen is een kernwoord bij Gottfried. Hij voelt het Duitszijn als een ziekte, een be smetting waarvan hij zich dient te ontdoen. „Ich war nur gerne met Deutschen zusammen die sich im Ausland entdeutscht hatten und sich bemühten sich als Weltbürger zu verstehen." Hij ziet zijn overgrootvader als een van de stichters van die klef fe Duitse cultuur. De achterkleinzoon kiest partij tegen zijn afkomst. Hij wil wèl in het theatervak werken, zoals zijn hele familie, maar zijn grote lief de geldt Kurt Weil, een linkse jood. Weil vertegenwoordigt al les wat de nationaal-soeialis- tische Bayreuth-kliek haat. Een goede raad. Wanneer je, na lezing van Gottfried Wagners zwartboek over de bruine kant van Duitsland, bereid bent om hem in zijn veroordeling van zijn voorvader Wagner te volgen, zet dan niet het Voorspel tot de eer ste acte Tristan op. Want dan ben je toch weer reddeloos verlo ren. Alle muizenissen, al je fei tenkennis, al je bedenkingen smelten ogenblikkelijk weg. De kleffe walmen trekken op, de nevels vervagen, de giften vloei en af. De zon begint weldadig te schijnen, hoofd en hart stromen vol. Als geen andere leidt deze muziek tot lichamelijke aandoe ningen. Kippevel, brok in de keel, tranen. Dit zijn de momen ten waar het allemaal om draait. We zullen het er maar op houden dat Richard Wagner de stelling logenstraft dat een groot kunste naar ook een groot karakter, een humaan mens moet zijn. Wagner was groot en humaan in zijn werk. Alle goedheid, menselijk heid, grootheid en liefde die hij in zijn eigen leven en in zijn ei gen karakter miste legde hij in zijn operafiguren. Hij was tot die eigenschappen in staat, maar al leen in de vermomming van Hans Sachs, Wotan of koning Marke. Bovenal legde Wagner zijn beste eigenschappen in zijn muziek, die prachtige muziek die bij vla gen van een schier bovenaardse schoonheid is. Schier, want het bovenaardse speelt bij Wagner geen rol. Het draait allemaal om het leven op aarde - en dat heeft ellende genoeg opgeleverd. 'Het proces Richard Wagner', 3 sept. Aula Katholieke Universiteit Brabant, Tilburg. Vanaf 10.45 uur. Toegang voor abonnees en studenten f 75 (dag) en 100 (dag en avond-diner), niet-abonnees 150 en 200 gulden. Aanmelden 013 466 34 50. I Joachim Kohier; 'Wagners Hitler. Der Prop Kar! Lamm. Prijs 65. I Gottfried Wagner: 'Wer nicht mit dem Wolf heult'. Autobiografische Aufzeichnungen eines Wagner-Uren- kels'. Uitg. Kiepenheuer Witsch. lachim Kohier; 'Wagners Hitler. Dei ophet und sein Vollstrecker'. Uitg. ir! Blessing, 1997. Imp. Nilsson Imp. Nilsson Lamm. Prijs 63. I 'Das Rheingold', eerste deel van Ring des Nibelungen van Richard Wagner, 4 september, Muziektheater Amsterdam. 'Die Walkure', 'Siegfried' en 'Götterdammerung' volgen in de loop van 1998. Massascène uit 'Die Meistersinger von Nürnberg'. Adolf Hitler 'vertaalde' de toneelwereld van Ri chard Wagner in een gruwelijke werkelijkheid. Wagner meende te moeten signa leren. „Wagner was een der eersten die enig inzicht had in het vraagstuk van de identiteit en de integratie van de joden in de Europese cul tuur. Hij doorzag er misschien maar een klein deel van, maar toch wel zo veel als mogelijk was voor iemand in de 19e eeuw, en hij doorzag meer dan iemand an ders in die eeuw. Maar vanwege zijn antisemitisme is hij er nooit voor geprezen," aldus Bryan Ma- gee. Wagner meende dat het 'pro bleem' van de joden in de Euro pese samenleving opgelost zou zijn, wanneer de joden ophielden jood te zijn. Wat hij daarmee be doelde is niet helemaal duide lijk, maar van uitroeiing kun je toch moeilijk spreken. Het probleem-Wagner is pas ontstaan door wat er na dood van de meester in 1883 is ge beurd in Bayreuth, de stad waar Wagner zich een muziektheater en een paleis had gebouwd. De weduwe Cosima Wagner was een pathologische jodenhater, veel erger dan haar man. De 'Hohe Frau' regeerde van 1883 tot haar dood in 1930 over Bayreuth, dat onder haar bewind veranderde van een muziekcentrum in een ideologische heksenkeuken, waar het smerigste anti-semitis- me werd bereid. In enkele jaren was Bayreuth on herkenbaar veranderd. De ima- go-'verbetering' van Wagner werd door zijn nazaten grondig aangepakt. Zo werd zijn brief wisseling gezuiverd. De compo nist had in zijn jongere jaren uit voerige correspondentie gevoerd met collega-kunstenaars. Bij voorbeeld met vooruitstrevende Franse grootheden als Berlioz en Baudelaire. Fout! De Wagner- clan verbrandde deze brieven eenvoudig. Met zulke verwerpe lijke Franse sujetten kon de waarachtige Duitser Wagner toch nooit bevriend zijn geweest. Nog erger was dat de clan in de archieven van Wagner een com plete briefwisseling vond met Heinrich Heine. Een jood! Die brieven gingen als eerste de ka chel in. De gedachtenwisseling Heine-Wagner is verloren ge gaan! Zo werd Richard Wagner door zijn eigen familie omgetoverd tot de stralende Duitser, de 'groot ste Duitser aller tijden', zoals Adolf Hitler hem noemde, zijn grootste voorbeeld en leermees ter. Want het zou allemaal tot min der rampen hebben geleid als Adolf Hitler niet toevallig een fanatieke Wagner-gelovige was geweest. Vanaf 1919 werd deze volksmenner door achterliggen de machten gepushed als de ko mende leider van Duitsland. Die leider had voor hetzelfde geld een onmuzikale leider kunnen zijn, maar deze hield toevallig zielsveel van Wagner. Wagner was Hitiers god, zo is te lezen in het boek Wagners Hitler van de Duitse historicus Joachim Kohier, zojuist verschenen. „Ik ga naar een Wagner-opera zoals andere mensen naar de kerk gaan," zei Hitier. De Führer was vast van plan om daadwerkelijk de uitvoerder van Wagners plan nen te worden. Althans de plan nen die Hitier aan Wagner toe schreef - aan de 'Wagner' die de familie in Bayreuth bekokstoofd had. Maar Wagner was kunste naar, iemand die een niet-be- staande wereld op het toneel schiep. Adolf Hitler geloofde zo heilig in die Wagneriaanse toneelwereld dat hij die in werkelijkheid wil de realiseren. Voor de realisatie van die droom moest alles wij ken. Dus alle leugen, bedrog, huichelarij, moord en roof in de wereld - hét thema van Wagners Ring des Nibelungen - was in Hitiers visie nu eenmaal de schuld van de joden. Daarom moesten de joden van de wereld verdwijnen. Omdat Hitier een Wagner- droom had, moesten miljoenen eerzame burgers van Amsterdam tot Budapest en van Antwerpen tot Milaan van de aardbodem verdwijnen. Je kunt toch moei lijk Richard Wagner de dood van deze miljoenen aanwrijven. Het is de vraag of Wagner het in zijn muziekdrama's überhaupt wel over 'de joden' heeft. De 'Nibe lungen' hoeven niet zodanig be doeld te zijn. „Eén ding moet hem worden nagegeven: als hij op de joden wenste te schelden dan deed hij dat met open vizier. Als hij de behoefte zou hebben gehad een jodenvijandelijke ope ra te componeren, dan had hij dat niet gelaten." Toch ga je aan Wagners betrek kelijke 'onschuld' onmiddellijk weer twijfelen als je het boek Wer nicht mit dem Wolf heult leest, geschreven door Gottfried Wagner, een achterkleinzoon van Richard. Deze Gottfried trekt de lijn zonder pardon terug naar zijn overgrootvader, als Ur- heber van alle ellende. Hij heeft de pest aan zijn familie en legt de schuld geheel en al bij de bron. Gottfried Wagner werd geboren in 1947 in Bayreuth, in het hol van de leeuw. Hij beschrijft een jeugd in een beklemmende sfeer. Want ook na de oorlog bleef het Wagner-familiebedrijf Bayreuth een centrum van nazi-cultuur, zij het niet openlijk. De Wagner- Het tribunaal tegen Richard Wagner wordt heropend. De langlopende zaak tegen de ver dachte componist dient op 3 september in Tilburg. In de au la van de Katholieke Universi teit Brabant treden de aankla gers en verdedigers aan. Een uitspraak zal het wel weer niet opleveren. Door Hans Rooseboom Aanleiding voor het tribunaal is de eerste volledige uitvoering in Nederland van Wagners vierde lige hoofdwerk Der Ring des Ni belungen. Die uitvoeringen vin den vanaf volgende week plaats in het Amsterdamse Muziek theater (Stopera). De Wagner-discussie is een ge bed zonder end. Dit jaar zijn er op z'n minst twee dikke boeken verschenen met nieuw belastend materiaal. Alsof er de afgelopen honderd jaar al niet genoeg mu nitie is aangedragen in de strijd voor en tegen Wagner. De geschiedenis kan maar niet oordelen over een van haar grootste kunstenaars. De inzet is dan ook niet mis. De beschuldi ging luidt in de allerkortste ver sie: Richard Wagner was verant woordelijk voor Auschwitz. Zonder Wagner zouden de nazi's niet op het idee zijn gekomen om de joden stelselihalig.iut te.roei- eh. Iedereen die van die prachtige muziek houdt en tevens een beetje historisch en moreel besef heeft, staat voor het pijnlijke di lemma: mag ik van deze muziek houden? Als die muziek niet zo meeslepend én zo belangrijk was, dan lag er helemaal geen probleem. Het probleem is dat de invloed en de impact van Richard Wag ner zo onmetelijk zijn. Niemand kan daar omheen. Zijn invloed is na een paar generaties kunste naars, componisten, schrijvers, beeldend kunstenaars, architec ten en filmers nog altijd groot. En impact heeft Wagner op de hele geschiedenis van de 20e eeuw gehad. Bibliotheken zijn er volgeschre ven met beschuldigingen. Maar er zijn even veel bewijzen a décharge aangevoerd: dat Ri chard Wagner een genie was, wiens werk en denkbeelden bui ten zijn schuld zijn vervalst en uitgebuit. Wiens hele persoon en existentie is misbruikt, eerst door zijn eigen familie en later door de nazi's. Je kunt je afvra gen: moet het allemaal nog zo nodig? Kan de zaak niet een keer in de kast? „Het moet maar eens uit zijn," schreef Martin van Amerongen al 14 jaar geleden, in 1983. Wagner was toen 100 jaar dood. „Het is nu meer dan vier generaties geleden dat Wagner zijn praatjes verkocht. Zijn poli tieke traktaten schimmelen in de antiquariaten, maar zijn opera's zijn zo levend als op de dag van hun geboorte. Zijn ideologische vervalsers liggen inmiddels ook al weer een halve eeuw onder de aarde. Het is nu langzamerhand wel mooi geweest. Het wordt tijd dat wij eindelijk vrede met Ri chard Wagner sluiten." (Martin van Amerongen: De buikspreker van God). Vrede met Richard Wagner, zou dat mogelijk zijn? „Richard Wagner was een klootzak maar een geweldige componist," aldus Ira Gershwin, de broer van Ge orge. Leonard Bernstein: „Hoe komt het toch dat ik als jood zo veel van de muziek van die af schuwelijke antisemiet houd, vooral van TristanT Dirigent Otto Klemperer: „Uitermate op windende muziek! Je kunt over Wagner een heleboel zeggen, maar er is niemand die zulke muziek heeft geschreven. Nie mand!" Deze drie joodse kunstenaars hebben kennelijk vrede met de kunst van een geheide antise miet. Want antisemiet was Wag ner in ieder geval. De vraag is of hij ook verantwoordelijk was voor de holocaust. Die vraag zal hieronder worden behandeld. Richard Wagner (1813-1883) was geen heilige. Hij was een on aangenaam mens, een opschep per en een praatjesmaker. Hij maakte drie huwelijken kapot. Hij was een onverbeterlijke klaploper, die een spoor van on betaalde rekeningen achterliet. Hij leefde op de zak van anderen, en liet zijn weldoeners vallen of verried ze zonodig. Nee, een mooi karakter had hij niet, maar het was allemaal voor de kunst, moeten we maar denken. Een kunstenaar mag megalomaan zijn als hij ook werkelijk uitzon derlijk grote kunst maakt. En die maakte hij. Erger was Wagners pronken met andermans veren. Hij had veel te danken aan de collega's Meyber- beer, Berlioz en Liszt, maar als dank konden ze een trap na krij gen. Het beroemde Tristan-ak Richard Wagner (1813-1883) koord, de revolutionaire vondst waarmee Wagner de muziekge schiedenis veranderde, 'leende' hij van Franz Liszt. Toegegeven, wat Wagner met die vondst deed, dat had Liszt nooit gekund. Wagners kunst bewoog zich en kele niveaus hoger dan die van Liszt. Maar daar zit het probleem alle maal niet. Dat probleem is Wag ners antisemitisme. Dat deelde hij weliswaar met miljoenen Duitsers, en met evenzoveel Fransen en Engelsen. Maar hij schreef er een boek over, en dat boek is de boosdoener. Juist om dat Wagner in Duitsland als een god gold, had dat boek gruwelij ke invloed. Wagner was God voor Adolf Hitler. Schreef Wagner in zijn boek - Das Judentum in der Musik (1850) - dat de joden uitgeroeid moesten worden? Welnee! Op dat onvoorstelbare, zieke idee kwam toch niemand? Wij weten nu dat het ondenkbare werkelijk gebeurd is, maar voordat het ge beurde, kon toch niemand aan zoiets denken? Wat bedoelde Wagner dan wel? Het is riskant om Wagners anti semitisme te nuanceren zonder je vingers te branden, maar de Britse Wagner-kenner Bryan Magee heeft een poging gedaan. Wagner sneed een maatschappe lijk verschijnsel aan dat net ac tueel begon te geworden: de emancipatie van de Westeurope- se joden. Maar joodse kunste naars misten volgens Wagner een voedingsbodem om aan de Europese cultuur mee te kunnen doen. Je kunt daarvan denken wat je wil, maar dat was wat FOTO'S BLESSING Achterkleinzoon Gottfried Wagner doet een boekje open over het 'bruine' verleden en heden van zijn familie.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1997 | | pagina 21