de Stem
KUB belegt tribunaal naar aanleiding van 'Ring'-uitvoering
Papier
Weil
Groot
r
Heksenkeuken
Heine
Uitvoerder
Open vizier
Invloed
Klootzak
Tristan-akkoord
Riskant
Grote Gids
DONDERDAG 28 AUGUSTUS 1997
Het proces Richard W.
clan had afgesproken om nooit
meer een woord aan het Derde
Rijk vuil te maken. Dat wil zeg
gen: naar buiten toe. In het ge
heim werden de weduwen Go-
ring en Hess en neonazi's als
Adolf von Thadden ontvangen.
In het bijzijn van de kinderen,
zoals Gottfried, werd een muur
van stilzwijgen opgetrokken. Als
het niet anders kon werd er naar
Adolf Hitler verwezen met het
codewoord USA: Unser Seliger
Adolf.
Achterkleinzoon Gottfried Wag
ner kwam pas in de jaren '60 bij
stukjes en beetjes achter de ver
derfelijke rol van zijn familie.
Hij beschrijft vooral de over
heersende rol van zijn grootmoe
der Winifred, weduwe van Wag
ners zoon Siegfried. Deze Winif
red was vanaf 1923 nauw be
vriend geweest met Hitler en had
ervoor gezorgd dat hij in de ge
vangenis genoeg papier had om
Mein kampfte kunnen schrijven.
Toen het eenmaal echt tot Gottf
ried Wagner doordrong in wat
voor milieu hij verkeerde, wilde
hij zich lossnijden. Vanaf mid
den jaren '60 is zijn levensdoel
zich schmerzlos zu entdeut-
schen.
Het ontduitsen is een kernwoord
bij Gottfried. Hij voelt het
Duitszijn als een ziekte, een be
smetting waarvan hij zich dient
te ontdoen. „Ich war nur gerne
met Deutschen zusammen die
sich im Ausland entdeutscht
hatten und sich bemühten sich
als Weltbürger zu verstehen."
Hij ziet zijn overgrootvader als
een van de stichters van die klef
fe Duitse cultuur.
De achterkleinzoon kiest partij
tegen zijn afkomst. Hij wil wèl in
het theatervak werken, zoals zijn
hele familie, maar zijn grote lief
de geldt Kurt Weil, een linkse
jood. Weil vertegenwoordigt al
les wat de nationaal-soeialis-
tische Bayreuth-kliek haat.
Een goede raad. Wanneer je, na
lezing van Gottfried Wagners
zwartboek over de bruine kant
van Duitsland, bereid bent om
hem in zijn veroordeling van zijn
voorvader Wagner te volgen, zet
dan niet het Voorspel tot de eer
ste acte Tristan op. Want dan
ben je toch weer reddeloos verlo
ren. Alle muizenissen, al je fei
tenkennis, al je bedenkingen
smelten ogenblikkelijk weg.
De kleffe walmen trekken op, de
nevels vervagen, de giften vloei
en af. De zon begint weldadig te
schijnen, hoofd en hart stromen
vol. Als geen andere leidt deze
muziek tot lichamelijke aandoe
ningen. Kippevel, brok in de
keel, tranen. Dit zijn de momen
ten waar het allemaal om draait.
We zullen het er maar op houden
dat Richard Wagner de stelling
logenstraft dat een groot kunste
naar ook een groot karakter, een
humaan mens moet zijn. Wagner
was groot en humaan in zijn
werk. Alle goedheid, menselijk
heid, grootheid en liefde die hij
in zijn eigen leven en in zijn ei
gen karakter miste legde hij in
zijn operafiguren. Hij was tot die
eigenschappen in staat, maar al
leen in de vermomming van
Hans Sachs, Wotan of koning
Marke.
Bovenal legde Wagner zijn beste
eigenschappen in zijn muziek,
die prachtige muziek die bij vla
gen van een schier bovenaardse
schoonheid is. Schier, want het
bovenaardse speelt bij Wagner
geen rol. Het draait allemaal om
het leven op aarde - en dat heeft
ellende genoeg opgeleverd.
'Het proces Richard Wagner', 3 sept.
Aula Katholieke Universiteit Brabant,
Tilburg. Vanaf 10.45 uur. Toegang
voor abonnees en studenten f 75
(dag) en 100 (dag en avond-diner),
niet-abonnees 150 en 200 gulden.
Aanmelden 013 466 34 50.
I Joachim Kohier; 'Wagners Hitler. Der
Prop
Kar!
Lamm. Prijs 65.
I Gottfried Wagner: 'Wer nicht mit
dem Wolf heult'. Autobiografische
Aufzeichnungen eines Wagner-Uren-
kels'. Uitg. Kiepenheuer Witsch.
lachim Kohier; 'Wagners Hitler. Dei
ophet und sein Vollstrecker'. Uitg.
ir! Blessing, 1997. Imp. Nilsson
Imp. Nilsson Lamm. Prijs 63.
I 'Das Rheingold', eerste deel van
Ring des Nibelungen van Richard
Wagner, 4 september, Muziektheater
Amsterdam. 'Die Walkure', 'Siegfried'
en 'Götterdammerung' volgen in de
loop van 1998.
Massascène uit 'Die Meistersinger von Nürnberg'. Adolf Hitler 'vertaalde' de toneelwereld van Ri
chard Wagner in een gruwelijke werkelijkheid.
Wagner meende te moeten signa
leren.
„Wagner was een der eersten die
enig inzicht had in het vraagstuk
van de identiteit en de integratie
van de joden in de Europese cul
tuur. Hij doorzag er misschien
maar een klein deel van, maar
toch wel zo veel als mogelijk was
voor iemand in de 19e eeuw, en
hij doorzag meer dan iemand an
ders in die eeuw. Maar vanwege
zijn antisemitisme is hij er nooit
voor geprezen," aldus Bryan Ma-
gee.
Wagner meende dat het 'pro
bleem' van de joden in de Euro
pese samenleving opgelost zou
zijn, wanneer de joden ophielden
jood te zijn. Wat hij daarmee be
doelde is niet helemaal duide
lijk, maar van uitroeiing kun je
toch moeilijk spreken.
Het probleem-Wagner is pas
ontstaan door wat er na dood
van de meester in 1883 is ge
beurd in Bayreuth, de stad waar
Wagner zich een muziektheater
en een paleis had gebouwd. De
weduwe Cosima Wagner was een
pathologische jodenhater, veel
erger dan haar man. De 'Hohe
Frau' regeerde van 1883 tot haar
dood in 1930 over Bayreuth, dat
onder haar bewind veranderde
van een muziekcentrum in een
ideologische heksenkeuken,
waar het smerigste anti-semitis-
me werd bereid.
In enkele jaren was Bayreuth on
herkenbaar veranderd. De ima-
go-'verbetering' van Wagner
werd door zijn nazaten grondig
aangepakt. Zo werd zijn brief
wisseling gezuiverd. De compo
nist had in zijn jongere jaren uit
voerige correspondentie gevoerd
met collega-kunstenaars. Bij
voorbeeld met vooruitstrevende
Franse grootheden als Berlioz en
Baudelaire. Fout! De Wagner-
clan verbrandde deze brieven
eenvoudig. Met zulke verwerpe
lijke Franse sujetten kon de
waarachtige Duitser Wagner
toch nooit bevriend zijn geweest.
Nog erger was dat de clan in de
archieven van Wagner een com
plete briefwisseling vond met
Heinrich Heine. Een jood! Die
brieven gingen als eerste de ka
chel in. De gedachtenwisseling
Heine-Wagner is verloren ge
gaan!
Zo werd Richard Wagner door
zijn eigen familie omgetoverd tot
de stralende Duitser, de 'groot
ste Duitser aller tijden', zoals
Adolf Hitler hem noemde, zijn
grootste voorbeeld en leermees
ter.
Want het zou allemaal tot min
der rampen hebben geleid als
Adolf Hitler niet toevallig een
fanatieke Wagner-gelovige was
geweest. Vanaf 1919 werd deze
volksmenner door achterliggen
de machten gepushed als de ko
mende leider van Duitsland. Die
leider had voor hetzelfde geld
een onmuzikale leider kunnen
zijn, maar deze hield toevallig
zielsveel van Wagner.
Wagner was Hitiers god, zo is te
lezen in het boek Wagners Hitler
van de Duitse historicus Joachim
Kohier, zojuist verschenen. „Ik
ga naar een Wagner-opera zoals
andere mensen naar de kerk
gaan," zei Hitier. De Führer was
vast van plan om daadwerkelijk
de uitvoerder van Wagners plan
nen te worden. Althans de plan
nen die Hitier aan Wagner toe
schreef - aan de 'Wagner' die de
familie in Bayreuth bekokstoofd
had. Maar Wagner was kunste
naar, iemand die een niet-be-
staande wereld op het toneel
schiep.
Adolf Hitler geloofde zo heilig in
die Wagneriaanse toneelwereld
dat hij die in werkelijkheid wil
de realiseren. Voor de realisatie
van die droom moest alles wij
ken. Dus alle leugen, bedrog,
huichelarij, moord en roof in de
wereld - hét thema van Wagners
Ring des Nibelungen - was in
Hitiers visie nu eenmaal de
schuld van de joden. Daarom
moesten de joden van de wereld
verdwijnen.
Omdat Hitier een Wagner-
droom had, moesten miljoenen
eerzame burgers van Amsterdam
tot Budapest en van Antwerpen
tot Milaan van de aardbodem
verdwijnen. Je kunt toch moei
lijk Richard Wagner de dood van
deze miljoenen aanwrijven. Het
is de vraag of Wagner het in zijn
muziekdrama's überhaupt wel
over 'de joden' heeft. De 'Nibe
lungen' hoeven niet zodanig be
doeld te zijn. „Eén ding moet
hem worden nagegeven: als hij
op de joden wenste te schelden
dan deed hij dat met open vizier.
Als hij de behoefte zou hebben
gehad een jodenvijandelijke ope
ra te componeren, dan had hij
dat niet gelaten."
Toch ga je aan Wagners betrek
kelijke 'onschuld' onmiddellijk
weer twijfelen als je het boek
Wer nicht mit dem Wolf heult
leest, geschreven door Gottfried
Wagner, een achterkleinzoon
van Richard. Deze Gottfried
trekt de lijn zonder pardon terug
naar zijn overgrootvader, als Ur-
heber van alle ellende. Hij heeft
de pest aan zijn familie en legt
de schuld geheel en al bij de
bron.
Gottfried Wagner werd geboren
in 1947 in Bayreuth, in het hol
van de leeuw. Hij beschrijft een
jeugd in een beklemmende sfeer.
Want ook na de oorlog bleef het
Wagner-familiebedrijf Bayreuth
een centrum van nazi-cultuur,
zij het niet openlijk. De Wagner-
Het tribunaal tegen Richard
Wagner wordt heropend. De
langlopende zaak tegen de ver
dachte componist dient op 3
september in Tilburg. In de au
la van de Katholieke Universi
teit Brabant treden de aankla
gers en verdedigers aan. Een
uitspraak zal het wel weer niet
opleveren.
Door Hans Rooseboom
Aanleiding voor het tribunaal is
de eerste volledige uitvoering in
Nederland van Wagners vierde
lige hoofdwerk Der Ring des Ni
belungen. Die uitvoeringen vin
den vanaf volgende week plaats
in het Amsterdamse Muziek
theater (Stopera).
De Wagner-discussie is een ge
bed zonder end. Dit jaar zijn er
op z'n minst twee dikke boeken
verschenen met nieuw belastend
materiaal. Alsof er de afgelopen
honderd jaar al niet genoeg mu
nitie is aangedragen in de strijd
voor en tegen Wagner.
De geschiedenis kan maar niet
oordelen over een van haar
grootste kunstenaars. De inzet is
dan ook niet mis. De beschuldi
ging luidt in de allerkortste ver
sie: Richard Wagner was verant
woordelijk voor Auschwitz.
Zonder Wagner zouden de nazi's
niet op het idee zijn gekomen om
de joden stelselihalig.iut te.roei-
eh.
Iedereen die van die prachtige
muziek houdt en tevens een
beetje historisch en moreel besef
heeft, staat voor het pijnlijke di
lemma: mag ik van deze muziek
houden? Als die muziek niet zo
meeslepend én zo belangrijk
was, dan lag er helemaal geen
probleem.
Het probleem is dat de invloed
en de impact van Richard Wag
ner zo onmetelijk zijn. Niemand
kan daar omheen. Zijn invloed is
na een paar generaties kunste
naars, componisten, schrijvers,
beeldend kunstenaars, architec
ten en filmers nog altijd groot.
En impact heeft Wagner op de
hele geschiedenis van de 20e
eeuw gehad.
Bibliotheken zijn er volgeschre
ven met beschuldigingen. Maar
er zijn even veel bewijzen a
décharge aangevoerd: dat Ri
chard Wagner een genie was,
wiens werk en denkbeelden bui
ten zijn schuld zijn vervalst en
uitgebuit. Wiens hele persoon en
existentie is misbruikt, eerst
door zijn eigen familie en later
door de nazi's. Je kunt je afvra
gen: moet het allemaal nog zo
nodig? Kan de zaak niet een keer
in de kast? „Het moet maar eens
uit zijn," schreef Martin van
Amerongen al 14 jaar geleden, in
1983. Wagner was toen 100 jaar
dood. „Het is nu meer dan vier
generaties geleden dat Wagner
zijn praatjes verkocht. Zijn poli
tieke traktaten schimmelen in de
antiquariaten, maar zijn opera's
zijn zo levend als op de dag van
hun geboorte. Zijn ideologische
vervalsers liggen inmiddels ook
al weer een halve eeuw onder de
aarde. Het is nu langzamerhand
wel mooi geweest. Het wordt tijd
dat wij eindelijk vrede met Ri
chard Wagner sluiten." (Martin
van Amerongen: De buikspreker
van God).
Vrede met Richard Wagner, zou
dat mogelijk zijn? „Richard
Wagner was een klootzak maar
een geweldige componist," aldus
Ira Gershwin, de broer van Ge
orge. Leonard Bernstein: „Hoe
komt het toch dat ik als jood zo
veel van de muziek van die af
schuwelijke antisemiet houd,
vooral van TristanT Dirigent
Otto Klemperer: „Uitermate op
windende muziek! Je kunt over
Wagner een heleboel zeggen,
maar er is niemand die zulke
muziek heeft geschreven. Nie
mand!"
Deze drie joodse kunstenaars
hebben kennelijk vrede met de
kunst van een geheide antise
miet. Want antisemiet was Wag
ner in ieder geval. De vraag is of
hij ook verantwoordelijk was
voor de holocaust. Die vraag zal
hieronder worden behandeld.
Richard Wagner (1813-1883)
was geen heilige. Hij was een on
aangenaam mens, een opschep
per en een praatjesmaker. Hij
maakte drie huwelijken kapot.
Hij was een onverbeterlijke
klaploper, die een spoor van on
betaalde rekeningen achterliet.
Hij leefde op de zak van anderen,
en liet zijn weldoeners vallen of
verried ze zonodig. Nee, een
mooi karakter had hij niet, maar
het was allemaal voor de kunst,
moeten we maar denken. Een
kunstenaar mag megalomaan
zijn als hij ook werkelijk uitzon
derlijk grote kunst maakt. En die
maakte hij.
Erger was Wagners pronken met
andermans veren. Hij had veel te
danken aan de collega's Meyber-
beer, Berlioz en Liszt, maar als
dank konden ze een trap na krij
gen. Het beroemde Tristan-ak
Richard Wagner (1813-1883)
koord, de revolutionaire vondst
waarmee Wagner de muziekge
schiedenis veranderde, 'leende'
hij van Franz Liszt. Toegegeven,
wat Wagner met die vondst deed,
dat had Liszt nooit gekund.
Wagners kunst bewoog zich en
kele niveaus hoger dan die van
Liszt.
Maar daar zit het probleem alle
maal niet. Dat probleem is Wag
ners antisemitisme. Dat deelde
hij weliswaar met miljoenen
Duitsers, en met evenzoveel
Fransen en Engelsen. Maar hij
schreef er een boek over, en dat
boek is de boosdoener. Juist om
dat Wagner in Duitsland als een
god gold, had dat boek gruwelij
ke invloed. Wagner was God
voor Adolf Hitler.
Schreef Wagner in zijn boek -
Das Judentum in der Musik
(1850) - dat de joden uitgeroeid
moesten worden? Welnee! Op
dat onvoorstelbare, zieke idee
kwam toch niemand? Wij weten
nu dat het ondenkbare werkelijk
gebeurd is, maar voordat het ge
beurde, kon toch niemand aan
zoiets denken?
Wat bedoelde Wagner dan wel?
Het is riskant om Wagners anti
semitisme te nuanceren zonder
je vingers te branden, maar de
Britse Wagner-kenner Bryan
Magee heeft een poging gedaan.
Wagner sneed een maatschappe
lijk verschijnsel aan dat net ac
tueel begon te geworden: de
emancipatie van de Westeurope-
se joden. Maar joodse kunste
naars misten volgens Wagner
een voedingsbodem om aan de
Europese cultuur mee te kunnen
doen. Je kunt daarvan denken
wat je wil, maar dat was wat
FOTO'S BLESSING
Achterkleinzoon Gottfried Wagner doet een boekje open over het
'bruine' verleden en heden van zijn familie.