Sleutelen aan
slechte slaap
Deborah Cadbury pessimistisch in boek over 'stervend sperma'
De tuin als restaurant
Methode ontdekt voor
vinden eierstokkanker
DE STEM
LIJF LEVEN
Alligators
Industrie
Nut
Vlinders
Favorieten
Centrum in Heeze pakt problemen aan
pB STEM
i i
WOENSDAG 20 AUGUSTUS 1997 [)2
Sombere toekomst
voor mannelijk zaad
Het milieu is in de afgelopen
eeuw ernstig vervuild met or
ganische chemicaliën die door
de mens zijn geschapen en die
voorheen op onze planeet niet
voorkwamen - van kunststof
fen en plastics tot pesticiden
en medicijnen. Geleerden over
de hele wereld zijn de afgelo
pen jaren tot de verontrusten
de ontdekking gekomen dat
veel van die stoffen op het li
chaam van mens en dier een
hormoonachtige invloed heb
ben. Dat heeft inmiddels het
vermogen tot voortplanting
van vele diersoorten angst
aanjagend aangetast, vertelt
de Britse wetenschapsjourna
liste Deborah Cadbury. Zij
schreef er een boek over.
Door Martijn Hover
Dat wij mensen al geruime tijd bezig zijn
moeder aarde op onverantwoorde wijze
aan te randen, is allang geen nieuws
meer. Maar dat onze bezigheden ons ei
gen voortbestaan rechtstreeks bedrei
gen, was toch een schok voor de weten
schappers die dat de afgelopen jaren
hebben ontdekt, vertelt Deborah Cadbu
ry-
Deborah Cadbury, every inch a lady,
maakte voor het BBC-programma Hori
zon een documentaire over de verontrus
tende afname van de vruchtbaarheid,
niet alleen bij de mens maar ook bij tal
loze andere diersoorten. Ze vond het on
derwerp belangwekkend genoeg om er
behalve een tv-doeumentaire een boek
dan te wijden. Dat boek, met de onheil
spellende titel Stervend Sperma, een ste
riele toekomst, is onlangs in het Neder
lands verschenen.
De aanleiding voor haar onderzoek, al
dus Cadbury, vormden berichten van
Deense onderzoekers die een verontrus
tende afname in de omvang en kwaliteit
van de gemiddelde zaadlozing consta
teerden. De Deense onderzoeker Niels
Skakkebaek ontdekte bij zijn onderzoek
naar teelbalkanker, een - vooral bij
jonge mannen - steeds meer voorko
mende vorm van de ziekte, dat het aantal
zaadcellen per milliliter ejaculatievocht
de afgelopen halve eeuw met liefst 50
procent is teruggelopen.
„Aanvankelijk," vertelt de elegante Brit
se, „dacht ik dat het een standaard me
disch detective-verhaal zou worden
- een whodunnit over de speurtocht
naar de schurk. De hoosdoener zou een
Deborah Cadbury: 'Als de wetenschappers het zelfs maar voor de helft bij het rechte eind hebben, gaat het al om een bijna onoplosbaar probleem.' foto klaas koppe
of andere kwalijke chemicalie blijken te
zijn die vervolgens verboden zou moeten
worden. Einde verhaal."
Maar zo simpel lag het niet, merkte de
BBC-verslaggeefster al gauw.
„Onderzoekers uit allerlei vakgebieden
- medici, veldbiologen, biochemici -
bleken inmiddels tot soortgelijke veront
rustende conclusies te zijn gekomen. Het
verhaal begon tenslotte zelfs science-fic-
tionachtige vormen aan te nemen."
Biologen in Florida ontdekten bijvoor
beeld dat in veel gevallen de geslachtsor
ganen van mannelijke alligators zo ver
minkt waren, dat ze zich onmogelijk nog
konden voortplanten. Inmiddels is be
kend dat soortgelijke symptomen ook bij
veel andere diersoorten op aarde steeds
meer voorkomen - de mens incluis.
Aanvankelijk stonden de onderzoekers
voor een raadsel. Het was volstrekt on
duidelijk hoe zoveel soorten in zoveel ver
van elkaar verwijderde gebieden min of
meer identieke symptomen konden ver
tonen.
Het antwoord kwam van biochemisch
onderzoek. Ontdekt werd dat talloze
chemicaliën die over de hele wereld in
grote hoeveelheden worden gebruikt,
van kunststoffen en pesticiden tot som
mige 'geneesmiddelen' (zoals het beruch
te DEShormoon), een zodanige chemi
sche structuur hebben dat ze door de cel
len in ons lichaam worden beschouwd
als een soort oestrogenen (vrouwelijke
hormonen).
Oestrogenen spelen een belangrijke-rol
in de vroege stadia van de embryonale
ontwikkeling; bij het vaststellen van het
geslacht van het embryo. Een teveel aan
oestrogenen in het moederlichaam kan
ertoe leiden dat de normale mannelijke
ontwikkeling gestoord raakt.
Als veel chemicaliën die wij gedachten-
loos op het milieu en onszelf hebben los
gelaten, inderdaad een oestrogeen-ach-
tige werking hebben, aldus de weten
schappers, dan ligt het voor de hand dat
de alom vastgestelde problemen met de
voortplanting bij veel diersoorten sa
menhangen met het steeds meer voorko
men van zulke stoffen in het milieu
- als ze er niet rechtstreeks door wor
den veroorzaakt.
Cadbury's boek is inderdaad een weten
schappelijke detective geworden, een
thriller met een uitgebreide cast aan
hoofdrolspelers - van speurneuzen als
Skakkebaek tot ongewilde 'misdadigers'
zoals de Amerikaanse chemicus E.A.
Doisy, aanvankelijk gelauwerd met de
Nobelprijs voor zijn ontdekking van het
DES-hormoon, later verguisd omdat de
kinderen van zwangere vrouwen die met
DES behandeld waren akelige afwijkin
gen aan de voortplantingsorganen kre
gen.
Qnderaoelf heeft inmiddels ..uitgewezen
dqt eenigroot aantal stoffen uit de zoge
naamde 'ojrganische' chemie soortgelijke
effecten heeft. De organische of kool-
stof-chemie heet zo omdat zij, net als de
chemie van het leven, gebaseerd is op het
element koolstof. Het koolstofatoom
heeft de eigenschap dat het zich tegelij
kertijd aan een groot aantal andere ato
men en moleculen kan 'binden' en zo
heel grote en ingewikkelde moleculen
kan vormen.
Tot aan de twintigste eeuw vormde het
leven de enige bron van koolstofchemie
op aarde. In deze eeuw is de chemische
industrie daarbij gekomen.
„We hebben allerlei quasi-organische
koolstofverbindingen op het milieu los
gelaten waar het leven in alle miljarden
jaren van zijn bestaan nog nooit mee ge
confronteerd is geweest," aldus Cadbu
ry-
„Ons lichaam beschikt niet over een me
chanisme om die stoffen te herkennen of
aan te pakken. We leven als het ware in
een oceaan van schadelijke oestrogenen
van onze eigen makelij - we hebben
stoffen geschapen met het vermogen on
ze eigen geslachtshormonen te imiteren
en- daarmee onze -seksualiteiitnjte beïn
vloeden."
De Britse journaliste is zich ervan be
wust dat het voorlopig om wetenschap
pelijke hypothesen gaat - 'die echter,
wel elke dag beter onderbouwd raken'.
Mocht onomstotelijk worden aange
toond dat de verontruste geleerden gelijk
hebben ('zelfs de mensen uit de chemi
sche industrie die ik heb gesproken, le
ken oprecht bezorgd,' zegt Cadbury), ligt
een oplossing toch niet een-twee-drie
voor de hand.
„Als de wetenschappers het zelfs maar
voor de helft bij het rechte eind hebben,"
verzucht de schrijfster, „dan gaat het al
om een bijna onoplosbaar probleem. Als
je kijkt naar de lijst van 'verdachte' stof
fen... Ons comfortabele bestaan is zozeer
gebouwd op juist de chemicaliën waar
het om gaat - stel je voor dat je alles
waar plastic in verwerkt is, de deur uit
zou moeten doen. Je zou praktisch niets
overhouden."
Door Romke van de Kaa
Een tuin is voor planten en voor
dieren. Een bloem bloeit enkel en
alleen maar om bevrucht te wor
den. Zonder insecten zou de bloei
voor planten weinig zin hebben.
Als we de insecten uitroeien, dan
zullen de planten binnen de kort
ste keren uitsterven.
Een waarheid als een koe, maar
toch heeft het tamelijk lang ge
duurd, voordat men erachter was.
Als vroeger een zeldzame plant
beschermd moest worden, dan
zette men eenvoudigweg een hek
om de groeiplaats en verklaarde
die tot natuurmonument. Rond
om dat natuurmonument kon de
vernietiging van flora en fauna
gewoon doorgaan en toch was
men na verloop van tijd verbaasd
als de beschermde plant uitge
storven bleek.
Pas vrij recent heeft men bedacht
dat planten ook kunnen verdwij
nen omdat hun bestuivers uitster
ven. En de pech van insecten is,
dat ze niet door het plaatsen van
een hek te beschermen zijn.
Insecten worden door veel men
sen in twee groepen ingedeeld;
leuke en niet-leuke. Leuke insec-
INFORMATIE
Wie nadere informatie wil omtrent
artikelen in deze bijlage, kan
tijdens kantooruren bellen naar:
076-5312344 of 076-5312272.
Schriftelijk reageren kan ook.
Het adres daarvoor is:
De Stem, redactie Lijf Leven,
postbus 3229,4800 MB Breda.
Eindredactie: René van der Velden.
ten zijn bijen, hommels, libellen
en vlinders; minder populair zijn
luizen, vliegen, mieren en wespen.
Maar ook de niet-leuke insecten
hebben hun nut, al was het maar
omdat ze als voedsel dienen voor
mezen en zwaluwen, dieren die
we nu juist weer wel leuk vinden.
Het is deze samenhang van din
gen in de natuur, die we uit het
oog dreigen te verliezen, hetgeen
soms tot goedbedoeld, maar vol
slagen schizofreen gedrag leidt.
We zetten een schoteltje vergif
neer voor de muizen, en timmeren
tegelijkertijd een uilenbroedkast
in elkaar.
De egels krijgen een schoteltje
met melk (hopelijk lusten ze geen
muizentarwe) maar tegelijkertijd
verdelgen we hun normale voed
sel door het strooien van slakken-
korrels. Ik ken zelfs mensen die in
de voortuin een vlinderstruik
planten en in de achtertuin de
rupsen van de broccoli spuiten.
Maar over het algemeen zijn vlin
ders ieders lievelingsinsect en
doen we ons best om het ze zoveel
mogelijk naar de zin te maken. Of
dat lukt is een andere zaak, want
van de zestig dagvlinders die we
op het ogenblik nog hebben, staan
er twintig op de lijst van bedreig
de soorten.
De particuliere tuinbezitter kan
ook niet zo gek veel doen om de
vlinderstand gunstig te beïnvloe
den, want vlinders sterven niet
uit door voedseltekort, maar om
dat de planten waarop ze hun ei
tjes leggen en waarvan hun rup
sen eten, in aantal achteruitgaan.
Hier ligt eerder een taak voor de
overheid, en hoe het bij u in de ge-
De vlinderstruik trekt wel veel vlinders maar vaak allemaal dezelfde, zoals de Atalanta.
meente gesteld is weet ik niet,
maar in de plantsoenen van de ge
meente waar ik woon, Rheden, is
het vlindervriendelijk beleid in
ieder geval nog niet echt doorge
drongen.
Wat wij in onze tuintjes kunnen
doen, is ervoor te zorgen dat de
vlinders voldoende voedsel vin
den. De meeste vlinders leven van
nectar, hoewel sommige soorten
ook vaak op afgevallen fruit, en
zelfs op dode dieren te vinden
zijn. De bekendste nectarleveran-
cier is de vlinderstruik, die wel
veel vlinders, maar vaak allemaal
dezelfde trekt. Atalanta, witje,
dagpauwoog en kleine vos; dan
heb je het wel gehad.
Het landkaartje en de gehakkelde
aurelia zitten liever op het konin-
ginnekruid, terwijl de blauwtjes
en de kleine vuurvlinder de wilde
marjolein verkiezen. De citroen
vlinder zie je overal. Ik ben niet
zo'n liefhebber van heemtuinen -
ik zie niet in dat een plant die aan
onze kant van de grens groeit
waardevoller is dan een die tien
meter verderop in het buitenland
staat - maar er zijn onder onze
inheemse planten wel een paar
vlinderfavorieten.
Lythrum salicaria, de lilaroze
foto romke van de kaa
kattenstaart, die langs de sloot
kant groeit, is een goede vlinder-
plant en ook de grote klis trekt es
kaders van vlinders. De kaarde-
bol wordt op twee manieren be
nut: de nectar wordt uit de bloe
men gezogen, maar ook vlinders
moeten van tijd tot tijd water
drinken en dat kunnen ze in de
bladoksels van de kaardebol,
waarin bijna altijd water te vin
den is.
Sinds enige tijd maakt een zelfstandig Centrum
voor Slaap- en Waakstoornissen deel uit van
Epilepsiecentrum Kempenhaeghe in Heeze. Het
centrum draagt kennis over de slaap over aan
huisartsen en specialisten. Daarnaast helpt het
centrum mensen met ernstige slaapproblemen,
die niet in het normale hulpcircuit geholpen
kunnen worden.
Door Pieter Lomans
„Wij zijn geen vervanger voor
huisarts of specialist," zegt neu
roloog en slaapdeskundige dr.
Guus Declerck zeer beslist.
„Mensen met slaapproblemen
kloppen eerst bij de normale
hulpverlening aan. Kunnen de
problemen daar niet worden
opgelost, dan komen ze pas bij
ons terecht."
Declerck is hoofd van het on
langs opgerichte Centrum voor
Slaap- en Waakproblemen
(CSW) in Heeze. Over toeloop
heeft hij niet te klagen. „Slecht
slapen is een enorm probleem,"
zegt hij. „Om een indruk te ge
ven: vijf tot tien procent van de
volwassen bevolking neemt vier
of vijf keer per week een slaap
pil. En slecht slapen is nog altijd
de grootste oorzaak van auto
ongevallen met dodelijke af
loop."
Hoewel slaapproblemen veel
voorkomen, weten huisartsen
en specialisten vaak niet wat
voor hulp ze kunnen bieden.
Het CSW heeft daarom meteen
twee zaken stevig aangepakt.
Declerck: „Allereerst hebben
we in samenwerking met de
huisartsen goede richtlijnen op
gesteld om mensen met slaap
problemen gericht te onderzoe
ken. Zo kunnen ze een onder
scheid maken tussen ernstige
gevallen die worden doorge
stuurd, en de minder ernstige
gevallen die ze zelf kunnen be
handelen."
Declerck vervolgt: „Verder heb
ben we een programma opgezet
om mensen zonder hoogdraven
de psychotherapie of psychia
trische behandelingen weer grip
te laten krijgen op hun slaap.
Ook huisartsen kunnen die
technieken hier leren, zodat ze
zelf ook weer meer mogelijkhe
den hebbena.voor behandeling
van hun patiënten. Deskundig
heidsbevordering is een duide
lijk speerpunt van onze werk
zaamheden."
Overdag in slaap vallen, is de
meest gehoorde klacht van de
mensen die bij het CSW terecht
komen. Met de modernste tech
nieken wordt het slaappro
bleem dan in kaart gebracht.
„Deze onderzoeken zijn onge
looflijk belangrijk," zegt De
clerck. „Een aanzienlijk deel
van de mensen heeft bijvoor
beeld slaapapneu, een aandoe
ning waarbij de ademhaling tij
dens de slaap te vaak en te lang
stokt."
„Mensen worden daarvoor vaak
geopereerd," vertelt Declerck
verder, „maar in één op de vier
gevallen blijven ze daarna toch
slaperig. Omdat er blijkbaar
een andere oorzaak is. Dat is
ongelooflijk vervelend voor de
patiënt. Wij vinden dat je vóór
een behandeling dergelijke an
dere oorzaken moet uitsluiten,
door een goede uitgebreide
diagnose te stellen."
Het slaapcentrum in Heeze
speelt ook een belangrijke rol in
het behandelen van zeldzame
aandoeningen zoals narcolep-
sie. Mensen met narcolepsie
kunnen tijdens een stress-situa
tie ineens in slaap vallen. Moe
ten ze lachen, dan worden ze
letterlijk slap van de lach en
vallen ze zomaar van een stoel.
Declerck: „Narcolepsie is zo
zeldzaam dat een neuroloog in
zijn leven hooguit een of twee
patiënten tegenkomt. Ze heb
ben dus geen ervaring in het on
derzoek en de behandeling van
die patiënten. Wij zijn daar in
gespecialiseerd en hebben mo
menteel ongeveer 150 mensen in
behandeling."
Ook extreme avondmensen
hebben de weg naar het CSW
gevonden. Zij hebben last van
een sterk verschoven biologisch
ritme en kunnen pas tegen een
uur of drie 's nachts in slaap ko
men. Met lichttherapie of het
medicijn melatonine proberen
Declerck en zijn medewerkers
de klok letterlijk terug te draai
en, zodat avondmensen de slaap
wél vroeg te pakken krijgen,
Declerck: „We hebben twee
mensen in behandeling die
blind zijn en daardoor geen
dag-nachtritme meer hebben.
Dankzij melatonine lopen ze nu
weer keurig in het gareel."
Ook aan het ouder worden be
steedt het CSW aandacht. Bij
het verouderen wordt de biolo
gische klok wat zwakker, wat
gevolgen heeft voor de slaap, 's
Nachts bijvoorbeeld wat korter
slapen en overdag enkele dutjes
tussendoor. Maar er wordt ook
naar heel praktische zaken ge
keken.
Declerck vertelt: „In een ver
pleeghuis brandt 's nachts altijd
een klein lampje zodat mensen
zich kunnen oriënteren als ze
bijvoorbeeld naar het toilet
moeten. Maar dat schemer
lampje is al voldoende om de
aanmaak van melatonine te on
derdrukken, waardoor de slaap
minder diep wordt. Het is onze
taak om ook op dit soort zaken
te letten."
Behalve medicijnonderzoek en
onderzoek naar het slaap-
waakritme bij mensen in ploe
gendienst, doet het centrum in
Heeze' onderzoek naar de over
gang van waken naar slapen,
„Daar gebeuren soms echt spec
taculaire dingen", zegt neuro
loog Declerck.
Het blijkt bijvoorbeeld dat som
mige mensen te lang in de sche
mertoestand tussen slapen en
waken blijven hangen. De zin
tuigen nemen dan nog maar half
waar, waardoor de interpretatie
helemaal op hol kan slaan. Ang
stige dromen en belevenissen
zijn het gevolg. „Soms belanden
deze mensen bij de psychiater
vanwege hallucinaties, terwijl
het gewoon een lichamelijk, fy
siologisch probleem is".
Een ander spectaculair pro
bleem ontstaat tijdens de
droomslaap. Op dat moment
zijn de hersenen zeer actief be
zig met dromen. Tegelijkertijd
zijn de spieren helemaal slap.
Met name bij oudere mensen
komt het voor dat er nog zeer
actief gedroomd wordt, maar
dat de hersenen niet meer zo
goed in staat zijn om de spieren
slap te houden.
Declerck: „Die mensen krijgen
in hun slaap echt agressieve
buien, grijpen hun partner vast
omdat ze denken dat die wordt
aangevallen, enzovoort. Ook dat
is een fysiologisch probleem,
maar een jaar of vijf geleden za
ten die patiënten allemaal net
jes bij de psychiater of werden
ze verdacht van beginnende de
mentie."
Britse onderzoekers van de Cancer Research Campaign (CRC) hebben
een testmethode ontwikkeld om eierstokkanker in een vroeg stadium op
te sporen, als behandeling nog mogelijk is. Het gaat om echografisch
meten van de omvang van de eierstokken en bloedonderzoek naar een
eiwit dat door de kanker wordt geproduceerd. Ze hebben goede hoop
dat ze de methode zo kunnen verfijnen dat die toepasbaar is voor bevo -
kingsonderzoek, zoals dat naar borst- en baarmoederhalskanker
In het daglad The Guardian zegt onderzoeker dr. Ian Jacobs vanB
Bartholomew's Hospital in Londen, die de twee onderzoeken begeleid
dat vroegtijdige ontdekking van de ziekte via bevolkingsonderzoek e
overlevingskans flink zal laten stijgen.
Omdat er momenteel geen grootschalig onderzoek naar eierstokkanke
mogelijk is, komen vrouwen er niet achter dat ze de ziekte hebben om
dat die in het eerste stadium nauwelijks klachten geeft. Als de ziekt
eenmaal is ontdekt, is de overlevingskans gering. De meeste Patl®
zijn na vijf jaar dood. In Groot-Brittannië overlijden ieder jaar 4
vrouwen aan eierstokkanker, in Nederland 1200. Behandeling met kan
kerremmende middelen als Taxol, taxotere of Yewtaxan werkt met g
nezend, maar levensverlengend.
In Groot-Brittannië gaan nu twee grote onderzoeken van start om e
achter te komen of de testmethode levens kan redden. In novembei
gint een onderzoek onder drieduizend vrouwen bij wie in de fam:die
erstokkanker voorkomt. Zij worden vijf jaar lang ieder jaar on 0
met echografie en bloedtests. Het tweede onderzoek, dat zeven jaarg
duren, omvat 120.000 vrouwen die niet zo'n voorgeschiedenis he
De helft van deze vrouwen wordt jaarlijks onderzocht, de andere
niet. (anp)
NEDERLAND 1
Qg 00 Journaal
gg 07 Survival run 1997 (herh)
0900 Journaal
59 07 Get the Picture (herh)
59 34 Baby it's You (herh)
5939 Dokument: De zwarte draad
(herh)
Ij 40 opdracht in Afrika (herh, tot
11.11)
1708 Alles kits, kindermagazine met
Oen van je kop; 17.18 /HHVerha
len uit Europa; 17.33 Bertje Knor
met Oh nee hè, bedtijd; Pieletje
Peenhaar; Heremietje en Hendrik
en zijn vriendjes
1305 Growing Pains, comedy
1832 Get the Picture
19 01 Studio RKK
1929 Gezicht van Nederland: Alphen
aan den Rijn
20.00 Journaal
20.24 Netwerk, actualiteitenrubriek
20.59 Weeroverzicht
21.06 September, mini-serie (deel 3)
21.55 Yoy: Dakloos, documentaire over
jongeren die dakloos zijn
22.22 Close-Up: De diva's van de strip
tease, serie documentaires
23.19 7 levens, gesprekken tussen 7 jon
geren over hun hartstochten (herh,
tot 23.46)
NEDERLAND 2
13.00 Journaal (tot 13.05)
14.00 De verandering (herh)
14.30 Ik weet het beter (herh)
14.55 Omega (herh)
15.45 Peter (herh)
15.55 Clip
16.00 Journaal
16.07 Discoveries unlimited, populair-
wetenschappelijk magazine voor
de jeugd
16.34 Olympica, documentaire-serie over
de hoogtepunten uit de Olympi
sche Spelen (herh)
16.59 Telearchief (herh)
17.28 The Making of Batman en Robin,
reportage
17.59 2Vandaag, actualiteiten met om
18.00 Journaal; 18.43 Sportjournaal
en vanaf 18.51 Hoofdpunten uit
het nieuws gevolgd door het weer
19.00 Eenmaal andermaal
19.29 Ik weet het beter, spelletje
19.55 Overal en nergens: Het ligt op
straat portret van de zanger, dan
ser, animator, acteur en choreo
graaf Bradley Rapier
20.30 Studio Sport
21.55 Stille getuigen, documentaire
22.30 Epilepsie, documentaire
23.00 Studio NOS met ca. 23.30 uur Jour
naal (tot 23.55)
NEDERLAND 3
.unjiv'l I "VD -a
18.00 Villa Achterwerk, kindermagazine
BELGIË FRANS 1
12.50 Nieuws 13.15 Freunde fürs Leben, se
rie 14.05 Télétourisme 14.35 Uria, l'enfant
de la rivière, portret 15.25 Autant savoir,
consumentenmagazine 15.50 Le blamato-
scope, kindermagazine 16.45 The Waltons,
serie 17.35 The Fall Guy, misdaadserie
18.30 Régions soir 18.45 Le quotidien des
sports 18.50 Maguy, serie 19.30 Nieuws
20.10 Les carnets du bourlingueur 20.45
Omar Mukhtar, Lion of the Desert, Ameri
kaanse speelfilm uit 1978 van Moustapha
Akkad met Rod Steiger, Anthony Quinn en
Oliver Reed 23.30 Coup de film, magazine
23.55 Le jeu des dictionnaires 00.20 Laatste
nieuws
BELGIË FRANS 2
17.25 La pensée et les hommes 18.00 Le
blamatoscope, kindermagazine 18.55 Re
gions soir 19.15 Gourmandises, culinair ma
gazine 19.30 Nieuws 20.05 En toutes let
hes, literair magazine 20.45 Planète des
hommes, magazine 21.55 Laatste nieuws
22.20 En toutes lettres, literair magazine
(tot 23.00)
DUITSLAND 1
05.30 Morgenmagazin, ontbijttelevisie
09.00 Tagesschau 09.03 Dallas, soap 09.45
Bodyfeeling, ochtendgymnastiek 10.00 Ta
gesschau 10.03 Die Kunst zu trauern, docu
mentaire 10.35 Info Gesundheit 11.00 Ta
gesschau 11.04 A Piano for Mrs Cimino,
Amerikaanse speelfilm uit 1981 (herb
J2.35 Umschau 12.55 Presseschau 13.00
mgesschau 13.05 Mittagsmagazin 13.45
™minus-News, economisch magazine
1400 Tagesschau 14.03 WunschBox, amu
sement 15.00 Tagesschau 15.15 Abenteuei
"ildnis, serie natuurdocumentaires 16.0C
5portschau live met EK zwemmen 17.55
•eibotene Liebe, serie 18.25 Marienhof, se
ne 18.55 Wildbach, serie 20.00 Tagesschai
20.15 Sportschau live/voetbal: WK-kwalifi
tatiewedstrijd Noord-lerland-Duitslanc
22.45 Tagesthemen 23.15 Der Mann mi
Maske, tv-film 00.50 Nachtmagazir
MO Invitation to the Dance, speelfiln
240 Sportschau extra: WK-kwalificatie
wedstrijd Noord-lerland-Duitsland (herh)
DUITSLAND 2 1
05'30 Zie Duitsland 1 09.03 Ferien-Fiebe
met Urmel, tekenfilmserie. Aansl. Band
^er goldene Fussball, jeugdfilm 11.0(
ia.13,45 Die Biene Maia' Tekenfilmseri
■10 Jeder Tag ein Abenteuer, jeugdserk
■25 Logo, jeugdjournaal 14.35 Ocea
H jeugdserie 14.58 Theos Geburtstar
j e 15-00 heute 15.05 Gesundheit!, nr
™*n magazine 15.30 Vorsicht, Falle! 16.0
U1 - die Show 17.00 Heute 17.15 Hall
eutschland, magazine 17.45 Voll erwisch
«musement 18.15 Wolke 7, datingsho
19 LeUte 'leute' ma9az'ne 19.00 Heu
•*5 4 Urlauber und 1 Baby, korte Duit:
ij1 20-15 Rosamunde Pilcher: Somm
m Meer, tv-film 21.45 Heute 22.15 Ken:
r enen D., magazine 23.00 Derrick, mi
