Planten zijn
om op te eten
u
Verdwijnende sporen
Serie over fauna begint met sprinkhanen en krekels
1.(
2.;
Beste behandeling
acute lage-rugpijn
is niet behandelen
Orgaantransplantaties
Ge
DE STEM
LIJF LEVEN
Romantisch
KLEINTJES:
tarwestro
WEIDE-en
graszaadhooi
Vaka,
Mass;
06-ujnen
Sex van achter
Summa rood
5S
Westminster thee
Koffiefilterzakjes nr. 2
Tamara extra
i Jam aardbeien, 450 gr.
1 Frisbeleg
Panda pindakaas
2,1
Condor chocoladehagel 4 i
Hazelnootpasta 4
Tamara bijenhoning
Bjorn's knackebröd
Buttella margarine
produkt plantaardig dierlijk, 200 gr. *i
Milsani koffiemelk
i.
Yes-drink
Jus d'orange
Helly pub-drink 4
Helly cola
Karlsquell Premium bier
1.
Openbaring
i i i i i
WOENSDAG 13 AUGUSTUS 1997 02
Bij sprinkhanen denkt u
misschien aan kaalge
vreten akkers in de Sa-
hel, bij krekels aan hun
welluidende zang op ro
mantische zomeravon
den. Maar er is zoveel
meer te vertellen over
deze nachtegalen van
het struikgewas.
Door Peter Janssen
Je wilt niet krenterig zijn. Je hebt
een gast aan tafel, dus je haalt
wat lekkers in huis. Knapperige
eikenbladsla. Een toefje piepjon
ge brandnetel. Maar meneer
blieft het niet. Meneer zit bokkig
voor zich uit te kijken. Meneer
wil zeker een mals stukje vlees.
Jawel hoor.
Een versgevangen vlieg, zo van
de ruit geplukt, neemt hij gretig
tussen de kaken.
Meneer is een sprinkhaan. Een
grote groene sabelsprinkhaan om
precies te zijn, een beestje van
een centimeter of vijf. Eergiste
ren gevangen, en van zijn stek op
een grote brandnetel verplaatst
naar een kooitje. Meneer hoeft
maar één ding te doen om weer
vrij te zijn. Meneer moet zingen.
Sabelsprinkhanen doen dat in
deze tijd van het jaar vooral in de
namiddag en de avond. Langs
spoordijken en in ruige wegber
men hoor je de roep van de man
netjes, tussen brandnetel, braam,
boerenwormkruid en distel. Een
zeer luide, schelle roep. Je hoort
hem zelfs vanuit een rijdende
verschrompelen. Maar je ziet ze
bijna niet meer. Zonder bescher
ming zal de wrattenbijter bin
nenkort uit Nederland verdwe
nen zijn, meldt het boek. De oor
zaak? Dezelfde als bij zo veel
andere insekten (en planten)
die verdwijnen: verzuring, ver
droging, bemesting.
Gelukkig dat hier nog zo veel van
die andere grote, frisgroene jon
gens zitten. Die grote groene sa
belsprinkhaan bijvoorbeeld. Zo
als meneer in zijn kooitje. Maar
dat onderkomen lijkt hem niet te
bevallen. Het is een kooi waarin
normaal krekels worden gehou
den. Voor de zang. In China doen
ze dat, maar ook in Portugal. De
dieren heten geluk te brengen. En
het is natuurlijk heel romantisch,
dat gesjirp op een zomeravond.
De vorige bewoner van dit kooi
tje was een veldkrekel. En zingen
dat-ie deed!
Maar meneer houdt zijn mond.
Meneer zit stom voor zich uit te
kijken. Zwaait wat met die grote
antennes in het rond, tast de tra
lies van het kooitje af. Hij rea
geert zelfs niet op de geluiden
van de voorzanger op de cd. Nou,
dan moet meneer het zelf maar
weten. Ze zeggen dat gefrituurde
sprinkhaan een lekkernij is.
'Nederlandse Fauna 1, De sprinkhanen
en krekels van Nederland', door R.
Kleukers, E. van Nieukerken, B. Odé, L.
Willemse en W. van Wingerden. Uit
gegeven door het Nationaal Natuur
historisch Museum, KNNV Uitgeverij
en EIS-Nederland, 416 blz. ISBN 90-
5011-100-9. Prijs: 82,50 (leden KNNV
72,50), inclusief cd.
Door Romke van de Kaa
Ik schrijf bijna altijd over sierplanten,
ik houd er lezingen over, en praatjes op
de radio; ik verdien mijn brood met het
kweken van sierplanten, maar als ik eer
lijk ben, dan voel ik mij het gelukkigst
in mijn moestuin.
Hoe mooi sierplanten ook mogen zijn -
de sfeer in de moestuin, waar je de cour
gettes bijna hoort groeien en de sla ziet
doorschieten, is met niets te vergelijken.
In de moestuin komen mijn primitiefste
gevoelens boven, die mij vertellen dat
planten niet zijn om naar te kijken.
Planten zijn om op te eten. Eetbare
planten hebben net iets meer dan oneet
bare; een appelboom is mooier dan een
bolacacia en een savooiekool onvergelij
kelijk veel aantrekkelijker dan een hos-
ta (die overigens in Japan ook wordt ge
geten, zo heb ik me laten vertellen).
Schrijvers en dichters hebben het vaker
over groente en fruit dan over snijbloe
men. Rutger Kopland dichtte over 'Jon
ge sla' en Remco Campert schreef het
r
verhaal 'Een krop sla, droog en zande
rig'; Jantje zag pruimen hangen, en geen
bodembedekkers. Eigenlijk zou iedereen
een deel van zijn tuin voor groenten en
fruit moeten reserveren, vind ik, maar ik
besef tegelijkertijd dat dat in de piep
kleine tuintjes van tegenwoordig geen
haalbare kaart is.
Maar de oplossing ligt voor de hand:
combineer moes en sier. Veel eetbare
planten zijn -trouwens even sierlijk als
decoratieve planten en als de groenten
bij nader inzien als sierplant toch niet
bevallen, dan eten we ze gewoon op.
Voor bomen en struiken geldt hetzelfde:
waarom geen vruchten geplukt, in
plaats van eindeloos de zaadjes van wilg
en berk uit uw buitenmaaltijd te moeten
vissen?
Gooi die afschuwelijke Japanse sierkers
er nu eindelijk eens uit en plant een ech
te kers. De vruchten zullen weliswaar
door de spreeuwen worden opgegeten,
maar de bloemen zijn in ieder geval een
stuk mooier. Hak de forsythia om, en
plant een zwarte bes. Haal die ziekelijke
klimroos van de muur en teel voortaan
druiven, vijgen en kiwi's. De oogst is
niet eens zo belangrijk; het gaat om het
idee. Veel groentensoorten kunnen het
met gemak tegen de traditionele border-
planten opnemen: paarsbladige sla en
basilicum vormen een prachtige achter
grond voor rode en oranje bloemen. Ro
de en groene kolen vormen een indruk
wekkende afsluiting van een bloemen-
border of kunnen als wachters worden
aangeplant ter weerszijden van een in
gang of een trap. Het frisse groen van
peterselie wordt als randje om een perk
door andere planten niet geëvenaard.
En misschien wel de mooiste van alle
eetbare planten is Allium porri, de prei -
sterk als olifantspoten en blauwgrijs als
de Waddenzee bij nacht. Ook 's winters,
als de vaste-planten-border is ingestort
en er bruin en beschimmeld bij ligt,
staat de prei nog triomfantelijk over
eind. Zelfs de bolvormige bloem van de
prei is decoratief, maar minder indruk
wekkend dan het nobele blad.
De pastinaak was in de middeleeuwen
De courgette is een mirakel: in 24 uur van bloem tot vrucht.
onze belangrijkste bron van zetmeel,
maar is sinds de introductie van de
aardappel in de versukkeling geraakt en
wordt nu nauwelijks nog gegeten. Maar
zelfs wie niet van pastinaken houdt, zou
de plant alleen al om de groengele
bloemschermen in de tuin moeten zet
ten. Insekten zijn er dol op. Een gezonde
pastinaak wordt met gemak manshoog.
Pastinaken bloeien lang en zijn ook in
Over acute lage-rugpijn hebben
dokters kort geleden iets
nieuws ontdekt. Minder is
meer! Hoe minder i*ugpijn me
disch wordt behandeld, hoe
sneller de kwaal over is. Dus
voortaan geen bedrust meer,
geen röntgenfoto's, geen sterke
pijnstillers, spierverslappers en
routineuze fysiotherapie. Inte
gendeel. Hoe eerder de patiënt
aan het werk gaat hoe beter, en
volgens de nieuwe inzichten is
het nog het beste als hij door
blijft werken of hij nou pijn
heeft of niet.
Dat dokters daar zo laat achter
zijn gekomen komt omdat ze
geen flauw idee hebben wat de
oorzaak is van gewone lage-
rugpijn. De rug is een medisch
raadsel. Hij bestaat uit 32 op el
kaar gestapelde wervellicha
men die overeind worden ge
houden door een corset van pe
zen, spieren en gewrichtsban
den. Daar zitten onze armen
aan vast, buik en borstkas, en
helemaal boven op balanceert
ons hoofd. Dat die stapel niet
bij de minste beweging als een
blokkentoren ineen stort is ei
genlijk een wonder.
Het gaat natuurlijk nogal eens
mis: negentig procent van alle
mensen heeft minstens een keer
in zijn leven last van rugpijn.
Bij hooguit een op de tien kan
de dokter een medische oorzaak
voor de rugpijn vinden zoals
kanker, osteoporose of een her
nia. De rest heeft rugpijn om
dat..., tja, waarom eigenlijk?
Nog het meest gedetailleerd is
de verklaring van de Rotter
damse anatoom dr A. Vleeming.
Hij vindt dat de medische we
tenschap te veel naar de onder
delen van de rug heeft gekeken
waaruit de rug is opgebouwd en
daarbij het grote geheel over
het hoofd heeft gezien. Maar de
rug is een samenwerkend ge
heel. Je moet rugpijn dus opvat
ten als een teken dat wervels,
spieren en pezen niet goed sa
menwerken. De meeste deskun
digen echter beschouwen acute
rugpijn als iets dat nou eenmaal
bij het leven hoort. Een vroeg
teken van de veroudering van
het lichaam. Zoals je spierpijn
krijgt na hevige inspanning, zo
kun je acuut pijn in de rug krij
gen na een eenmalige overbe
lasting. Zoiets als spierpijn.
Niks bijzonders eigenlijk.
Omdat zoveel mensen rugpijn
krijgen is het toch een belang
rijk medisch en maatschappe
lijk probleem. Vroeger had men
vanwege zwaardere lichamelij
ke arbeid waarschijnlijk veel
meer last van lage-rugpijn.
Toch is arbeidsongeschiktheid
vanwege de rug een moderne
epidemie. Het kost ons land aan
behandeling en uitkering 9 mil
jard gulden en is goed voor 15
procent van al het ziektever
zuim. „En de moderne medi
sche zorg heeft niet kunnen ver
hinderen dat het aantal mensen
dat vanwege hun rug niet kan
werken almaar stijgt," schreef
het Engelse medische blad de
British Journal of Medicine.
Medische vooruitgang alom,
behalve bij de behandeling van
rugpijn. Tijd om de bakens te
verzetten.
In Amerika, Engeland en ook in
Nederland heeft men na gron
dige studie besloten tot een on
geveer eendere, revolutionair
andere aanpak. Die komt er op
neer dat hoe minder er wordt
behandeld hoe beter het is voor
iedereen.
Het Nederlandse Huisartsen
Genootschap bestudeerde de
wetenschappelijke stand van
zaken en publiceerde vorig jaar
een standaard met richtlijnen
hoe je rugpijn het best kunt be
handelen. Die zijn bij acute la
ge-rugpijn het duidelijkst. In
bijna alle gevallen gaat het om
aspecifieke, lichamelijk niet te
duiden rugklachten. Platvoeten
zijn géén oorzaak van lage-
rugpijn, net zo min als een verg
roeide wervel. Zelfs een been
dat twee centimeter korter is
dan de ander geeft geen extra
rugklachten. In bijna alle ge
vallen gaat het dus om een vol
komen onschuldig verschijnsel
dat bijna altijd vanzelf over
Sterker nog, door een behande
ling lijkt de ellende alleen maar
langer te duren. Finse onder
zoekers lieten eenderde van de
patiënten met acute rugklach
ten gewoon doorlopen, ze
stuurden eenderde naar de fy
siotherapeut en eenderde een
paar dagen naar bed. Na twee
weken was 98 procent van de
doorlopers weer aan het werk,
tegen 89 procent van de bezoe
kers van de fysiotherapeut en
slechts 81 procent van de lig
gende patiënten. Dit Fins on
derzoek was een van de vele
met ongeveer dezelfde uit
komst: minder behandeling
geeft minder ellende.
Het bestrijden van de pijn is
daarom niet langer het voor
naamste doel van de behande
ling. Het belangrijkste is dat de
patiënt desnoods tegen de pijn
in zo snel mogelijk zijn normale
dagelijkse bezigheden oppakt.
Dit kan het beste door zoveel
mogelijk te bewegen als de pijn
toelaat. Dat geeft de snelste re
sultaten.
Slapen kan bijna pijnloos in de
houding van Fowler: op de rug
met de onderbenen op een ver
hoog. Bij opstaan doet de rug
het minste pijn als je zijdelings
omrolt tot aan de rand van het
bed en dan de benen overboord
zet. Zonodig kan een eenvoudi
ge pijnstiller als paracetamol
uitkomst bieden. Spierverslap
pende medicijnen helpen niet
en het nut van injecties met cor-
ticosteroïden is nooit bewezen.
Bedrust is alleen aan te raden
als het echt niet te harden is van
de pijn en dan liefst niet langer
dan twee dagen. Fysiotherapie
is bij acute lage-rugpijn niet
nodig en passieve behandelin
gen als massage en bestralingen
met warmtegolven hebben juist
een ziektebestendigend effect.
Wat ook niet helpt, zo is na uit
voerig onderzoek gebleken, zijn
steunzolen en een corset, Het
belangrijkste medicijn is het
oudste ter wereld: het verstrij
ken van de tijd. Alles gaat over.
Zelfs rugpijn.
Door Peter Janssen
W.F. Hermans zou de kachel heb
ben aangemaakt met een schrij
ver die zijn boeken van onver
taalde buitenlandse citaten voor
ziet. Maar misschien zou hij voor
het boek Wandelenderwijs van
Ton Lemaire een uitzondering
hebben gemaakt. Gun iemand die
zo liefdevol schrijft over land
schappen de lol om met zijn bele
zenheid te pochen.
In Wandelenderwijs, met als on
dertitel Sporen in het landschap,
neemt Ton Lemaire zijn lezers uit
wandelen in Lapland, Frankrijk,
Spanje en Griekenland. Hij ont
vouwt zinvolle gedachten over
open plekken, sporen, paden en
meanders, hij verklaart zijn lief
de voor ezels en roofvogels en het
eenvoudige leven van plattelan
ders en hij laat desondanks blij
ken dat het zogenaamde goede le
ven eveneens aan hem is besteed.
Lemaire vertelt waarschijnlijk
niets dat je niet weet, maar het
zijn vaak zaken waarvan je je
nooit hebt gerealiseerd dat je ze
weet. Het feit dat paden door
landschappen eeuwenoud kun
nen zijn bijvooorbeeld. Dat het
sporen van onze voorouders zijn,
dat ze ooit zijn ontstaan omdat ze
de kortste weg van A naar B wa
ren. Met anderen woorden: veel
paden zijn cultuurhistorisch van
evenveel waarde als overblijfse
len van gebouwen. Natuurlijk
laat Lemaire niet na te kla
over het verdwijnen van die pa
den, vooral in Nederland, waai
ruilverkaveling lange tijd in de
mode is geweest.
Er gaat trouwens geen enkel
hoofdstuk voorbij zonder dat Le
maire wat nostalgisch terugblik'
op tijden die in zijn ogen beter
waren. Maar ook dat zij hem ver
geven.
'Wandelenderwijs' van Ton Lemaire,
Uitgeverij Ambo, 216 blz. Prijs 34,90
foto romke van de kaa
uitgebloeide toestand mooi.
Dat kun je niet zeggen van de courgette,
wier bloemen 's morgens vroeg als reus
achtige oranjegele zeesterren tussen het
blad liggen en een paar uur later al in
een mini-courgette veranderd zijn.
De courgette is een mirakel: in 24 uur
van bloem tot vrucht. Wie de vruchten
niet lust, kan de gefrituurde bloemen
proberen.
Wetenschappers van de Ameri
kaanse marine hebben grote voor
uitgang geboekt met hun onder
zoek naar orgaantransplantaties.
Ze hebben een simpele manier ge
vonden om te voorkomen dat het
lichaam een ingeplant orgaan af
stoot. De nieuwe manier is uitge
probeerd op rhesusapen en werkt
uitstekend.
Aapjes kregen nieren die niet bij
hen pasten. Vervolgens zijn
dieren bijna een maand beh
deld met een nieuwe therapie d>e
er op is gericht het afweersystee®
te 'heropvoeden'.
De therapie werkte zonder den®"
dicijnen die worden toegedi®»
om het afstoten van vreemde or-
ganen tegen te gaan. De proefdie
ren waren binnen een half jaar
volledig gezond.
i
Dagelijks telefonisch bereikbaar
00k op zaterdag en zondag van 9
grote zaken doe je mei
O F-ijppo mappen niet com-
nipet 200 losseflippo's
^7^0164^24476^
PC 286 toetsenbord kl.
y-herm muis matrix
print. 7 200.- 076-5037764,
oqo maxi-singels en 50
nlastic hoezen vaste prijs
?jtn- 0161-224144.
te koop. P. Bogers.
0164-234567
PONY'S te koop met of
zonder veulen, ook mini's
klein, tel. 0114-313108
Prachtige chocolade kl.
LABRADOR/Retriever-pups
ing.+ontw., 013-5079200.
Op zondag 10 aug. tussen
14.00 en 17.45 uur bij
Zwembad te Axel, vernie
ling en poging tot diefstal
scooter geel/zwart van
kleur, 500,- beloning voor
tip! tel. 0032-3 7707436
Privé/clubs/06/Escort
NOVEEN
rijk, vrae
dingen,
weesgeg
dende k
geen zin
dingen
lijken on
den en if
ter harte
dag de
branden
bericht.
vroeg. J.
Uitgaat
Bin
te Kloost
donderde
de Reizei
extra's A
Diverse
op woen:
100,-
uur in Ca
Schelde
voor
Meisjes c
Bel 06-320.320.10 1gpm
Naakte
en geen
rek. Heet
ALBRECHT koffie
snelfiltermaling, 500 gr.
fijne engelse melange, 20 x 4 gr.
ongebleekt, 100 st.
frisse groentesp
voor de boterham, 500 gr.
frisse groentespread 1
500 gr.
melk of puur, 400 gr._li'
met 10% hazelnoten, 400 gr.D
500 gr. 3
sesam, 250 gr.
puur plantaardig, 250 gr.
halfvol, 500 gr.
aardbei of perzik, liter
'Goldhorn', liter
1.5 liter li
1.5 liter
bereid met zuiver limburgs water 41
Ul' eigen bron, krat 24 flesjes a 0.3 Itr. I
De grote groene sabelsprinkhaan op een braamstruik. foto rené krekels
Nachtegalen van
het struikgewas
trein. Maar meneer zingt niet.
Stank voor dank. Wil meneer
soms een handje geholpen wor
den? Blieft meneer een voorzan
ger? Dat kan. Sinds kort is het
hele repertoire van alle 45 soor
ten krekels en sprinkhanen uit
Nederland op cd te krijgen. Niks
minder dan een wonder, het ges
jirp van zoveel spring-in-het-
velds bij elkaar. Hun roep, het
geluid van mannetjes die elkaar
een vrouwtje betwisten, de balts-
zang, het gesjirp dat bij het be
springen van een partner klinkt,
een gezellig koortje, geklapper
van vleugels, getrommel met de
poten. Het staat er allemaal op.
Wat een openbaring! In de na
tuur hoor je vooral de overeen
komsten. Je hoort gesjirp, zeg
maar. De cd wijst je op de ver
schillen. Luister naar het wek
kertje: het geluid van een
draaiende tuinsproeier of, zoals
de naam zegt, een snel tikkende
wekker. Langzaam in volume
toenemend en dan plots stilval
lend. Wonderbaarlijk is het loco
motiefje. Het geluid is de zachte
versie van een optrekkende
stoomlocomotief. Ksjsj-ksjsj-ks-
jsj-ksjsj. Steeds sneller, tot hij
abrupt stopt. Station Ademnood
wellicht. Aardig is ook het zoe-
mertje. Een ruisend geluid, als
van korenhalmen in de wind.
Heel wat anders dan de knorrige
stem van de veenmol, een grote
soort met graafpoten, die onder
de grond leeft. In volkstuinen in
Zeeland en Noord- en Zuid-Hol
land wordt hij regelmatig gezien.
kaart
jes en grafische
weergaves van de zang. Maar
het leest toch heel lekker weg.
Elk dier wordt in een tekening
haarscherp neergezet. Het gros is
ook nog eens op een kleurenplaat
vereeuwigd. En wat er allemaal
aan wetenswaardigheden in
staat! Dat je ze kunt indelen in
kortsprieten en langsprieten. En
dan
dat prikkelende
detail uit hun seksleven: bij de
kortsprieten kruipt het mannetje
bovenop, bij de langsprieten het
vrouwtje. Je zou willen weten
wat ze dan in godsnaam met die
sprieten uitspoken. Vroeger zag
je nog veel wrattenbijters. Dat
zijn forse groene sprinkhanen,
waarvan men zegt dat ze wratten
kunnen verwijderen. Je laat ze er
gewoon in bijten. Het mondvocht
bevat een stof die wratten laat
Dat hoor je natuurlijk niet op de
cd. Dat staat allemaal in het boek
waar de cd een soort bijlage van
is. Een prachtig boek. Het eerste
in een serie over de Nederlandse
fauna. En dit deel gaat louter
over krekels en sprinkhanen. Het
is een beetje een wetenschappe
lijk boek, met van die tabellen,
foto jacques peeters
Een
veldkrekel
in een krekel-
kooi.
