ALD
Een boom als
een onweerswolk
Romeinse 'Gordon' attractie in Leiden
m
'Als de cyclus wordt onderbroken, zijn we van het probleem af'
n oi\
kleintjes
DE STEM LIJF LEVEN WOENSDAG 30 JULI 1997 D2
DE OMEGA VOORDE
GELD LENEN?
Speeltuin
0906-96.80
Gist
Vloeibaar schu
mm Allesreiniger o
Terug naar het jaar 100 op expositie
Twido
Twido
Twido
Legerkamp
Cyclus
Mysterie
Dagelijks telefonisch bereik®
ook op zaterdag en zondag!
grote ZAKEN DOE Jt
Geldzaken
Voorbeeld: een hypothet
kost u per maand 7
Lopende hypotheek of lei
Bei voor gratis vrijblijven
Tel: 0113- 22 76 01
Bel tot 22.00 uur
078 - 6180866
013 - 5350105
Echt 't kan bij Setiakawan.
Privé/clubs/06/Escort
Door Erwin Schmidt
Een heftruck rijdt langzaam door
de ontvangsthal van het Rijksmu
seum van Oudheden (RMO) in
Leiden. Een kolossaal Egyptisch
beeld balanceert op de vork. Mu
seumpersoneel cirkelt er bezorgd
omheen. Zwaaiende armen moe
ten de chauffeur naar de juiste
plek loodsen. Sommige beelden
zijn al dertig jaar niet van hun
plaats geweest, maar nu moeten
ze hun vertrouwde stek verlaten
en worden ze naast de kassa op
gesteld. Daar staat ook een bord,
waarop excuses worden aangebo
den voor de overlast.
Bijna de helft van het Leidense
museum is tijdelijk buiten ge
bruik, omdat er voor 8,5 miljoen
gulden wordt verspijkerd de ko
mende twee jaar. De herinrich
ting van de zalen zal nog eens een
slordige 7 miljoen kosten, waarna
het museum hoopt te voldoen aan
de eisen van de moderne bezoe
ker. Het vernieuwingsproject
heeft de naam Ra meegekregen,
van de oud-Egyptische zonnegod.
Wanneer de boel klaar is, heeft
het museum er 600 vierkante me
ter expositieruimte bij.
Tot die tijd is het improviseren.
Desondanks komt het RMO deze
zomer toch met een aantal nieuwe
exposities voor de dag. Eén daar
van, '.Actie Romein!, is speciaal
opgezet voor kinderen tussen 8 en
13 jaar die in schoolverband het
museum bezoeken. Tot 1 septem
ber is deze interactieve tentoon
stelling echter ook voor het gewo-
INFORMATIE
Wie nadere informatie wil omtrent
artikelen in deze bijlage, kan
tijdens kantooruren bellen naar:
076-5312344 of 076-5312272.
Schriftelijk reageren kan ook.
Het adres daarvoor is:
De Stem, redactie Lijf Leven,
postbus 3229,4800 MB Breda.
Eindredactie: René van der Velden.
Door Romke van de Kaa
Een groot voordeel van bomen
ten opzichte van andere planten
is, dat ze mooier worden naar
mate hun leeftijd vordert. Nie
mand zal een driejarige esdoorn
een blik waard gunnen, maar
een driehonderdjarige esdoorn,
met zijn karakteristieke bloem-
koolvorm is een traffic stopper,
zoals de Engelsen dat zo aardig
weten uit te drukken.
Ook coniferen krijgen meer ka
rakter naarmate ze ouder wor
den. Een jonge thuja en een jon
ge jeneverbes zijn voor mensen
zonder botanisch oog nauwe
lijks van elkaar te onderschei
den, maar zijn die bomen een
maal op leeftijd gekomen, dan
kun je ze op honderd meter af
stand aan hun vorm herkennen.
En bomen plant je om hun
vorm, want van de bloemen
moet je het niet hebben. Zeker,
er zijn uitzonderingen, zoals de
magnolia met haar spectaculai
re bloei, maar die boom maakt,
als zij bloeit, op veel mensen
dan ook een enigszins potsierlij
ke indruk.
De bloei van coniferen gaat
meestal onopgemerkt voorbij,
zij het dan dat een den of een
taxus door verwaaiende stuif-
meelwolken tijdens de bloei
soms in brand lijken te staan.
Van coniferen zijn allerlei
groeivormen door kwekers ge
selecteerd, van liggend en krui
pend tot smal en opgaand. Iede
re keer als een kweker een takje
aan en boom ontdekt dat maar
enigszins afwijkt, dan wordt die
loot onmiddellijk gestekt en
ontstaat er weer een nieuwe va
riëteit.
Zo zijn er van de gewone in
heemse jeneverbes in de loop
der tijden - ik zal ze even voor u
tellen - veertien verschillende
vormen ontstaan. En er zijn on
geveer vijfentwintig soorten je
neverbessen, alle met hun eigen
variëteiten. Er zijn dan ook wei
nig jeneverbesexperts die alle
verschillende vormen zonder
moeite uit elkaar kunnen hou
den. Soms geeft de naam een in
dicatie van de groeiwijze: je
hoeft geen talenwonder te zijn
om te kunnen concluderen dat
Cryptomeria japonica, en boom om te aaien.
FOTO ROMKE VAN DE KAA
Sky Rocket rechtop groeit en
Horizontalis plat, maar bij Hor-
nibrookii of Keteleeri is het gis
sen geblazen.
Platgroeiende, kruipende coni
feren vinden we vooral onder de
jeneverbessen. Het zijn ideale
bodembedekkers, waarvan je er
niet veel hoeft aan te planten,
want sommige variëteiten kun
nen vele vierkante meters be
dekken. Of dat mooi is, is een
andere zaak; iedere monocul
tuur heeft de neiging saai te
zijn. Maar op een dor en on
vruchtbaar talud kan een be
planting van blauwgrijze krui
pende jeneverbessen, afgewis
seld met platgroeiende coto-
neasters en winterbloeiende
jasmijn een aardige oplossing
zijn, vooral in de wintermaan
den.
's Zomers zou je er dan nog een
paar clematissen doorheen kun
nen jagen. Het leuke van een
kruipende jeneverbes is, dat hij
de contouren van de tuin volgt:
plant je hem bovenop een keer-
muurtje, dan zal hij als een wa
terval naar beneden tuimelen.
Geen plant die zo aan stromend,
of bevroren, water doet denken.
Een taxus heeft een heel andere
vorm, hoewel er ook breed-
groeiende taxussen bestaan.
Sommige taxusbomen, vooral
de opgaande vormen, geven de
indruk dat er een heleboel bo
men tegen elkaar staan, en bij
nadere inspectie merk je ver
baasd dat het maar om een en
kele boom gaat. Taxus baccata
Fastigiata, de Ierse taxus, lijkt
op een kathedraal met talloze
torenspitsen.
Het is een goed gebruik om van
coniferen meerdere exemplaren
bij elkaar te planten, maar in
dit geval heb je aan één boom
genoeg.
Mijn favoriete conifeer is Cryp
tomeria japonica, met zulke
zachte naalden dat je het niet
laten kunt om de boom te aaien.
Als een Cryptomeria oud wordt,
valt hij steevast om, maar dat
vormt voor de boom geen enkel
beletsel om gewoon verder te
groeien. De zijtakken van de ge
kapseisde boom groeien gewoon
weer omhoog, zodat er een
boom met vele ronde toppen
ontstaat die qua vorm nog het
meest doet denken aan een on
weerswolk.
06-LI J N
Advertenties voo
Privé/clubs/O
kunnen uitsluitend tegen c<
de balie van onze kantoren
(legitimatie ve
Regeltarief exi
Maandag t/m Vrijdag 15,
MM.-tarief exc
Maandag t/m Vrijdag 3,f
Voor de rubriek Privé/clubs
aktie- of kortingsregeling!
BEL ME THUIS
VERNIEUWD ca 1 gpm
Hot Live-Sex
Bel 06-320.320.50 1gpm
Lokaal tarief! Brabant
sexdating: vrouwen willen
sex! 010-29.46.128
Naakte meisjes harde SEX
en geen 06 kosten op je tel.
rek.Heet 0056915190 4gpm
Lesbi buurmeisjes voelen in
eikaars slipje! Pak die
kaars!99cpm 0906.9526
malariapatiënten in het acade
mische St. Radboudziekenhuis
in Nijmegen is uitgevoerd, is ge
bleken dat de transmissie-blok
kade ook in de natuur voorkomt.
Mensen die voldoende geslachte
lijke vormen in het bloed heb-
ben, ontwikkelen afweer en
blokkeren de transmissie. De
blokkade komt overeen met af
weerreacties tegen het PfséSlii
molecuul.
Een probleem is nog de massa
productie van het molecuul.
Eling: „De genetische informatie
die nodig is om het Pfs48/45 mo
lecuul te maken, is beschikbaar.
Als die informatie bijvoorbeeld
aan bacteriën, gist, een virus of
aan een dierlijke cel wordt gege
ven, maken die een eiwit dat op
Pfs48/45 lijkt, maar het lijkt net
niet goed genoeg. De moeilijk
heid is dat de afweerstoffen heel
precies het molecuul van de pa
rasiet herkennen, ja zelfs de ma
nier waarop het molecuul gevou
wen is. Net zoals een sleutel
slechts op één slot past. Als het
molecuul als vaccin moet gaan
fungeren, moet het precies zo ge
maakt worden als het in de na
tuur voorkomt, en daar ligt nog
een probleem. Moleculair biolo
gen staan voor de taak via mole
culair biologische- en biotechno-
logische technieken het juiste
molecuul te maken."
Inmiddels hebben muizen, ratten
en konijnen het geproduceerde
molecuul Pfs 48/45 toegediend
gekregen, maar het antwoord is
nog steeds niet goed genoeg, al
dus Eling. „Daarna moeten we
het nog aan apen geven. Pas als
we daar een goede reactie zien,
gaan we door met de mens."
Eling benadrukt dat tropen-gan-
gers geen verwachtingen moeten
hebben van het vaccin. „Het is
een vaccin dat een rol speelt bij
de uitroeiing van malaria. Ieder
een moet gevaccineerd worden
en niet alleen een deel van de be
volking. Het vaccin voorkomt
niet dat reizigers ziek worden."
Hoeveel jaren er nog nodig zijn
voor de ontwikkeling van hel
transmissie-blokkade racrin,
kan Eling niet zeggen: „Als ft
dat eens zou weten", zegt hij.
„Het onderzoek is heel onvoor
spelbaar. Misschien vijf jaar?"
Parasitoloog Eling wil zich niet
vastleggen. „De wetenschappe
lijke wereld staat bol van het
doen van beloftes. Als je beloftes
niet kunt waarmaken, werkt dat
tegen je."
wasmiddel compart, met een sterke concent
voor het schoonmaken v
roestvrijstaal, chroom, tf
reinigt zonder krassen, 1
voor het schoonmaken v
kunststofoppervlakten, 1
supercomf
met kleurbes
en vetoplossr
zonder bleek
goede waspr
bij lage
temperaturei
navulpak,
1.5 kg.
4x geconcentreerd in de geuren Lente-fr
vloeibaar fijnwasmiddel, voor wol en
veilig voor kleuren, met
mister
RESH luchtverfrisser, 150 gr.
blinkend schoc
voor het reinig
oppervlakten,
spuitflacon, 5(
voor de grond
reinigt hygiëni
badkamer en I
'Citronella', 01
gaat wekenlar
schoon en fris
kalkaanslag, ir
of zeefris, 3 st
Malaria is een hardnek
kige ziekte, soms met
dodelijk gevolg. Er zijn
anti-malaria middelen,
maar de malaria para
siet wordt daartegen re
sistent. Een vaccin, voor
iedereen beschikbaar,
zou uiteindelijk de op
lossing kunnen zijn. De
Katholieke Universiteit
Nijmegen ontwikkelt er
een: het transmissie
blokkade vaccin.
Door Hélène van Beek
Een kwart van de wereldbe
volking lijdt aan malaria. Per
jaar gaan twee miljoen mensen
aan deze tropenziekte dood.
Anti-malaria middelen zijn er
genoeg. Halfan, de combinatie
nivaquine en paludrine, fansi-
dar, artemisinine of lariam.
Maar geen van de medicijnen
is een absolute garantie dat ie
mand geen malaria krijgt.
ne publiek opengesteld. De Ro
meinse en Germaanse maat
schappij in het Zuid-Holland van
100 na Christus staat op de expo
sitie centraal. In groepjes kan de
jeugd vijf verschillende Romeinse
ruimtes bezoeken. Binnen deze
decors, op kinderhoogte nage
bouwd, zijn tal van activiteiten
mogelijk. Met blokken kan er een
maquette gemaakt worden van
een Romeinse nederzetting, op
een houten schrijfplankje kan
met een benen stift (een stilus) in
was worden geschreven: teken ze
maar na, die Romeinse cijfers. Je
zelf verkleden als Romeinse sol
daat? In de legerplaats, waar ook
geklommen en gepuzzeld kan
worden, is het mogelijk. Wie wil
kan zelfs een replica van het be
roemde Gordon-ruitermasker op
het hoofd zetten. In de keuken
ruikt het naar de ingrediënten die
gebruikelijk waren in de klassie
ke tijd. In de tempel ontmoet je
Romeinse goden als Mars, Bac
chus en Jupiter. Kortom, Actie
Romein! is een educatief verant
woorde speeltuin.
En een 'speeltuin' vergt onder
houd, ontdekken ook Linda Mol
(educatief medewerkster) en Mar
lies Kleiterp (projectleidster). Tij
dens een rondgang door de ver
trekken blijken hier en daar attri
buten te zijn verdwenen. Tot op
zekere hoogte hebben de makers
van !Actie Romein! deze verliezen
ingecalculeerd. Wanneer mensen
met hun handen overal mogen
aanzitten, verdwijnt er nog wel
eens wat in een broekzak of gaat
er simpelweg eens wat kapot. Van
veel zaken wordt daarom een
kleine voorraad achter de hand
gehouden.
Een dergelijke interactieve ten
toonstelling, met een hele speci
fieke jeugdige doelgroep, is nog
nooit eerder door het museum
ontwikkeld. De ervaringen die
met '.Actie Romein! worden opge
daan, zullen ook een rol spelen bij
de herinrichting van het museum
Bovendien kunnen de medicijnen
bijwerkingen hebben. Het paar
denmiddel halfan bijvoorbeeld
heeft weieens een hartstilstand
veroorzaakt. En lariam staat mo
menteel zeer negatief in de be
langstelling omdat mensen er de
pressief van zouden worden. Een
ander nadeel is dat de medicij
nen alleen werken zolang ze,
precies volgens voorschrift, wor
den geslikt.
Maar het grootste probleem met
de gangbare medicijnen is dat de
malaria parasiet, de 'boodschap
per van het kwaad', daartegen
resistent wordt.
Dé oplossing, op termijn, zou een
vaccin zijn. In Colombia is, on
der leiding van dr. Pattaroyo, al
een vaccin gemaakt. „Het is al op
veel plaatsen uitgeprobeerd,
maar de mening van de weten
schappelijke wereld is dat het
niet als een bruikbaar vaccin kan
worden beschouwd", licht dr. W.
Eling, universitair hoofddocent
Experimentele Parasitologie aan
de Katholieke Universiteit Nij
megen (KUN) toe.
Op de KUN werken twee teams,
medisch parasitologen van de
Medische Faculteit en molecu
lair biologen van de Wis- en Na
tuurkunde Faculteit, aan een an
ti-malaria vaccin. Het vaccin is
er op gericht om de overdracht
Een malariamug op de huid van de mens.
FOTO KATHOLIEKE UNIVERSITEIT NIJMEGEN
Vaccin tegen malaria
lijkt haalbaar
van de malaria parasiet van de
mens naar de mug te blokkeren:
het is een transmissie-blokkade
vaccin. Het onderzoek is voor
tachtig procent afgerond.
De malaria parasiet heeft een
complexe levenscyclus.
Vrouwelijke muggen steken
mensen om bloed te nemen. Dat
levert stoffen die nodig zijn om
eieren te kunnen leggen. Is een
mens besmet met de parasiet, en
komen er op dat moment ge
slachtelijke vormen voor, dan
kan de parasiet in de muggen-
maag verder ontwikkelen. Ont
wikkelingsstadia gaan naar het
oppervlak van de muggenmaag
en vandaar naar de speekselklie
ren. Hier zitten de sporozoïten
van de malaria parasiet. Als de
mug weer een mens steekt, ko
men met het speeksel de parasie
ten mee, die komen, in de bloed
baan en gaan naar de lever. In de
levercel ontstaan, door een groot
aantal splitsingen, de merozoïten
die weer in de rode bloedcellen
kunnen komen. Daar kunnen de
parasieten een ongeslachtelijke
cyclus-onderhouden. Uit deze cy
clus splitsen zich weer geslachte
lijke vormen af en de cirkel is
rond.
De stadia in de rode bloedcellen
zijn het ziekmakende deel van de
levensloop van de malaria para
siet. In de rode bloedcellen kan
iedere parasiet tot 32 nakomelin
gen vormen, die ieder weer een
rode bloedcel kunnen infecteren.
Het kan om de 48 uur gebeuren.
Malaria ontwikkelt zich dus
snel. Bij de ernstigste vorm, her-
senmalaria, kan iemand van het
moment dat hij zich ziek voelt,
binnen twee dagen dood zijn.
Eling: „De kern van bestrijden
van malaria is dat de cyclus van
de parasiet wordt onderbroken.
Waar je dat doet, maakt niet uit.
Alle stadia komen in aanmer
king. Als de cyclus wordt onder
broken, zijn we van het probleem
af." Een grote moeilijkheid bij
het ontwikkelen van malaria
vaccins, die zijn gericht op de
ziekmakende stadia in de rode
bloedcellen, is dat de stadia tel
kens een andere 'jas' kunnen
aantrekken. Als de afweer een
jas herkent, wordt een nieuwe
jas aangetrokken die nog niet
door het afweersysteem wordt
herkend. Een vaccin dat op deze
stadia is gericht, moet alle jasjes
herkennen, en dat is haast onmo
gelijk. De stadia die overgaan
van mens naar mug hebben maar
één jas. Het Nijmeegse vaccin,
gericht op dit deel van de cyclus,
is daarom eenvoudiger te maken.
Het transmissie-blokkade vaccin
moet afweer tegen de geslachte
lijke vormen opwekken en voor
komen dat de parasiet, opgeno
men in de mug, verder tot ont
wikkeling komt.
Het molecuul dat een essentiële
rol speelt bij het vaccin, is een ei
wit dat op het oppervlak van de
geslachtelijke vormen van de pa
rasiet voorkomt; Pfs48/45.
Waarschijnlijk maakt de afweer
die hiertegen kan worden opge
roepen het onmogelijk dat de
mannelijke en vrouwelijke vor
men van de parasiet kunnen pa
ren. Het Pfs48/45 molecuul heeft
een constante samenstelling bij
alle parasieten over de hele we
reld. Een vaccin dat hierop is ge
richt, roept een bescherming te
gen alle parasieten op. „De mens
herkent dat molecuul P/s 48/45"
licht parasitoloog Eling toe. „En
maakt daar antistoffen tegen.
Als je eenmaal de goede afweer
hebt tegen het molecuul, ben je
ook beschermd."
Uit onderzoek dat bij mensen
met malaria in de tropen en bij
lActie Romein! Rijksmuseum van Oud
heden, Leiden. Di. t/m za. 10-17 uur,
zo. 12-17 uur. Na 1 september: wo. 14-
17 uur, za. en zo. 12-17 uur.
'Mysterie van Matilo: Romeinen in Lei
den'. Rijksmuseum van Oudheden, Lei
den, t/m 5 okt. Di. t/m za 10-17 uur, zo,
12-17 uur.
positie op de bovenverdieping
van het Rijksmuseum van Oudhe
den: Mysterie van Matilo: Romei
nen in Leiden. Te zien is hier het
resultaat van zeer recent archeo
logisch onderzoek in de polder
Roomburg bij Leiden. Daar lig
gen de resten van een castellum,
een legerkamp dat deel uitmaakte
van de Romeinse verdedigingsli
nie langs de Rijn (50 tot 270 na
Chr.). Waarschijnlijk gaat het
hierbij om het fort dat op een Ro
meinse wegenkaart Matilo wordt
genoemd.
Een kleine selectie uit de duizen
den opgegraven voorwerpen (van
sieraden tot wapentuig, van mun
ten tot vaatwerk) is nu te bezich
tigen. Het absolute pronkstuk
staat verdekt opgesteld. Het ge
luid van een videofilm maakt het
publiek erop attent dat er iets te
zien is in de zuil aan het eind van
de zaal. De amateuropnames die
worden vertoond, laten - onder
begeleiding van sensationele mu
ziek - zien hoe de bijzondere ont
dekking werd gedaan. Een graaf
machine verplaatst voorzichtig
golven modder in een plas grond
water tot er iets bovenkomt. 'Wat
is dat?!' roept iemand buiten
beeld enthousiast, 'een helm!' Een
man laat zich in de kuil zakken en
spoelt de drek van het ding af. Hij
heeft nog geen benul van wat hij
in handen heeft. De man buiten
beeld ziet het wel: 'Het is een
masker, joh! Harstikke
mooi!'
oven de televisie in de
zuil hangt hij dan,
mooi uitgelicht, vei
lig achter glas: Gor
don. Het masker
dat door Romein
se ruiters tijdens
parades of de
strijd gedragen
werd. Het op de
bekende Neder
landse zanger lij
kende bronzen
pronkstuk is een van
de best bewaard ge
bleven exemplaren ooit
in Nederland gevonden.
Het ruitermasker is opge
graven op de plek waar
vroeger het Kanaal van
Corbulo lag. Het kanaal
werd in opdracht van de ge
lijknamige Romeinse generaal
aangelegd om de Rijn met de
Maas te verbinden.
Naast het masker zijn een sche
del van een paard en botten van
een ander paard aangetroffen, die
vreemde beschadigingen verto
nen. De experts denken dat het
hier om een offer gaat, maar vele
vragen blijven onbeantwoord:
Wie gooide het masker in het ka
naal? Waarom werd een paarden
hoofd erbij gegooid? Wie heeft op
de botten van het andere paard
ingehakt en waarom?
Mysterie van Matilo presenteert
niet alleen historische attributen
achter glas, maar ademt door de
onbeantwoorde vragen ook dui
delijk de romantische sfeer van de
archeologie.
na de verbouwing. Want in het
RMO 'nieuwe stijl' zullen ver
schillende moderne over
drachtstechnieken,
waaronder inter
actieve media,
een belang
rijke rol
vervullen.
Interes
sant is
ook de
nieuwe
ex-
Het
bronzen
ruiter
masker,
dat ook
'Gordon'
wordt ge
noemd van
wege de gelij
kenis met de Neder
landse zanger.
FOTO RIJKSMUSEUM VAN OUDHEDEN