Het dynamische Hong Kong
van Ed van der Elsken
Het afpellen van een monumentaal kunstwerk
D2
Expositie in Nederlands Foto Instituut in Rotterdam
Zomergasten in het
Noordbrabants Museum
cats dogs'
'yrano-verhaal
Grootscheepse restauratie van het Haags Gemeentemuseum halverwege
GROTE GIDS
D3
Archief
Kinderlijk
Jurken
Gebrekkig
Levendigheid
.DAG 24 JULI 1997
OP ZOOM
lack - Lady en de vagebond - Speed
Ito al vacio
Men in black
3EDA
d dog s
English patient
gebond
iërs
ois vies et une seule mort - Antonia
irl 6 - L'ami de mon amie - Dorp aan
ing Picasso
UIDENBERG
y en de vagebond (a.l) - Bean (a.l)
OES
n de vagebond
dULST
Dalmatiers - Liar Liar - Scream - Con
ed 2 - Bean - Private Parts - Fly away
Men in black
SENDAAL
y en de vagebond - Speed 2 - Bean
LBURG
m - Fly away home - Jungle 2 Jungle
/len in black - Lady en de Vagebond
int - Everyone says I love you
Lounge
The Funeral
SSINGEN
ly away home - Scream - Lady en de
Men in black
TWERPEN
7.00, 20.00 en 22.30 uur Gaston's War
i Associate
22.30 uur Absolute Power
22.30 uur The Saint
22.30 uur Speed 2
e Devil's Own
ne
22.30 uur The fifth element
22.30 uur Con Air
22.30 uur Anaconda
in 22.30 uur Fools rush in
n 22.30 uur Mad Dogs
itiers
22.30 uur The Crow
22.30 uur Freeway
22.30 uur Beavis and Butt-head
22.30 uur Dante's Peak
22.30 uur Jungle 2 Jungle
sh patient
lapoleon
en 22.30 uur Batman Robin
en 22.30 uur Metro
en 22.30 uur Romeo and Juliet
Lady and the tramp
nace II Society - Casino - Blade Runner
Daisy - Lethal Weapon - Indiana Jones -
arai'tre - A Clockwork orange - Strange
True romance - La Elaine - Chinatown
00 uur Beverly Hills Ninja
hem oplost, wil de jongeman, de
aantrekkelijke fotograaf Brian,
persoonlijk met haar kennisma
ken.
Als Abby zich dan ook nog om
schrijft als lang, blond en aan
trekkelijk, is ze later wel ge
dwongen Noelle naar het af
spraakje te sturen. Het is het be
gin van de nodige misverstanden
en ruzies, omdat Abby inmiddels
verliefd is geworden op Brian en
ook Noelle voor hem valt.
Regisseur Lehmann, die het vak
leerde in de Zoetrope-studio s
van Francis Coppola, wil met
zijn film de clichés op de korrel
nemen dat onopvallende vrou
wen geen seksuele passie hebben
en mooie vrouwen niet dom zijn.
'The truth about cats dogs' van Mi
chael Lehmann draait in Cinésol 1 m
Breda.
deStem
DONDERDAG 24 JULI 1997
'Truth about cats dogs'
joor Marjan Mes
van der Elsken (1925-1990) was ongetwij-
I Nederlands meest gepassioneerde foto-
af. De bekendste ook, vanwege de talloze
prachtige fotoboeken, die zelfs nu nog - zeven
|aar na zijn dood - blijven verschijnen. Zoals
lecent Hong Kong, het boek dat is gewijd aan
je fotoreportage die Van der Elsken tijdens een
wereldreis in 1959 en 1960 maakte in de toen-
Britse kroonkolonie. Een groot deel van
Je originele zwart-witprenten hangt nu ook in
jet Nederlands Foto Instituut in Rotterdam.
jjet een geweldige bezetenheid om mensen in hun
naaktheid vast te leggen, reisde Van der
wereld af. Hij was een echte straatfo-
Heftig geïnteresseerd in zonderlingen en
buitenbeentjes, hoeren en zware jongens, vrijers en
verliefden, betrapte hij die het liefst op straat of in
hun natuurlijke omgeving. Of het nu in Amsterdam,
Parijs, Afrika of Tokio was.
De armoede, de zelfkant, verdriet, blijdschap, liefde,
utase en seks; hij heeft het allemaal weten vast te
leggen op unieke platen. In kleur, maar indringender
jisschien nog wel in zwart-wit, het onovertroffen
'palet' uit zijn begintijd. Een hartstochtelijk autodi-
Jact, die pas echt leefde als hij via het oog van de ca
mera naar de wereld kon kijken.
Zijn meedogenloze eerlijkheid en behoefte om te ge-
tuigen brachten hem er toe om ook zijn eigen einde,
ihuis in Edam, vast te leggen. Op zijn sterfbed filmde
jij zichzelf als kankerpatiënt en zijn directe omge-
nng, wat de aangrijpende film Bye opleverde, door
de VPRO vertoond.
Het fotoboek over Hong Kong stelde Ed van der Els-
ten in zijn laatste twee, bijzonder productieve le
vensjaren nog zelf samen, nadat hij de negatieven
lad teruggevonden die een kwart eeuw in zijn ar
chief hadden gelegen. Wegens financiële problemen
lij de uitgave van Once upon a time, het monumen
tale oeuvre-overzicht uit 1991, lukte het hem niet om
snel uitgegeven te krijgen, zoals zijn bedoeling
was geweest.
taneke van der Elsken, zijn weduwe, slaagde er na
mislukte pogingen in om uiteindelijk een
Engelse uitgever te interesseren. Die zag in verband
net de Britse overdracht op 1 juli van Hong Kong
China een mooie gelegenheid om het boek alsnog
zomer te laten verschijnen.
In samenwerking met Anneke van der Elsken en het
Sederlands Fotoarchief (dat Van der Elskens nega-
tiwenarchief beheert) organiseerde het Nederlands
Instituut ter gelegenheid van de boekpresenta-
tieeen expositie met een boeiende selectie van de ori-
ginele Hong Kong-foto's.
prenten hangen in de fraaie tentoonstellings-
mimte van het monumentale pand van het Foto In
stituut in de Rotterdamse Witte de Withstraat, waar
#>k het Nederlands Fotoarchief is ondergebracht. De
vaak wat kinderlijke bijschriften zijn afkomstig van
ie fotograaf zelf. Hij schreef ze in 1988, bijna dertig
jaarnadat hij in Hong Kong was geweest. Uit de her
innering dus, maar ze laten aan duidelijkheid niets te
De haven van Hong Kong, gefotografeerd door Ed van der Elsken.
wensen over en onderstrepen wat hem fascineerde en
aantrok in de stad.
Ed van der Elsken raakte tijdens twee bezoeken aan
de Britse kroonkolonie helemaal verliefd op Hong
Hong, de 'Geurige Haven' en haar archipel van 237
eilanden en eilandjes. Hij viel voor het heerlijke kli
maat, de prachtige landschappen en de magnifieke
stads- en zeegezichten. Die liggen op een aantal
weelderige foto's te schitteren onder zware wolken
partijen en bij scherp invallend licht.
Meesterlijk zijn die zwart-witprenten afgedrukt.
Van der Elsken hield ervan om in de donkere kamer
de luchten boven zijn landschappen zwaar door te
drukken. De Aberdeen-haven met zijn krioelende
bootjes en de oude (nu verdwenen) Chinese architec
tuur aan de Victoria-haven; het zijn foto's vol stem
ming en sfeer, die ook de drukke straattaferelen en
de beelden van de sloppenwijken aan de rand van de
metropool kenmerken.
Hong Kong was toen Van der Elsken er rondzwierf,
bijna veertig jaar geleden, een stad vol riksja's en
draagkoelies. Die heeft hij op een groot aantal foto's
in al hun dynamiek en chaos geregistreerd. Opmer
kelijk is dat deze Hong Kong-reportage geen freaks
of excessen laat zien, maar vooral doodgewone men
sen, hoofdzakelijk Chinezen in hun dagelijkse doen.
En maar heel weinig Britten, op een enkele frappan
te uitzondering na, zoals een corpulent, blank heer
schap in een riksja waarachter een gebogen Chi
nees. Olijk meldt de fotograaf in twee van zijn eigen
fotobijschriften zijn fascinatie voor de diepe split
in de cheoa san-jurken van de Chinese vrouwen,
waardoor veel van het been en soms zelfs de jarre
tels te zien waren. Bij de paardenraces maande een
politieagent Van der Elsken vanwege die wat ai te
opvallende voorkeur om zich op de paarden te con
centreren. 'U hindert de dames.' Tijdens een 'achter
volging' op straat irriteerde hij een Chinese scho
ne dermate, dat ze gauw een riksja
nam. Hij kon haar toth nog net in
al haar schuchtere, oosterse ver
fijning vastleggen, zoals een
prachtfoto demonstreert.
Zomertentoonstelling 'Ed van der Els
ken: Hong Kong'. Te zien in het Neder
lands Foto Instituut, Witte de With
straat 63 in Rotterdam. Nog tot en met
24 augustus, dinsdag tot en met zon
dag van 11 tot 17 uur.
Ed van der Elsken in 1988,
twee jaar voor zijn dood.
FOTO NOB
ANTWERPEN
Kasteel Rivierenhof - Het Deurnes Palet/schilderijen (t/m 13 jul) -
Hilde Henson-Sels/schilderijen (t/m 9 aug) - woe tot ma 12.00-17.00
uur
BAARLE NASSAU
Galerie de Verbeelding Klokkenstraat 12 - Charlotte Molen
kamp/olie, Henk Erkelens/materie kunst objecten, Jan Brein/aquarel
- do t/m zo 13.00-17.00 uur (t/m 27 juli)
BERGEN OP ZOOM
Markiezenhof Steenbergsestraat 8 - Frans van den Boom: Polyptiek
(t/m 31 aug)
BREDA
NBKS Reigerstraat 6 - Salon III - werken uit 1995-1996 - di t/m zo
13.00-17.00 uur (t/m 7 sept)
Chassé Kazerne Keizerstraat - Another Long March - Chinese Con
ceptual Art 1997 - di t/m za 10.00-17.00 - zo 11.00-17.00 uur (t/m 3
aug)
Chassé Galerie Claudius Prinsenlaan 8 - Lydia Schouten en Pauk
Donker Duyvis /tekeningen en fotowerk - ma t/m za 13.00-18.00 uur
(t/m 30 sept)
EINDHOVEN
Van Abbemuseum - Mike Kelley/selectie werken, Antonietta Pee-
ters/object - di t/m zo 11.00-17.00 uur (t/m 14 sept)
GILZE
De Ringeloor - Nieuwestraat 27a - Beelden binnen buiten III - wo
t/m zo 13.30-17.30 uur (t/m 21 sept)
ROOSENDAAL
Tongerlohuys Molenstraat 2 - Wim Schütz/schilderijen - - beelden
van Angela Bottenberg, Johanna Schweizer en Marijke van Vlaar-
dingen (t/m 27 juli)
'S HERTOGENBOSCH
Noordbrabants Museum Verwerstraat 41 - Zomergasten, aanwin
sten hedendaagse kunst (t/m 31 aug)
ROTTERDAM
Museum Boymans van Beuningen Museumpark 18 - Egotectuur -
thema architectuur - uit de collectie van het museum (t/m 7 sept) -
Martin Margiela - kledingstukken van tweedehands-materiaal (t/m
17 aug) - Moves - schaken en kaarten met het musuem - door gast
conservator Hubert Damisch (t/m 17 aug) - Inktvraat - tekeningen
van o.a. Rembrandt en Guernico (t/m 8 sept) - Ingevuld en opgelost -
moderne kunst (t/m 8 sept) - Bruce Nauman - Fiftheen pairs of white
bronze hands (t/m 27 okt) - Paul Beekman (t/m 8 mrt '98)
TILBURG
De Pont Wilhelminapark 1 - Arnulf Rainer/microstructuren - di t/m
zo 11.00-17.00 uur (t/m 31 aug)
Faxx Podium voor Hedendaagse Kunst Dunantstraat 1 - Zomer-
salon - 39 Brabantse Kunstenaars - di t/m vr 10.00-17.00 uur, za en zo
13.00-17.00 uur (t/m 17 aug)
Het Noordbrabants Museum
geeft deze zomer ruim baan aan
wat doorgaans in het depot te
sluimeren ligt. De tentoonstel
ling Zomergasten biedt een
overzicht van de aankopen die
het museum de afgelopen drie
jaar heeft gedaan. Het gaat om
hedendaagse kunst, waarvoor
het museum geen permanente
expositieruimte heeft.
De grote bronzen hond van Tom
Claassen vormt een blikvanger
op het plein voor het Noordbra
bants Museum. Goedmoedig en
uitnodigend is hij en zeker niet
waaks. De hond is een van de
meest recente aankopen van het
museum en is de voorbode van
de tentoonstelling Zomergasten.
De collectie hedendaagse kunst
kreeg in 1994 uitgebreide aan-
Door Angelique Spaninks
Binnen is het koel en stoffig. Al
wat je ruikt is puin en cement. In
een van de kale museumzalen
waar enkele maanden geleden
nog verstilde Mondriaans aan de
witte muren hingen, staan nu niet
meer dan een bouwsteiger en een
zwaar gehavende metalen ge
reedschapskist. Muzeum staat er
op in grote hanepoten. De rest
»an het museum is leeg, hol, tot
op de baksteen en het betonskelet
ontmanteld.
Het Haags Gemeentemuseum een
van de grootste jonge monumen
ten van Nederland wordt geres
taureerd. Maar liefst 54 miljoen
gooien rijk en gemeente ertegen
aan om het monumentale bouw
werk in oude luister te herstellen
on te voorzien van een nieuwe
kostuumkelder. „Een sober bud
get voor een zo omvangrijke res
tauratie als deze", zegt project
leider Jan Nies, „maar zoals het
or nu naar uitziet, gaan we het ze-
kor niet overschrijden.
Tijdens de ontwerpfase en de
b°uw van het Haags Gemeente
museum aan de statige Stadhou-
norslaan, liet bouwmeester Hen-
tok Petrus Berlage (1856-1934)
tnets maar dan ook niets aan het
toeval
over. Hooggestemd waren
mjn idealen en die van museum-
toecteur Van Gelder; het ge
meentemuseum moest het beste,
meest geavanceerde daglichtmu
seum van de wereld worden. En
tot werd het.
Het rond die zelfde tijd opgele
gde Eindhovense Van Abbemu-
|®um van architect Kropholler en
Rotterdamse Museum Boy-
ttons van Beuningen dat ontwor
pen werd door Van der Steur
e™en op het eerste gezicht een
ergelijkbare uitstraling maar
™nnen volgens kenners bij nade-
e bestudering toch niet tippen
en het raffinement van Berla-
h S ?atste gurte bouwwerk. He
es heeft de architect het ge
euw zelf nooit helemaal af ge-
Een van de volledig afgepelde tentoonstellingszalen van het Haags Gemeentemuseum.
zien, hij overleed enkele maan
den voor de officiële opening op 1
mei 1935.
Hoe goed en degelijk het ontwerp
van Berlage ook in elkaar stak,
na bijna 60 jaar was het meer dan
hoog tijd voor een grondige op
knapbeurt. „Toen wij in '92 be
gonnen met onderzoek naar de
staat van het gebouw en de nood
zaak van eventuele restauratie
kregen we steeds te horen dat het
allemaal wel mee zou vallen. Het
gebouw oogde nog zo goed, daar
kon nooit veel mis mee zijn, zei
men. Het tegendeel bleek waar.
De glazen kappen bijvoorbeeld
vertoonden op diverse plaatsen
lekkages, die een onzichtbare
maar verwoestende uitwerking
op het hele gebouw hadden. En
de bedrading was volledig aange
tast. Het is een wonder dat daar
mee nooit iets is misgegaan."
De eerste die in juni 1995 over de
brug kwam was het rijk. De
Rijksdienst Monumentzorg gaf
het hele restauratiebudget van
dat jaar aan het Gemeentemu
seum terwijl er toch meer dan
vijftig aanvragen van andere nij
pende projecten lagen. Vervol
gens schaarde ook de voltallige
raad van de gemeente Den Haag
zich ondanks de noodlijdende
status van deze artikel i2 ge
meente als een man achter de res
tauratie. Het museum ging dicht
voor publiek, het grote afpellen
kon beginnen.
„Hoe groot de problemen echt
waren, ontdekten we pas toen we
eenmaal bezig waren", vertelt
Nies tijdens een rondleiding.
„Het gemeentemuseum werd ge
maakt in een tijd dat het bouw-
FOTO GILLES VAN NIEL
proces omschakelde van ambach
telijk naar industrieel bouwen.
Het was bijvoorbeeld een van de
eerste bouwwerken waar machi
nes aan te pas kwamen. Natuur
lijk waren die nog gebrekkig van
aard. Maar wil je het museum
echt in oorspronkelijke staat te
rugbrengen dan zal je je toch
voor een deel op dat soort machi
nes en verouderde materialen
moeten verlaten. En die zijn te
genwoordig nauwelijks meer te
vinden."
De gele baksteen met zijn opmer
kelijk afwijkende maat werd spe
ciaal voor deze restauratie nage
maakt. Gedurende twee jaar wer
den er monsters genomen, fabrie
ken bezocht, proefstenen gebak
ken net zolang tot de steen ge
vonden was die het minst afweek
van het originele bouwmateriaal.
Je ziet zelfs amper kleurverschil
tussen de nieuwe stenen en de ou
de waar al zestig jaar weer, wind
en vervuiling overheen is gegaan.
Een groter probleem gaven de
grijze, rode, blauwe en gele siert-
egels in het museum. „Als je goed
kijkt, zie je dat geen enkele van
deze tegels gelijk is aan een ande
re. De een is wat donkerder, de
ander wat lichter, als gevolg van
de toen nog gebrekkige produc
tiemogelijkheden. Inmiddels
worden er alleen nog exact de
zelfde, egaal gekleurde tegels ge
maakt. Maar wil je de oorspron
kelijke levendigheid in de tegel
wanden behouden dan kan je die
niet gebruiken. Dus is er lang ge
zocht voor we een fabrikant von
den die met al zijn moderne tech
niek zo ver was dat hij de gebrek
kige tegels uit de jaren dertig kon
benaderen. Het heeft ons 150
proeven gekost voor we hadden
wat we wilden en zelfs van die te
gels hebben we pas weer een deel
moeten terugsturen omdat ze
weer teveel afweken."
Toch ziet het er volgens Nies naar
uit dat vrijwel alle details en alle
bijzondere materialen en tech
nieken die in het oorspronkelijke
museum zaten na oktober 1998
wanneer het museum volgens
plan de deuren heropent zullen
terugkeren. Het rubber op de
trappen, de unieke warme tegels,
de messing deuren en deurstijlen,
het glas in lood en de speciale
lamellen in het plafond waarmee
de toetreding van het daglicht ge
regeld kan worden, alles komt te
rug. Alleen het typische prisma
glas met ribbeltjes dat Berlage
voor ramen en lampen gebruikte
wordt waarschijnlijk nergens ter
wereld meer gemaakt.
Overigens wordt het museum niet
alleen maar gerestaureerd. Er is
ook een nieuw stuk aan het mu
seum toegevoegd, de zogenaamde
kostuumkelder of modegalerij.
Deze bevindt zich onder de bin
nentuin, de enige plek waar uit
breiding mogelijk was zonder het
monumentale gebouw noemens
waardig aan te tasten.
„Natuurlijk zijn we bij de aanleg
van deze kelder zo voorzichtig
mogelijk te werk gegaan. Dat be
tekende dat we de tuin met tril-
lingsvrije damwanden gestut
hebben en vol grondwater heb
ben laten lopen. Met een grote
kraan is daar een drijvende bag
germachine ingezet en die heeft
de hele kelder uitgegraven. Dui
kers hebben vervolgens onder
water het beton gestort. Een nog
al spectaculaire operatie dus,
maar het heeft gewerkt. Het ge
bouw heeft geen enkele schade
opgelopen, is zelfs niet meer dan
1 mm verschoven wat minder is
dan normaal als gevolg van de
wisselende stand van het grond
water."
Inmiddels ligt de betonnen kos
tuumkelder er droog bij. Voor de
verdere afwerking moet via spon
sors 2,4 miljoen bijeengebracht
worden, een bedrag dat op 3 ton
na rond is. Punt van zorg is echter
dat de oude modegalerij die ar
chitect Schamhart in 1962 aan
het museum bouwde volgens di
recteur Locher momenteel 'in de
mottenballen' staat. „Het is nog
even de vraag of die hal ooit weer
bij het museum getrokken zal
worden, zoals bedoeld. Daar
wordt door de gemeente druk op
gestudeerd. Maar mocht het zo
zijn dat we er weer omvangrijke
hedendaagse beeldende kunst
kunnen laten zien die in de klei
nere museumzalen en kabinetten
van Berlage's gebouw niet past
dan zal ook die hal eerst geres
taureerd moeten worden."
dacht door middel van een ten
toonstelling en een catalogus.
Toen al bezat het museum ruim
600 werken van circa 160 kun
stenaars. De collectie breidt zich
gestaag uit dankzij subsidies van
de Mondriaanstichting en van de
provincie Noord-Brabant. Het
museum verzamelt zoals het het
zelf formuleert 'in de diepte', dat
wil zeggen meer werken van de
zelfde kunstenaars, zodat een
ontwikkeling kan worden ge
volgd. Uitgangspunt is werk aan
te schaffen van hedendaagse
Brabantse kunstenaars of kun
stenaars die met Brabant in ver
band kunnen worden gebracht.
Een uitzondering vormt de
bloemschilderkunst - een aan
dachtsgebied van het museum -
voor dit genre gelden de geogra
fische grenzen niet.
Tweede blikvanger, eenmaal
binnen, vormt het enorme doek
De Rivier van Paul van Dijk. Dit
8,5 meter lange werk staat
schuin tegen de muur opgesteld.
Van boven af komt de rivier naar
je toe stromen door een keurig
geordend landschap. Het is een
stuk van een oneindig doorkab-
belende rivier waarin licht, rust
en ruimte vrij spel hebben. Van
Dijk maakte het werk in op
dracht van het Hoogheemraad
schap West-Brabant. Na de ex
positie in een kapel van kasteel
Bouvigne in Breda werd het
doek geschonken aan het Noord
brabants Museum.
Conservator Maureen Trappen-
iers is blij met de gelegenheid dit
reuzendoek te kunnen laten zien.
„Het was het uitgangspunt voor
de inrichting van de grote zaal,"
vertelt ze, „daarna ga je kijken
wat daar nou bij kan."
In de grote zaal houden Joris
Geurts, Moniek Toebosch, Guido
Lippens (afkomstig uit Zeeuws-
Vlaanderen) en Stijn Peeters
zich goed staande naast het ge
weld van Van Dijk. De Troostbos
van Moniek Toebosch bijvoor
beeld is een aangrijpend object.
Op een ziekenhuisnachtkastje
plaatste Toebosch een glazen
vaas vol kronkelige draden die
uitmonden in luidsprekertjes.
Bij nadering hoor je 'troostende'
woorden in verschillende talen.
Het kale kastje en de lelijke dra
den in combinatie met de troost
woorden maakt het werk onver
getelijk: het is ontroerend en
grappig tegelijk.
Van Toebosch is ook een video
waarin zij op een opera-achtige
wijze in een verlaten landschap
zingt.
Van 1 september tot en met 30
november kunnen bezoekers van
het Noordbrabants Museum
kennis maken met het leven in
Noord-Brabant uit de vorige
eeuw via bijna 200 originele fo
to's.
Vanaf 13 september wordt in het
Noordbrabants Museum de ex
positie La Gare, de oude en nieu
we spoorzone van 's-Hertogen-
bosch, geopend. Aanleiding tot
deze expositie was de architec
tonische en planologische ont
wikkeling van het monumentale
nieuwe station dat volgend jaar
wordt geopend.
