Madurodam-syndroom
en Melkert-hoveniers
Jongeren eisen goede|
informatie over seks
Maritieme archeologie haalt belangrijke informatie naar boven
Zijn langlopers
doodlopers?
DE STEM
LIJF LEVEN
Brevetten
Huiveringwekkend
Smokkelhandel
Kaapstad
i i i i
WOENSDAG 23 JULI 1997 D2
Wetenschappelij k
duiken in de historie
Kostbaarheden opduiken uit
VOC-scheepswrakken, grieze
len bij skeletten van verdron
ken schepelingen, bespied
worden door hapgrage haaien.
Het zijn de ingrediënten voor
het ultieme jongensboek,
maar ze maken ook deel uit
van de wereld van Bruno
Werz. Hij promoveerde on
langs in Groningen op een
proefschrift over een jonge
wetenschap: maritieme ar
cheologie.
Door Will Gerritsen
Hij strooit een handvol schelpjes uit op
tafel. Opgedoken uit de Oosterland, het
VOC-schip dat op 1697 voor de kust van
Zuid-Afrika in een vliegende storm ver
ging. Ze lijken volslagen onbeduidend,
die nietige schelpjes. Zeker voor de leek
die meent dat duiken naar een oud
scheepswrak ongeveer gelijk staat met
een sprong in het zwembad van Dago-
bert Duck. De schat bestaat echter in dit
geval uit de rijke historische informatie
die achter de eeuwenoude weekdieren-
harnasjes schuilgaat.
Bruno Werz (36): „Vissers op de Maledi
ven in de Indische Oceaan hebben deze
schelpjes verkocht aan de opvarenden
van de Oosterland, die na een verblijf in
de Oost op weg was naar huis. Normaal
gesproken werden de schelpjes in Hol
land verhandeld. West-Indische com
pagnieën uit Holland, Frankrijk en En
geland gebruikten ze om slaven in West-
Afrika op te kopen die ze vervolgens
naar Amerika verscheepten. Schelpen
hadden in dit deel van het zwarte conti
nent de functie van ruilmiddel, van geld:
ze werden gebruikt als versiering voor
kleding en maskers; hoe mooier en groter
dit 'geld', hoe rijker de eigenaar was. Zo
zie je maar, één schelpje verbindt de ge
schiedenis van vier continenten. Eigen
lijk zijn er door de ondergang van de
Oosterland Afrikanen van de slavernij
gered."
Zijn eerste 'duikervaringen' deed Bruno
Werz op toen hij als zesjarig jongetje in
de badkuip thuis met zelfgemaakte
duikbrilletjes een kijkje onder het sop
nam. Zes jaar later sloot hij zich aan bij
de pas opgerichte Weertse duikclub Ped-
demoeëk. Op zijn veertiende had hij al
twee brevetten gehaald, niet gehinderd
door het veel te grote, om zijn lijf slobbe
rende duikpak. Hij was naar alle waar
schijnlijkheid de jongste sportduiker van
Nederland. De voorliefde voor geschie
denis en archeologie heeft hij van zijn
vader Eloy, antiquair en edelsmid in
Weert.
Via het Scheepvaartmuseum in Amster
dam kreeg Werz in 1980 een Britse uit
nodiging om deel te nemen aan het on
derzoek naar de Mary Rose, het oorlogs
schip van Hendrik VIII dat in 1545 voor
de Engelse kust met man en muis ver
ging. De schipbreuk voltrok zich razend
snel. De koning die vanaf het vasteland
de afvaart volgde, kon de doodskreten
van de bemanning horen.
Het archeologische onderzoek naar de
Mary Rose maakte grote indruk op Werz.
Dertien meter onder de zeespiegel gaf
het in een laag zand begraven vaartuig
de gestolde werkelijkheid van het mo
ment na de ramp prijs: „Vergelijk het
met wat archeologen in Pompeji hebben
aangetroffen. De aanblik van het wrak
Dit Chinese porseleinen vaasje werd geborgen bij het wrak van de Oosterland. „Het lag er gewoon op de zeebodem.
vond echter een zeemansgraf in de win
terstormen die de golven in de Tafelbaai
tot 'bijna mastens hoog' konden opzwie
pen, zoals ooggetuigen van de zeeramp
met de Oosterland beschreven.
Bij het duiken naar de Oosterland vond
Werz het eerste archeologische bewijs
voor de smokkelhandel die de VOC-be-
manning op grote schaal dreef, praktij
ken die uit de archieven al lang bekend
waren. De Weertenaar trof tussen de res
tanten van het uiteengereten zeilschip
Chinees, Perzisch en Japans porselein en
keramiek onder het zand en slib aan,
kostbaarheden die op de originele la
dingpapieren van de Oosterland niet wa
ren geregistreerd. „Ja, je moet bepaalde
zaken reconstrueren. Het is echt detecti
vewerk", zegt Bruno 'Holmes'. Hoofd
verdachte in deze zaak is de scheepsarts,
want de smokkelwaar werd tussen me
disch instrumentarium aangetroffen.
Hij laat een video zien van zijn zoektocht
naar voorwerpen van de Oosterland.
„Requiemhaaien. Die heten niet voor
niks zo." 'Zijn vinger - hij mist er geen
enkele - priemt richting scherm: „Als je
die ziet, kun je beter even stoppen met
het werk. Een paar haaiensoorten zijn
onberekenbaar. Zijn die in de buurt, dan
moet je maken dat je wegkomt." Hij re
lativeert de gevaren. „Ach, haaien zijn zo
sensitief, ze hebben me zeker al honderd
keer gezien zonder dat ik het in de gaten
had. Maar er zijn ook mooie momenten:
vorig jaar kwam ik in een school dolfij
nen terecht. Ik heb een tijdje met ze mee-
gezwommen. Zo fantastisch. Ik leid nu
een heel avontuurlijk leven, een leven
dat ik combineer met wetenschap. Het is
een jongensdroom die is uitgekomen."
Zijn werk krijgt in Zuid-Afrika veel
Onderzoeker Bruno "Werz onder de zeespiegel.
FOTO BRAM BUDEL
gaf een speciaal gevoel: na ruim vier eeu
wen zie je als eerste hoe het schip eruit
zag vlak na de ramp. Huiveringwekkend.
Macaber zelfs. Ik vond onder een kanon
het skelet van een boogschutter, een deel
van de kleding was nog zichtbaar, even
als zijn handboog en pijlenkoker. De tra
gedie komt dan tot leven. We weten uit
historische bronnen dat het schip is ge
kapseisd. Daarbij moet dat kanon zijn
omgevallen en de boogschutter hebben
verpletterd. De arme man had geen en
kele kans."
Supergemotiveerd begon Werz aan zijn
studie geschiedenis in Nijmegen, waar
het eertijdse 'hopeloze mavo-geval' als
eerste van zijn jaargenoten afstudeerde.
Hij moest in dienst en volgde daar een
beroepsduikopleiding. In 1988 werd hij
tot lector benoemd aan de Universiteit
van Kaapstad in Zuid-Afrika. De mari
tiem archeoloog uit Weert viel er met de
neus in de boter. Alleen al de Tafelbaai
bij Kaapstad herbergt op een oppervlak
te van zeven bij acht kilometer 358
scheepswrakken, de kust rond Zuid-
Afrika minstens drieduizend.
De baai was een befaamde, maar ook ge
vaarlijke ankerplaats voor Indiëvaar-
ders. Het door scheurbuik geteisterde
scheepsvolk kon er vers drinkwater en
groenten en fruit bunkeren. Menigeen
FOTO BRUNO WERZ
aandacht van de media. Hij heeft plak
boeken vol krantenknipsels en zodra hij
een vondst doet, - bijvoorbeeld vorig jaar
bij het blootleggen van een scheepswrak
op een stukje strand - komt het televisie
journaal opdraven. Keerzijde hiervan is
dat plunderaars op het spoor worden ge
zet. „Het zijn moderne piraten die veel
historisch bewijsmateriaal vernietigen.
We hebben wel eens problemen gehad
met duikers die een scheepswrak opeis
ten. Het liep bijna uit op een vechtpartij.
Iedereen denkt dat er schatten aan boord
van oude scheepswrakken te vinden zijn,
maar dat is helemaal niet waar."
Favoriete vondsten? „Een bruin Chinees
theepotje. Onvoorstelbaar dat zoiets een
scheepsramp en een aanwezigheid van
driehonderd jaar in de zee heeft over
leefd. Zo eenvoudig, zo'n mooie vorm, ei
genlijk heel modern. Het zou in een he
dendaagse porseleinwinkel niet mis
staan. We konden door de vondst aanto
nen, dat keramiek in deze stijl 25 jaar
eerder werd geproduceerd dan kunsthis
torici hadden aangenomen."
Een onverwachte ontdekking in de zee
bodem bij de Oosterland was een vuist
bijl met een ouderdom van 300.000 tot
1,4 miljoen jaar. Door de stijging van de
zeespiegel is dit stuk primitief gereed
schap onder water geraakt. Door het
ontbreken van erosie is het opvallend
goed geconserveerd. „Experts in Zuid-
Afrika zeggen, dat dit het meest gave
exemplaar is dat er ooit is opgegraven."
Minder zoet smaakte de ontdekking van
een flesje Bordeaux-wijn in een acht-
tiende-eeuws wrak. „We hebben hem ge
proefd. Ik kan dus naar waarheid bewe
ren, dat ik ooit wijn van 250 jaar oud heb
gedronken. Daar staat tegenover dat we
drie dagen niet konden uitvaren wegens
maagkrampen."
Door drs.J.Paalman
Toen de Atheners 2500 jaar ge
leden een overmacht aan Per
zen in de pan hadden gehakt
wilden ze dit het thuisfront zo
snel mogelijk laten weten. Ze
stuurden een bode en die kon
na urenlang hollen nog net zeg
gen 'We hebben de slag bij Ma
rathon gewonnen', alvorens hij
dood neerviel. Ter ere van hem
heet de marathon de marathon.
Gezonde sport? Dat weet ik zo
net nog niet, zei professor
Swaab een paar jaar geleden
ietwat pesterig voor een gehoor
van sportartsen. Met de eerste
man die de marathon liep is het
in ieder geval niet goed afgelo
pen.
Toen de marathon in 1908 een
olympisch nummer werd von
den de meeste dokters langdu:
rig rennen heel erg ongezond.
Dat was niet eens zo gek ge
dacht. Harm Kuipers, schaats
kampioen van weleer en nu
sportarts, schreef ooit een ge
leerd stuk met de titel Mara
thon; een verantwoorde uitda
ging? Het antwoord luidde 'ja'.
Tenminste, als je heel, heel
goed getraind bent, want een
marathon is een 'zware licha
melijke en geestelijke beproe
ving'. Daar moet je minstens
twee jaar intensief voor trai
nen. De afstand is welgeteld 42
kilometer en 194 meter (dat is
de afstand van Windsor Castle
naar Londen, waar in 1908 de
spelen werden gehouden, en
niet de afstand van Marathon
tot Athene, want die is nog
geen 40 kilometer). De betere
lopers hebben een kruissnel
heid die maar liefst 85 procent
bedraagt van hun topsnelheid
over één kilometer. En dat on
geveer 2 uur en 10 minuten
lang.
Dat vreet energie. Daar komt
bij dat van die energie slechts
een kwart wordt gebruikt om
vooruit te komen. De rest komt
als warmte vrij. Dat maakt
koeling noodzakelijk en daar
om zweten ze ook zoveel: 2 tot
3 liter per uur. Daar is bijna
niet tegen op te drinken. Van
daar dat de lopers altijd een
beetje uitdrogen. Dat, én de
warmteproductie, vergroot
weer de kans op oververhitting
van het lichaam, vandaar dat
het regelement races boven een
bepaalde temperatuur ver
biedt.
Om zo veel mogelijk bloed naar
de spieren te kunnen sturen
knijpt het lichaam de bloed
stroom naar de darmen af, wat
weer bij vele atleten een onbe
dwingbare aanval veroorzaakt
van misselijkheid, braken en
diarree. Hoe groot de aanslag
op het lichaam is blijkt wel uit
het vaak voorkomen van spier-
enzymen in het bloed. Die ko
men daar normaal nooit voor,
dus hun aanwezigheid duidt op
een overigens tijdelijk bescha
diging van de spieren.
En dan het hart. Hoe houdt het
hart dat vol?
In 1899 ontdekte ene dr. Hen-
schen dat cross-country skiërs
een extra groot hart bezitten.
Logisch, vond hij, want met
een groter hart kun je meer
presteren. 'De grootste harten
winnen de race!', zo was zijn
stelling. Daarna brak er een
klassieke medische controverse
uit. Is dat vergrote sporthart
nou een natuurlijke aanpas
sing, of juist een ziekelijke af
wijking? Daar is heel wat over
afgestecheld, want een ver
groot hart is eigenlijk altijd een
zeker teken van hartziekte. Pas
de laatste vijftien jaar neigt
men ertoe om Henschen pos
tuum gelijk te geven: het sport
hart lijkt inderdaad een na
tuurlijke compensatie te zijn
voor langdurige overmatige in
spanning. Het hart gaat bij
duursporters op de duur lang
zamer slaan (zo'n 30 keer per
minuut is niet ongewoon), het
hart wordt flink groter en
krijgt een dikkere spierwand
en bij elke hartslag wordt meer
bloed verzet. Daardoor werkt
het hart stukken efficiënter.
Er zit een klein addertje onder
het gras. Als het zo natuurlijk
is, en als het een sporthart voor
een atleet zo voordelig is,
waarom hebben dan niet alle
duuratleten een sporthart? Er
zijn aanwijzingen dat je er een
erfelijke aanleg voor moet be
zitten. Hoe dan ook. Kwaad of
goed schijnt een sporthart niet
te doen, want je leeft er geen
dag langer mee, en ook geen
dag minder.
Terug naar het begin. Zijn
langlopers doodlopers? Het
antwoord - en daar is werkelijk
iedereen het over eens - is nee,
In Amerika telde men tussen
1985 en 1995 welgeteld 158 ge
vallen van plotseling overlijden
bij sporten. Dat is op die mil
joenen sporters bijna niets. Van
die 158 zijn 24 gestorven door
druggebruik, astma en verwon
ding van de borstkas.
De overige 134 bleken achteraf
een ernstig hartgebrek te heb
ben gehad. Een dergelijk on
derzoek is onlangs ook gedaan
onder marathonlopers. Hoe
groot de kans op plotseling
overlijden bij sport is weten we
niet, aldus onderzoeker Maron.
Hij vond dat onder 215.413
marathonlopers 4 deelnemers
waren overleden tijdens of vlak
na de wedstrijd. Een kans vanl
op 50.000 dus. Alle vier hadden
een ernstig hartgebrek. 'Men
kan stellen', schrijft Maron,
'dat het risico van plotseling
overlijden bij goed getrainde
marathonlopers zeer gering is'.
Conclusie. Langlopers zijn
doorlopers.
Door Judith Smits
Jongeren uit de hele wereld eisen
goede informatie over seks, anti
conceptie en veilig vrijen. Dat
blijkt uit Generation 97, een ver
zameling van meningen van jon
geren over zaken als abortus,
aids, homoseksualiteit en liefde.
„Japanse meisjes zijn seksueel
erg actief, en de jonge meisjes
Door Romke van de Kaa
Wie een kleine tuin beplant, of
een klein perk, heeft van nature
de neiging om hiervoor ook alle
maal kleine planten te gebruiken.
Dit is het Madurodam-syndroom.
Want op die manier creeer je een
kaboutertuin en meestal is dat de
bedoeling niet, tenzij je toevallig
een liefhebber bent van minia
tuurplantjes.
Dat zie je bijvoorbeeld in de Chi
nese tuincultuur, waarin bonsai
boompjes met hun wortels hou
vast zoeken op een mini-rots
waarop vaak zelfs nog een mini-
INFORMATIE
Wie nadere informatie wil omtrent
artikelen in deze bijlage, kan
tijdens kantooruren bellen naar:
076-5312344 of 076-5312272.
Schriftelijk reageren kan ook.
Het adres daarvoor is:
De Stem, redactie Lijf Leven,
postbus 3229, 4800 MB Breda.
Eindredactie: René van der Velden.
pagode te zien is. Maar normaal
gesproken wordt dit effect in de
Westerse tuin zelden nagestreefd.
En hoe paradoxaal het ook
klinkt: ook in de kleine tuin be
reik je met drie grote planten
meer effect dan met dertig klein
tjes, vooral wanneer die grote
planten interessant van structuur
zijn.
Onlangs las ik in de krant, dat er
ouderen zijn die zich schamen
omdat ze er - door lichamelijk
ongemak gedwongen - niet meer
in slagen om hun tuin bij te hou
den. Er zou een federatie van
vrijwilligers in het leven geroe
pen worden om deze beschaamde
bejaarden te helpen met het on
derhoud van hun tuin.
Met alle respect voor vrijwilli
gerswerk: worden hoveniers en
beunhazen op deze manier niet in
de wielen gereden? Komt er ook
een vrijwilliger indien een oude
eenzaat de ladder niet meer op
kan om zijn dakkapel te verven?
Of als zijn gootsteen lekt?
Maar goed, ik zal me tot. de bota
nische kant van het probleem be
perken. Zou het niet beter zijn
om naar een structurele oplos
sing te zoeken en de tuin zo in te
richten, dat het onderhoud blij
vend beperkt wordt? Misschien
met behulp van Melkert-hove
niers, of personeel van de plant
soenendienst wanneer die het 's
winters minder druk heeft omdat
er niets te schoffelen valt. Ik op
per maar wat. Wie een tuin on-
derhoudsluw wil maken, kan op
verschillende manieren te werk
gaan, maar moet de volgende
richtlijnen goed in het achter
hoofd houden.
Muren en schuttingen vergen
minder onderhoud dan een haag.
Die moet geschoren worden.
Overweeg of de tuinafscheiding
niet weg kan. Bejaarden zijn gek
op aanspraak. Als het dan toch
een haag moet zijn, dan zijn ha
gen van taxus of buxus een stuk
minder arbeidsintensief dan bij
voorbeeld liguster. Liguster moet
wel zes keer per seizoen geknipt,
taxus maar één maal.
Gras moet worden gemaaid, tij
dens het groeiseizoen iedere
week. Het is handiger om de tuin
te bestraten en vooral wanneer er
in een mooi patroon wordt gepla
veid, hoeft dat beslist niet lelijk
te zijn. Gaten voor planten kun
nen in de verharding worden uit
gespaard en als de juiste beplan
ting wordt gekozen, dan hoeft de
tuin beslist niet op een parkeer
terrein te lijken. Tussen straat
stenen groeit vaak gras, maar dat
kan worden voorkomen door ste
nen of tegels in gestabiliseerd
zand te leggen. Zand waaraan
wat cement is toegevoegd dat uit
hardt nadat de bestrating gelegd
is.
Water vergt minder onderhoud
dan land. In een vijver hoef je
niet te wieden, het onderhoud be
perkt zich meestal tot een jaar
lijkse schoonmaakbeurt. Mis
schien komt daar de vrijwilliger
dan toch nog van pas: om een
maal per jaar voor de stramme
senioren te water te gaan. Bo
dembedekkers zijn arbeidsbepa-
De Gunnera manicata: bladeren waar je onder kunt schuilen
rend, maar laat u bij het aanko
pen daarvan niet foppen en be
denk wel dat kwekers en verko
pers op tuincentra de neiging
hebben om alles wat maar enigs
zins in de breedte groeit een bo
dembedekker te noemen, of die
plant het onkruid nu tegenhoudt,
of niet.
Ik heb een ordinaire smaak en
wat mij betreft: hoe groter hoe
mooier. Als ik een plant zou moe
ten kiezen voor mijn bestrate
tuin, dan zou ik Gunnera mani
cata nemen, een vaste plant van
twee meter hoog met bladeren
waar je tijdens een onweersbui
met gemak onder kunt schuilen.
FOTO ROMKE VAN DE KAA
Gunnera manicata is niet hele
maal winterhard en moet 's win
ters met zorg worden afgedekt.
Met piepschuim, dennetakken en
oude tapijten, alles wat maar
voorhanden is. Dat is nogal wat
werk, maar hoe minder planten
je hebt, hoe meer aandacht je er
aan kunt besteden.
denken dat ze geen condoom te
ven te gebruiken. Ze denken t
de seks dat een meisje
springen. Dan wordt het meisj|
niet zwanger. Meisjes zijn W
naïef."
Dit citaat is afkomstig van e
19-jarig meisje uit Japan enko»J
uit het rapport. Gener
het resultaat van een enquête®
onder 700 jongeren in de 1
van 14 tot 28 jaar gehouden is. li
ondervraagden zijn afkomstig»
54 landen verspreid over de «J
reld.
De samenstellers Nafis Sadik^el
het Verenigde Naties BevolMj
fonds (UNFDA) en Ingar BruC
gemann van International PW
ned Parenthood (IPPF) b&J
drukken de noodzaak van g»e
voorlichting. Want over één d
zijn bijna alle jongeren het e®|
jongeren hebben recht op w
informatie over seksualiteit, a
ticonceptie.
De opvattingen over andere»!
derwerpen zijn vaak verself
lend. Zo vindt de meerderM
van jongeren uit Europa, Ah'J
en Azië dat op een jonge leeWT
zwanger raken acceptabel isj
wenselijk. Terwijl in de
werelddelen jongeren er een
taal ander beeld op na hou®!
een vroege zwangerschap is'l
gens hen problematisch en111
wenselijk.
Op het punt van seksueel m I
draagbare aandoeningen (SO j
zijn de opvattingen ook ve
Driekwart van de jongeren >s''*
bewust van de risico's, maar
groot deel van de jonger0"
met name de Arabische la» n
denkt dat alleen homoseks»
prostitués en drugsverslaa11
SOA's kunnen oplopen.
Meer dan de helft vindt dat a
tus in alle gevallen verkeer
Het is moord volgens hen.
Geldig van 23/07 t/m 28/07 1997
Zolang de voorraad strekt,
Zetfouten voorbehouden.
Tip-artikelen verkopen wij tijdelijk.
Advies: neem wat extra,
want de voorraad is beperkt.