Madurodam-syndroom en Melkert-hoveniers Jongeren eisen goede| informatie over seks Maritieme archeologie haalt belangrijke informatie naar boven Zijn langlopers doodlopers? DE STEM LIJF LEVEN Brevetten Huiveringwekkend Smokkelhandel Kaapstad i i i i WOENSDAG 23 JULI 1997 D2 Wetenschappelij k duiken in de historie Kostbaarheden opduiken uit VOC-scheepswrakken, grieze len bij skeletten van verdron ken schepelingen, bespied worden door hapgrage haaien. Het zijn de ingrediënten voor het ultieme jongensboek, maar ze maken ook deel uit van de wereld van Bruno Werz. Hij promoveerde on langs in Groningen op een proefschrift over een jonge wetenschap: maritieme ar cheologie. Door Will Gerritsen Hij strooit een handvol schelpjes uit op tafel. Opgedoken uit de Oosterland, het VOC-schip dat op 1697 voor de kust van Zuid-Afrika in een vliegende storm ver ging. Ze lijken volslagen onbeduidend, die nietige schelpjes. Zeker voor de leek die meent dat duiken naar een oud scheepswrak ongeveer gelijk staat met een sprong in het zwembad van Dago- bert Duck. De schat bestaat echter in dit geval uit de rijke historische informatie die achter de eeuwenoude weekdieren- harnasjes schuilgaat. Bruno Werz (36): „Vissers op de Maledi ven in de Indische Oceaan hebben deze schelpjes verkocht aan de opvarenden van de Oosterland, die na een verblijf in de Oost op weg was naar huis. Normaal gesproken werden de schelpjes in Hol land verhandeld. West-Indische com pagnieën uit Holland, Frankrijk en En geland gebruikten ze om slaven in West- Afrika op te kopen die ze vervolgens naar Amerika verscheepten. Schelpen hadden in dit deel van het zwarte conti nent de functie van ruilmiddel, van geld: ze werden gebruikt als versiering voor kleding en maskers; hoe mooier en groter dit 'geld', hoe rijker de eigenaar was. Zo zie je maar, één schelpje verbindt de ge schiedenis van vier continenten. Eigen lijk zijn er door de ondergang van de Oosterland Afrikanen van de slavernij gered." Zijn eerste 'duikervaringen' deed Bruno Werz op toen hij als zesjarig jongetje in de badkuip thuis met zelfgemaakte duikbrilletjes een kijkje onder het sop nam. Zes jaar later sloot hij zich aan bij de pas opgerichte Weertse duikclub Ped- demoeëk. Op zijn veertiende had hij al twee brevetten gehaald, niet gehinderd door het veel te grote, om zijn lijf slobbe rende duikpak. Hij was naar alle waar schijnlijkheid de jongste sportduiker van Nederland. De voorliefde voor geschie denis en archeologie heeft hij van zijn vader Eloy, antiquair en edelsmid in Weert. Via het Scheepvaartmuseum in Amster dam kreeg Werz in 1980 een Britse uit nodiging om deel te nemen aan het on derzoek naar de Mary Rose, het oorlogs schip van Hendrik VIII dat in 1545 voor de Engelse kust met man en muis ver ging. De schipbreuk voltrok zich razend snel. De koning die vanaf het vasteland de afvaart volgde, kon de doodskreten van de bemanning horen. Het archeologische onderzoek naar de Mary Rose maakte grote indruk op Werz. Dertien meter onder de zeespiegel gaf het in een laag zand begraven vaartuig de gestolde werkelijkheid van het mo ment na de ramp prijs: „Vergelijk het met wat archeologen in Pompeji hebben aangetroffen. De aanblik van het wrak Dit Chinese porseleinen vaasje werd geborgen bij het wrak van de Oosterland. „Het lag er gewoon op de zeebodem. vond echter een zeemansgraf in de win terstormen die de golven in de Tafelbaai tot 'bijna mastens hoog' konden opzwie pen, zoals ooggetuigen van de zeeramp met de Oosterland beschreven. Bij het duiken naar de Oosterland vond Werz het eerste archeologische bewijs voor de smokkelhandel die de VOC-be- manning op grote schaal dreef, praktij ken die uit de archieven al lang bekend waren. De Weertenaar trof tussen de res tanten van het uiteengereten zeilschip Chinees, Perzisch en Japans porselein en keramiek onder het zand en slib aan, kostbaarheden die op de originele la dingpapieren van de Oosterland niet wa ren geregistreerd. „Ja, je moet bepaalde zaken reconstrueren. Het is echt detecti vewerk", zegt Bruno 'Holmes'. Hoofd verdachte in deze zaak is de scheepsarts, want de smokkelwaar werd tussen me disch instrumentarium aangetroffen. Hij laat een video zien van zijn zoektocht naar voorwerpen van de Oosterland. „Requiemhaaien. Die heten niet voor niks zo." 'Zijn vinger - hij mist er geen enkele - priemt richting scherm: „Als je die ziet, kun je beter even stoppen met het werk. Een paar haaiensoorten zijn onberekenbaar. Zijn die in de buurt, dan moet je maken dat je wegkomt." Hij re lativeert de gevaren. „Ach, haaien zijn zo sensitief, ze hebben me zeker al honderd keer gezien zonder dat ik het in de gaten had. Maar er zijn ook mooie momenten: vorig jaar kwam ik in een school dolfij nen terecht. Ik heb een tijdje met ze mee- gezwommen. Zo fantastisch. Ik leid nu een heel avontuurlijk leven, een leven dat ik combineer met wetenschap. Het is een jongensdroom die is uitgekomen." Zijn werk krijgt in Zuid-Afrika veel Onderzoeker Bruno "Werz onder de zeespiegel. FOTO BRAM BUDEL gaf een speciaal gevoel: na ruim vier eeu wen zie je als eerste hoe het schip eruit zag vlak na de ramp. Huiveringwekkend. Macaber zelfs. Ik vond onder een kanon het skelet van een boogschutter, een deel van de kleding was nog zichtbaar, even als zijn handboog en pijlenkoker. De tra gedie komt dan tot leven. We weten uit historische bronnen dat het schip is ge kapseisd. Daarbij moet dat kanon zijn omgevallen en de boogschutter hebben verpletterd. De arme man had geen en kele kans." Supergemotiveerd begon Werz aan zijn studie geschiedenis in Nijmegen, waar het eertijdse 'hopeloze mavo-geval' als eerste van zijn jaargenoten afstudeerde. Hij moest in dienst en volgde daar een beroepsduikopleiding. In 1988 werd hij tot lector benoemd aan de Universiteit van Kaapstad in Zuid-Afrika. De mari tiem archeoloog uit Weert viel er met de neus in de boter. Alleen al de Tafelbaai bij Kaapstad herbergt op een oppervlak te van zeven bij acht kilometer 358 scheepswrakken, de kust rond Zuid- Afrika minstens drieduizend. De baai was een befaamde, maar ook ge vaarlijke ankerplaats voor Indiëvaar- ders. Het door scheurbuik geteisterde scheepsvolk kon er vers drinkwater en groenten en fruit bunkeren. Menigeen FOTO BRUNO WERZ aandacht van de media. Hij heeft plak boeken vol krantenknipsels en zodra hij een vondst doet, - bijvoorbeeld vorig jaar bij het blootleggen van een scheepswrak op een stukje strand - komt het televisie journaal opdraven. Keerzijde hiervan is dat plunderaars op het spoor worden ge zet. „Het zijn moderne piraten die veel historisch bewijsmateriaal vernietigen. We hebben wel eens problemen gehad met duikers die een scheepswrak opeis ten. Het liep bijna uit op een vechtpartij. Iedereen denkt dat er schatten aan boord van oude scheepswrakken te vinden zijn, maar dat is helemaal niet waar." Favoriete vondsten? „Een bruin Chinees theepotje. Onvoorstelbaar dat zoiets een scheepsramp en een aanwezigheid van driehonderd jaar in de zee heeft over leefd. Zo eenvoudig, zo'n mooie vorm, ei genlijk heel modern. Het zou in een he dendaagse porseleinwinkel niet mis staan. We konden door de vondst aanto nen, dat keramiek in deze stijl 25 jaar eerder werd geproduceerd dan kunsthis torici hadden aangenomen." Een onverwachte ontdekking in de zee bodem bij de Oosterland was een vuist bijl met een ouderdom van 300.000 tot 1,4 miljoen jaar. Door de stijging van de zeespiegel is dit stuk primitief gereed schap onder water geraakt. Door het ontbreken van erosie is het opvallend goed geconserveerd. „Experts in Zuid- Afrika zeggen, dat dit het meest gave exemplaar is dat er ooit is opgegraven." Minder zoet smaakte de ontdekking van een flesje Bordeaux-wijn in een acht- tiende-eeuws wrak. „We hebben hem ge proefd. Ik kan dus naar waarheid bewe ren, dat ik ooit wijn van 250 jaar oud heb gedronken. Daar staat tegenover dat we drie dagen niet konden uitvaren wegens maagkrampen." Door drs.J.Paalman Toen de Atheners 2500 jaar ge leden een overmacht aan Per zen in de pan hadden gehakt wilden ze dit het thuisfront zo snel mogelijk laten weten. Ze stuurden een bode en die kon na urenlang hollen nog net zeg gen 'We hebben de slag bij Ma rathon gewonnen', alvorens hij dood neerviel. Ter ere van hem heet de marathon de marathon. Gezonde sport? Dat weet ik zo net nog niet, zei professor Swaab een paar jaar geleden ietwat pesterig voor een gehoor van sportartsen. Met de eerste man die de marathon liep is het in ieder geval niet goed afgelo pen. Toen de marathon in 1908 een olympisch nummer werd von den de meeste dokters langdu: rig rennen heel erg ongezond. Dat was niet eens zo gek ge dacht. Harm Kuipers, schaats kampioen van weleer en nu sportarts, schreef ooit een ge leerd stuk met de titel Mara thon; een verantwoorde uitda ging? Het antwoord luidde 'ja'. Tenminste, als je heel, heel goed getraind bent, want een marathon is een 'zware licha melijke en geestelijke beproe ving'. Daar moet je minstens twee jaar intensief voor trai nen. De afstand is welgeteld 42 kilometer en 194 meter (dat is de afstand van Windsor Castle naar Londen, waar in 1908 de spelen werden gehouden, en niet de afstand van Marathon tot Athene, want die is nog geen 40 kilometer). De betere lopers hebben een kruissnel heid die maar liefst 85 procent bedraagt van hun topsnelheid over één kilometer. En dat on geveer 2 uur en 10 minuten lang. Dat vreet energie. Daar komt bij dat van die energie slechts een kwart wordt gebruikt om vooruit te komen. De rest komt als warmte vrij. Dat maakt koeling noodzakelijk en daar om zweten ze ook zoveel: 2 tot 3 liter per uur. Daar is bijna niet tegen op te drinken. Van daar dat de lopers altijd een beetje uitdrogen. Dat, én de warmteproductie, vergroot weer de kans op oververhitting van het lichaam, vandaar dat het regelement races boven een bepaalde temperatuur ver biedt. Om zo veel mogelijk bloed naar de spieren te kunnen sturen knijpt het lichaam de bloed stroom naar de darmen af, wat weer bij vele atleten een onbe dwingbare aanval veroorzaakt van misselijkheid, braken en diarree. Hoe groot de aanslag op het lichaam is blijkt wel uit het vaak voorkomen van spier- enzymen in het bloed. Die ko men daar normaal nooit voor, dus hun aanwezigheid duidt op een overigens tijdelijk bescha diging van de spieren. En dan het hart. Hoe houdt het hart dat vol? In 1899 ontdekte ene dr. Hen- schen dat cross-country skiërs een extra groot hart bezitten. Logisch, vond hij, want met een groter hart kun je meer presteren. 'De grootste harten winnen de race!', zo was zijn stelling. Daarna brak er een klassieke medische controverse uit. Is dat vergrote sporthart nou een natuurlijke aanpas sing, of juist een ziekelijke af wijking? Daar is heel wat over afgestecheld, want een ver groot hart is eigenlijk altijd een zeker teken van hartziekte. Pas de laatste vijftien jaar neigt men ertoe om Henschen pos tuum gelijk te geven: het sport hart lijkt inderdaad een na tuurlijke compensatie te zijn voor langdurige overmatige in spanning. Het hart gaat bij duursporters op de duur lang zamer slaan (zo'n 30 keer per minuut is niet ongewoon), het hart wordt flink groter en krijgt een dikkere spierwand en bij elke hartslag wordt meer bloed verzet. Daardoor werkt het hart stukken efficiënter. Er zit een klein addertje onder het gras. Als het zo natuurlijk is, en als het een sporthart voor een atleet zo voordelig is, waarom hebben dan niet alle duuratleten een sporthart? Er zijn aanwijzingen dat je er een erfelijke aanleg voor moet be zitten. Hoe dan ook. Kwaad of goed schijnt een sporthart niet te doen, want je leeft er geen dag langer mee, en ook geen dag minder. Terug naar het begin. Zijn langlopers doodlopers? Het antwoord - en daar is werkelijk iedereen het over eens - is nee, In Amerika telde men tussen 1985 en 1995 welgeteld 158 ge vallen van plotseling overlijden bij sporten. Dat is op die mil joenen sporters bijna niets. Van die 158 zijn 24 gestorven door druggebruik, astma en verwon ding van de borstkas. De overige 134 bleken achteraf een ernstig hartgebrek te heb ben gehad. Een dergelijk on derzoek is onlangs ook gedaan onder marathonlopers. Hoe groot de kans op plotseling overlijden bij sport is weten we niet, aldus onderzoeker Maron. Hij vond dat onder 215.413 marathonlopers 4 deelnemers waren overleden tijdens of vlak na de wedstrijd. Een kans vanl op 50.000 dus. Alle vier hadden een ernstig hartgebrek. 'Men kan stellen', schrijft Maron, 'dat het risico van plotseling overlijden bij goed getrainde marathonlopers zeer gering is'. Conclusie. Langlopers zijn doorlopers. Door Judith Smits Jongeren uit de hele wereld eisen goede informatie over seks, anti conceptie en veilig vrijen. Dat blijkt uit Generation 97, een ver zameling van meningen van jon geren over zaken als abortus, aids, homoseksualiteit en liefde. „Japanse meisjes zijn seksueel erg actief, en de jonge meisjes Door Romke van de Kaa Wie een kleine tuin beplant, of een klein perk, heeft van nature de neiging om hiervoor ook alle maal kleine planten te gebruiken. Dit is het Madurodam-syndroom. Want op die manier creeer je een kaboutertuin en meestal is dat de bedoeling niet, tenzij je toevallig een liefhebber bent van minia tuurplantjes. Dat zie je bijvoorbeeld in de Chi nese tuincultuur, waarin bonsai boompjes met hun wortels hou vast zoeken op een mini-rots waarop vaak zelfs nog een mini- INFORMATIE Wie nadere informatie wil omtrent artikelen in deze bijlage, kan tijdens kantooruren bellen naar: 076-5312344 of 076-5312272. Schriftelijk reageren kan ook. Het adres daarvoor is: De Stem, redactie Lijf Leven, postbus 3229, 4800 MB Breda. Eindredactie: René van der Velden. pagode te zien is. Maar normaal gesproken wordt dit effect in de Westerse tuin zelden nagestreefd. En hoe paradoxaal het ook klinkt: ook in de kleine tuin be reik je met drie grote planten meer effect dan met dertig klein tjes, vooral wanneer die grote planten interessant van structuur zijn. Onlangs las ik in de krant, dat er ouderen zijn die zich schamen omdat ze er - door lichamelijk ongemak gedwongen - niet meer in slagen om hun tuin bij te hou den. Er zou een federatie van vrijwilligers in het leven geroe pen worden om deze beschaamde bejaarden te helpen met het on derhoud van hun tuin. Met alle respect voor vrijwilli gerswerk: worden hoveniers en beunhazen op deze manier niet in de wielen gereden? Komt er ook een vrijwilliger indien een oude eenzaat de ladder niet meer op kan om zijn dakkapel te verven? Of als zijn gootsteen lekt? Maar goed, ik zal me tot. de bota nische kant van het probleem be perken. Zou het niet beter zijn om naar een structurele oplos sing te zoeken en de tuin zo in te richten, dat het onderhoud blij vend beperkt wordt? Misschien met behulp van Melkert-hove niers, of personeel van de plant soenendienst wanneer die het 's winters minder druk heeft omdat er niets te schoffelen valt. Ik op per maar wat. Wie een tuin on- derhoudsluw wil maken, kan op verschillende manieren te werk gaan, maar moet de volgende richtlijnen goed in het achter hoofd houden. Muren en schuttingen vergen minder onderhoud dan een haag. Die moet geschoren worden. Overweeg of de tuinafscheiding niet weg kan. Bejaarden zijn gek op aanspraak. Als het dan toch een haag moet zijn, dan zijn ha gen van taxus of buxus een stuk minder arbeidsintensief dan bij voorbeeld liguster. Liguster moet wel zes keer per seizoen geknipt, taxus maar één maal. Gras moet worden gemaaid, tij dens het groeiseizoen iedere week. Het is handiger om de tuin te bestraten en vooral wanneer er in een mooi patroon wordt gepla veid, hoeft dat beslist niet lelijk te zijn. Gaten voor planten kun nen in de verharding worden uit gespaard en als de juiste beplan ting wordt gekozen, dan hoeft de tuin beslist niet op een parkeer terrein te lijken. Tussen straat stenen groeit vaak gras, maar dat kan worden voorkomen door ste nen of tegels in gestabiliseerd zand te leggen. Zand waaraan wat cement is toegevoegd dat uit hardt nadat de bestrating gelegd is. Water vergt minder onderhoud dan land. In een vijver hoef je niet te wieden, het onderhoud be perkt zich meestal tot een jaar lijkse schoonmaakbeurt. Mis schien komt daar de vrijwilliger dan toch nog van pas: om een maal per jaar voor de stramme senioren te water te gaan. Bo dembedekkers zijn arbeidsbepa- De Gunnera manicata: bladeren waar je onder kunt schuilen rend, maar laat u bij het aanko pen daarvan niet foppen en be denk wel dat kwekers en verko pers op tuincentra de neiging hebben om alles wat maar enigs zins in de breedte groeit een bo dembedekker te noemen, of die plant het onkruid nu tegenhoudt, of niet. Ik heb een ordinaire smaak en wat mij betreft: hoe groter hoe mooier. Als ik een plant zou moe ten kiezen voor mijn bestrate tuin, dan zou ik Gunnera mani cata nemen, een vaste plant van twee meter hoog met bladeren waar je tijdens een onweersbui met gemak onder kunt schuilen. FOTO ROMKE VAN DE KAA Gunnera manicata is niet hele maal winterhard en moet 's win ters met zorg worden afgedekt. Met piepschuim, dennetakken en oude tapijten, alles wat maar voorhanden is. Dat is nogal wat werk, maar hoe minder planten je hebt, hoe meer aandacht je er aan kunt besteden. denken dat ze geen condoom te ven te gebruiken. Ze denken t de seks dat een meisje springen. Dan wordt het meisj| niet zwanger. Meisjes zijn W naïef." Dit citaat is afkomstig van e 19-jarig meisje uit Japan enko»J uit het rapport. Gener het resultaat van een enquête® onder 700 jongeren in de 1 van 14 tot 28 jaar gehouden is. li ondervraagden zijn afkomstig» 54 landen verspreid over de «J reld. De samenstellers Nafis Sadik^el het Verenigde Naties BevolMj fonds (UNFDA) en Ingar BruC gemann van International PW ned Parenthood (IPPF) b&J drukken de noodzaak van g»e voorlichting. Want over één d zijn bijna alle jongeren het e®| jongeren hebben recht op w informatie over seksualiteit, a ticonceptie. De opvattingen over andere»! derwerpen zijn vaak verself lend. Zo vindt de meerderM van jongeren uit Europa, Ah'J en Azië dat op een jonge leeWT zwanger raken acceptabel isj wenselijk. Terwijl in de werelddelen jongeren er een taal ander beeld op na hou®! een vroege zwangerschap is'l gens hen problematisch en111 wenselijk. Op het punt van seksueel m I draagbare aandoeningen (SO j zijn de opvattingen ook ve Driekwart van de jongeren >s''* bewust van de risico's, maar groot deel van de jonger0" met name de Arabische la» n denkt dat alleen homoseks» prostitués en drugsverslaa11 SOA's kunnen oplopen. Meer dan de helft vindt dat a tus in alle gevallen verkeer Het is moord volgens hen. Geldig van 23/07 t/m 28/07 1997 Zolang de voorraad strekt, Zetfouten voorbehouden. Tip-artikelen verkopen wij tijdelijk. Advies: neem wat extra, want de voorraad is beperkt.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1997 | | pagina 22