Weekend
Hoe Bergen op Zoom zijn reputatie van onneembaarheid verloor
de stem
Heken
de stem
4esdtenaangratiSaandele
Haar bijnaam was De Maagd.
Nooit had iemand haar vero
verd, maar de Fransen slaagden
er in 1747 in om haar binnen te
dringen. De val van Bergen op
Zoom was wereldnieuws: tot in
Engelse kranten verschenen er
spotprenten. De Franse filosoof
Voltaire schreef een lofdicht, en
een reusachtige maquette van
Bergen op Zoom moest de Parij-
zenaars eerbied afdwingen.
Bergen op Zoom, zomer 1747:
een belegerde stad, verdedigd
door een generaal van 86 jaar!
Een zacht deinende boot
fluwelen briesje dat de b
ruggen op het voordek s'
Stralende zon en verdwe
stress. Een vaarvakantie
Turkse wateren kan dat
maal bieden. Ook al kcr
gelmatig alleen maar ko
ter uit de douche. Een a
stress-vakantie voor deg
graag luieren en toch oo
bezienswaardigheden w
meepikken.
Britse toeristen
onder
ZATERDAG 12 JULI 1997 D2
Beschaving zit van binnen, wilden grootmoe
ders hun huwbare kleinzoons vroeger doen ge
loven. En het klonk bijna synoniem aan schoon
heid die aan een uiterlijk niet af te lezen viel.
Aankomende schoonkleindochters, wier aan
trekkelijkheid niet bleek uit strakke lijnen of
overeenkomst met kalendermodellen, konden
op zulk een welwillendheid rekenen. Mits ze
natuurlijk op tijd een rolletje flikken, een flesje
4711 of een stukje Mayazeep meebrachten. Het
lieve karakter, de goede inborst en de veron
derstelde zorgzaamheid werden ermee bewe
zen. Een frisse toet of thee drinken met gehe
ven pink waren interessant, maar niet meer
dan uiterlijkheid. Waar het echt om ging, was
slechts door ervaring te herkennen maar ver
welkte nimmer.
De moderne tijd gelooft hier niet meer in. Intel
lectueel niveau wordt vertaald in golf-handi-
caps, inkomstenbelasting in space wagons en
carrière in zonnehemels. Een helikopter-skiva
kantie in Alaska betekent succes, een collectie
Hugo Boss kostuums suggereert specialistische
bekwaamheid, een zwierig mannelijke hoed
impliceert creativiteit en een verzameling van
vijfhonderd zelden gedraaide cd's staat voor
beschaving.
Het innerlijk wordt afgemeten aan de buiten
kant. Een sollicitant naar de functie van afde
lingshoofd in een bejaardencentrum, kan die
baan vergeten als hij voor komt rijden in een
ongewassen auto. Iemand die zo weinig inte
resse blijkt te hebben voor zijn spullen, kan niet
zorgzaam zijn. Een voetballer zonder drie
knoopjes openstaande polo en een suggestief
pluisje borsthaar, maakt geen schijn van kans
op een miljoenencontract. Geen vent, waarmee
gescoord kan worden en zodoende geen ver
mogen waard. Een examenkandidate met van
nervositeit uitgelopen mascara, krijgt minstens
een punt minder. Geen zelfvertrouwen, geen
uitstraling en dus ook minder kennis.
Een zachte g duidt op onbetrouwbaarheid.
Roomse gluipkoppen zijn het, die niet in staat
zijn tot de schraperige beschaving van Bezui-
denhout, Minervapiein en Schieweg. Noorde
lijk knauwen is gierig, terughoudend en wan
trouwend. Een oostelijke tongval is hoken,
truckerspensen, Normaal en gooien met bier. In
elk geval voor de Koninklijke Luchtvaartmaat
schappij. Want een meisje, misschien zeifs da
me, die stewardess wilde worden, kwam niet
door de selectie. Haar accent uit de buurt van
de IJssel bleek onverdrageiijk.
Hoe haar Engels was, de voertaal in de lucht,
haar dienstbaarheid, haar snelheid van serve
ren was niet aan de orde. Evenmin of ze be
stand was tegen jet lags, of hoe ze kapers wist
te pareren. Haar n's schrokken Bouw af. Want
hoe mooi en vruchtbaar ze ook toonde, er was
geen garantie dat ze midden boven de oceaan
niet ineens oerendhard zou loeien.
Had ze zuiker gezegd of zoep, er was geen vuil
tje aan de lucht. Dat mag, want dat is randste
delijk modern. Zelfs een spoor van Rotterdamse
'rooje kool' is niet langer een bezwaar. Radio
en televisie gaan immers voor. Een accent uit
Holland is re$u.
Surinaams mag, want niemand wil te boek
staan als racist. Een weerman met een klank
van mist en mest wordt zelfs populair. Want
wie kan beter voorspellen dan een uit de klei
getrokken boer of de zwaluwen morgen weer
vertrekken. Maar dezelfde Surinamer of ama
teur-meteoroloog moet niet verwachten se
rieus genomen te worden als de zender sluit.
Dan bewijst zijn dubbele w of volkse 'slaop'
hoe dom en achterlijk zwartjes en buitenlui
zijn.
Nederland heeft een standaardtaal, vroeger Al
gemeen Beschaafd geheten. Een dialect uit de
Randstad. Ontsproten aan het huwelijk van
Hollands en import-Brabants, in de zeventien
de eeuw meegenomen door Antwerpse aan
zienlijken in hun ballingschap. Dit taaltje van
vermenging en bastaardij kreeg de macht. Aan
de Amsterdamse grachten, op het Haarlems
Groot- en Klein Heiligland en op het Binnenhof
van Den Haag. Deze taal werd voorbeeld en
dus norm, net als het Parijs' van het hof der Lo-
dewijken de na te volgen uitspraak werd in
Frankrijk.
In grote landen werkt het echter anders dan in
kleine. Hoe centralistisch de cultuur ook is, niet
alle macht en aanzien wordt verzameld in het
middelpunt. In Groot Brittanniê is de Received
Pronunciation de taal der Queen en Oxbridge.
Maar ook aan de universiteiten van Edinburgh
en het Welshe Bangor leeft en werkt nog wel
een enkele grote, uit de streek afkomstige ge
leerde. Ook zo iemand dient een paar keer per
jaar zijn deskundig commentaar te laten horen
op de toestand in de wereld. Zijn accent is geen
probleem voor de BBC. Zo lang de inhoud maar
de moeite waard is.
Britse mediapersoonlijkheden mogen laten ho
ren waar hun wieg heeft gestaan. Amerikanen
helemaal en voor Duitstaligen is het vanzelf
sprekend de enigszins geacheveerde variant
van hun streektaal te gebruiken. Geen Oosten
rijker of Beier die wil klinken als Beriijner. In
Nederland is zoiets ondenkbaar. Een vakbonds
man die met collegae in zachte g's communi
ceert, doet zijn best een keelgeluid op te zetten
als hij naar de bondsraad moet. Nederlands is
pas van niveau als het een uiterlijk heeft van
het Westen. Gewestelijk en westelijk verschil
len meer dan een lettergreep.
De verovering van De Maagd
Het Franse bombardement op Bergen op Zoom, juli 1747.
Door Hans Rooseboom
Op 12 juli 1747 sloeg de Franse ge
neraal Woldemar von Lowenthal
zijn tenten op voor de poorten van
Bergen op Zoom. Een week later, op 19 juli,
begonnen de beschietingen op de stad. Het
zou tot in september duren voordat de Fran
sen de zwaar beschadigde vesting konden
binnentrekken. Het waren maanden waarin
er zwaar op de stad werd gebeukt.
Bergen op Zoom gold als een onneembare
vesting. De stad droeg de bijnaam De Maagd
(in het Frans La Pucelle), en dat was niet voor
niets. Nooit had iemand haar veroverd, ook
tijdens de Tachtigjarige Oorlog was het de ge
niale veldheer Spinola niet gelukt. Degene die
Bergen op Zoom binnen wilde dringen, moest
nog opstaan.
Maar in 1747 was het zo ver. Het kostte twee
maanden en er waren volgens sommige schat
tingen 70.000 soldaten aan Franse zijde voor
nodig om de schepping van vestingbouwer
Menno van Coehoorn te bedwingen. Op het
moment dat de soldaten binnentrokken, lag
de stad als gevolg van de zware bombarde
menten grotendeels in puin. De Grote Kerk
was aan flarden geschoten, de Hoogstraat en
de Huijbergsestraat waren kapot. De stad
moest na 1747 opnieuw gebouwd worden.
Prenten
Over het beleg en de val van Bergen op Zoom
in de zomer van 1747, precies 250 jaar gele
den, is in het gemeentelijk museum Het Mar
kiezenhof een tentoonstelling ingericht. Op
60 prenten uit die tijd wordt de hele geschie
denis uitgebeeld. Het beleg van Bergen is uit
stekend gedocumenteerd: het was destijds
groot nieuws in heel Europa. Het was het ge
sprek van de dag. Veel tekenaars en schrijvers
hebben er hun krachten aan gewijd. Opval
lend is het aantal spotprenten dat in de inter
nationale pers aan Bergen op Zoom werd ge
wijd.
Behalve plaatjes zijn er op de tentoonstelling
ook huiveringwekkender zaken te aanschou-
De Franse generaal Von Lowenthal leidde het beleg van Bergen op Zoom in de zomer
1747. FOTO'S GEM. ARCHIEFDIENST BERGEN OP ZOOM
wen. Het zijn de kanonskogels waarmee de
Franse artillerie vanuit het zuiden de stad be
schoot. Er zijn ontzagwekkende projectielen
bij, die zelfs de sterkste man van Nederland
geen centimeter van de grond krijgt. Als je
dergelijke kogels ziet, besef je de verwoesten
de impact die ze gehad moeten hebben.
Politiek
De vraag die hier gesteld moet worden luidt:
waarom werd de Nederlandse vestingstad
Bergen op Zoom in het midden van de 18e
eeuw door Frankrijk belegerd en veroverd?
Het antwoord op die vraag heeft alles te ma
ken met de internationale politiek. Met het
Europese krachtenveld waarop de groot
machten Frankrijk, Pruisen, Oostenrijk en
ook de republiek Nederland hun spel speel
den.
Het beleg van Bergen op Zoom was onderdeel
van de Oostenrijkse Successie Oorlog. Suc
cessie betekent troonopvolging. In het zeer
grote Oostenrijk (waartoe ook België hoorde)
bestond sinds 1740 een crisis rond de keizers
troon. Er was wel degelijk een keizerin, Maria
Theresia, maar er waren kapers op de kust.
Verschillende pretendenten betwistten haar
het keizerschap. En zoals dat gaat grepen de
andere Europese landen de gelegenheid aan
om de verscheurdheid van Oostenrijk uit te
buiten. Frankrijk koos partij voor de ene
pretendent, Pruisen (Duitsland) voor de an
dere, Nederland en Engeland stonden aan de
kant van de zittende keizerin.
Oorlog
Zo leidde, ook toen al, een relatief kleine zaak
tot bittere tegenstellingen en zelfs oorlog in
Europa. Het zou later nog ettelijke malen ge
beuren, met veel gruwelijker gevolgen.
In 1747 verklaarde de Franse koning Lode-
wijk XV Oostenrijk de oorlog. Het meest na
bije object was de Oostenrijkse Nederlanden,
oftewel België. In het kielzog van de verove
ring van België ondernam het Franse leger
ook aanvallen op vestingssteden in het zuiden
van Nederland, als straf voor het steunen van
Maria Theresia.
De Franse troepen veroverden Sluis en Sas
van Gent, en waren belust op Maastricht.
Maar Maastricht werd verdedigd door een
enorm garnizoen, dat voornamelijk uit Brit
ten bestond. Om dat garnizoen van Maast
richt weg te lokken besloot Frankrijk in juli
1747 om Bergen op Zoom te belegeren. Maar
in de loop der navolgende maanden verander
de het beleg van de Markiezenstad van aflei
dingsmanoeuvre in hoofddoel.
Garnizoen
We zeiden het reeds, de stad had vermaarde
vestingwerken met een reputatie van on
neembaarheid. Toch was de verdediging van
de stad een probleem, en dat lag aan de aard
en de samenstelling van het garnizoen. Ne
derland kende in de 18e eeuw geen dienst
plicht. De landsverdediging was uitbesteed
aan buitenlandse huurlingen, met inbegrip
van buitenlandse officieren.
Het garnizoen van Bergen op Zoom bestond
voor een deel uit Duitse huursoldaten. De in
totaal negen regimenten, een kleine 15.000
man, stonden onder leiding van een aantal
Duitse prinsen, die elkaar het licht in de ogen
niet gunden. Een gezonde samenwerking tus
sen deze heren zat er niet in. Dus toen de be
dreiging van de stad in juli 1747 goed duide
lijk werd, greep Den Haag in.
De verdediging van de stad werd toever
trouwd aan een oude rot, de generaal baron
Isaac von Cronström. Dat was een ervaren ge
neraal met een lange staat van dienst. Een
zeer lange staat van dienst, want de man was
inmiddels 86 jaar oud. Zelf had deze Cron-
stöm helemaal geen zin in het karwei. Hij
voerde zijn zwakke gezondheid en talrijke
kwalen als argument aan, maar er hielp niets
aan: op 14 juli, twee dagen na de aankomst
van de Fransen aan de zuidzijde van Bergen
op Zoom, nam Cronström zijn intrek in het
Markiezenhof - zijn hoofdkwartier tijdens het
beleg.
Professioneel
Over de uiteindelijke val van Bergen op Zoom
bestaat nog altijd geen duidelijkheid. Lange
tijd ging men uit van verraad, maar het wordt
steeds aannemelijker dat de inname van de
stad door de Fransen uitstekend en professio
neel is voorbereid. Vóórdat het beleg daad
werkelijk begon, wemelde het in de stad al
van spionnen, vooruitgeschoven waarnemers,
die de staat van de vestingwerken nauwkeu
rig vastlegden en doorgaven.
Vervolgens groeven de Fransen, eenmaal voor
Bergen op Zoom aangekomen, een uitgekien
de stelsel van gangen en loopgraven. Vanuit
hun stellingen, tamelijk ver buiten de stad,
groeven zij zigzagsgewijs loopgraven en wal
len. Door die gangen konden zij, niet gedeerd
door Bergs afweergeschut, tot vlak onder de
wallen van de stad komen. Voeg daarbij het
feit dat Frankrijk in maarschalk Sebastian
Vauban een even geniale vestingbouwer had
als 'onze' Menno van Coehoorn, en je beseft
dat er aan die kant een grote kennis bestond
van de sterke en zwakke zijden van verde-
dingswerken.
FOTO DE STEM/DICK DE BOER
Hoe het ook zij, de stad werd ingenomen, in
september 1747. Het was, en is nog altijd, de
meest traumatische gebeurtenis in de ge
schiedenis van de stad. Niet alleen werd een
derde van Bergen op Zoom kapotgeschoten
de verovering koste ook veel mensenlevens.
Er bestaat een ooggetuigeverslag, geschreven
door dominee Johannes Janssen, die ten tijde
van de inname nog maar net beroepen was.
Het boekje van Janssen heet Kort en beknopt
verhaal van 't gepasseerde ten tyde van de
overrompeling der stad Bergen op Zoom op
den 16 September 1747. Alsmede de detailje
van 't garnizoen, en de dispositie des daags te
voren gemaakt, door Johannes Janssen. Bene
vens des autheurs wedervaren en bittere ont-
moetinge op dien dag en volgende dagen over
gekomen.
„Onze stad is door die ongelukkige overrom
peling geworden tot een beschreijelijk treur
toneel," schrijft Janssen, „waarop niet dan
gruwzame vertooningen van moord en wreed
heid, van rooven en plunderen, met allerlei
mishandelingen gezien wierden, en 't bloed
van onnozele, zonder klein of groot, zonder
zieken of gequetsten, ja zonder Roomsche of
Gereformeerde te ontzien, als beeken uitge
stort wierd. Die er ooggetuige van geweest is,
moet bij het herdenken van alle die gewelde-
naryen en wreedheden nog t'zidderen en be
ven."
Snaphanen
Janssen vervolgt: „De stad krielde van Fran-
schen, die ginds en herwaards liepen met de
bajonetten op de snaphanen. In de huizen aan
beide zyden van de straat hoorde men een
vreeslyk geklop, waardoor kisten en kasten in
stukken wierden geslagen, alsmede het aller
naarste geschreeuw van de arme inwoon-
ders."
Méér dan een jaar werd Bergen op Zoom door
de Fransen bezet gehouden, en al die tijd kg
de stad er als een puinhoop bij. Zo trots was
Frankrijk op het veroveren van de stad, dat er
een stroom van gedichten over verscheen. De
beroemdste schrijver was Voltaire. Van de be
faamde vesting werd een grote maquette ge
maakt die in Parijs tentoongesteld werd. Er
zijn pogingen gedaan die maquette naar He'
Markiezenhof te halen, maar dat is niet ge
lukt. Overigens beschikt Het Markiezenhof
over een eigen maquette, die permanent te
zien is, en ook nu. De tenoonstelling 'Bergen
op Zoom 1747' is in die maquettezaal inge
richt.
Vrede
In december 1748 werd de Vrede van Aken
gesloten, de vrede tussen Frankrijk en Neder
land. De Fransen gaven Zeeuwsch-Vlaande-
ren en Bergen op Zoom terug. Het beleg ha"
naar schatting 4000 doden gekost. De lijken
werden begraven in de Franse loopgraven, d®
vervolgens direct werden dichtgegooid.
In Den Haag werd iets later een parlement®"
re enquête ingesteld naar het hoe en waart®
van de val van de stad. De inmiddels 88-jan-
ge generaal Cronström beriep zich daarbij op
zijn slechte gehoor. In Bergen op Zoom zp
begon de wederopbouw. Al vier jaar late
werd de geheel herbouwde Grote Kerk op
Markt ingewijd, compleet met de karakteris
tieke 'peperbus' die nu nog het silhouet va
de stad bepaalt.
'Bergen op Zoom 1747'. Prenten, tekeningen
documenten. Het Markiezenhof, Steenberg
estraat 8, Bergen op Zoom. Geopend din™"3
t/m zondag van 11.00-17.00 uur. (dm 28 sep
tember)
Door Karen Wijnen
De boot schommelt z
zacht briesje strijkt
ruggen op het voord
lende zon schijnt op het glashelde
de Aegische Zee. Na twee uur al
land heel ver weg. De Yosun, ee
boten van de Nederlands-Turkse
pij Tussock Cruising (gevestigd
en Bodrum) zet koers van Biteg na
baai, een paar uur varen.
De avond tevoren zijn de passa
vliegveld door een Turkse delegat
en met de bus naar de boot gebra
schuift aan voor een glas cham"
nachtelijk hapje. Ondertussen wo
fers naar de kooien gebracht, en h
kennismaking op het dek plaats.
De volgende ochtend waan je je
Het ontbijt staat klaar, de boot
schilderachtig haventje te liggen
ningsleden lachen vriendelijk als j
komt. Goed, één minpuntje: omda
met draaien, is er geen warm wa'
dus koud douchen. Maar is er ee
nier om goed wakker te worden
te beginnen?
Prachtig landschap
Zo'n vaarcruise is een ideale vaka
veel wil zien, maar geen zin he
voor in een bus, auto of trein te
het dek van de boot zie je een p
schap aan je voorbijtrekken: k
witte stadjes, bergen en strand,
onvermijdelijk: binnen een paar
stress van je af, zelfs de groots
denkt echt niet meer aan het b-
terstallig werk.
Uiteraard is het belangrijk met
je op de boot zit. De klassieke, ho
ten (gulets) variëren in groott
plaats aan zes personen op de kl
achttien op het grootste exempla
I. Dat je het grootste deel van de
gezelschap doorbrengt, blijkt o
meen toch weinig problemen of
Door Bob van Huët
Fransen, en niets vermoedende
Nederlanderse vakantiegangers
m Frankrijk, kunnen zich maar
beter voorbereiden op een Brit
se toeristeninvasie.
Volgens schattingen van Britse
veerbootmaatschappijen en
reisorganisaties zal een record
aantal Britten in juli en augus
tus het Kanaal oversteken voor
een onverwacht aantrekkelijke
vakantie bij de overburen. Vorig
jaar kozen 9,6 miljoen Britten
voor Frankrijk. Maar dit jaar
zuilen dat er zeker 25 procent
meer zijn, zo wordt voorspeld.
tse visorganisaties hebben
e® fenomenale' belangstelling
Se_registreerd voor met name de
°te d'Azur, de Atlantische
ustplaatsen en de Parijse regio.
Pl°tselinSe reislust naar
e, Gallische land bestaan drie
e enen: 1. de zeer hoge waarde
van het Britse pond sterling,
°or het eerst sinds acht jaar is
pond weer tien franc waard;
het beroerde weer in juni,
itse meteorologen hebben de
en T Semeten sinds 1860
tlai 'extra vakantiegeld
miljoenen Britten hebbe'
"vergehouden aan de lucratiev
i: ortnatie van Imn coöpera
cjiile spaarkassen tot commer
rLf, .hanken. Gemiddeld i
innn voor een waarde v~
de p ritten zoeken dus massaa
ken se zon' Bovendien bul
ook W Van ^et Seld en zijn z
lanter eens S°ed gemutst. He
- e vanwege recente sport
vv e-gc ieceiue sp
zen teS6n' Opiniepeilingen wij
0Dtim°^Wens op een algemen
deve u Cher stemming sind
Blair Van Premier Ton
