Saté en gehakt
van schimmels
Jongensdroom in de broekzak
In Den Haag wemelt het deze zomer van de stijlvolle heren
R
EET wijzer
Lekker voor kinderen
DE STEM
SURPLUS
EJ
DE STEM
Zwitserse 'officiersmes' bestaat honderd jaar
Astronauten
Design
Strijd
Tools
Teruggefloten
Langer
VRIJDAG 6 JUNI 1997
De geur van dandy's
Je hoort het woord bijna nooit
meer. Maar het ruikt onmis
kenbaar naar de negentiende
eeuw: dandy. Er doemen vage
beelden op van heren met te
verzorgde snorren en bakke
baarden, strakke pantalons,
een rotting, een tbc-kleurtje.
Den Haag wordt deze zomer
de stad van de dandy's. De
dandy lijkt een historisch ver
schijnsel, maar hij bestaat nog.
En in tegenstelling met toen
kan hij nu in alle lagen van de
bevolking opduiken.
Door Nico Koolsbergen
Als er in Nederland één stad be
staat waar de dandy kan gedijen,
is dat Den Haag. Daar houdt Ha
re Majesteit hof, daar vinden we
de ambassadeurs, daar voelt de
schaarse overgebleven adel zich
thuis. In Museum Het Paleis
wordt vanaf morgen een tentoon
stelling gehouden waar dandy's
uit verleden en heden centraal
staan. Vanaf de eerste en be
roemdste, Beau Brummell, tot een
eigentijdse Nederlander als Jules
Deelder. Met aandacht voor hun
kleding, hun gedrag, hun wereld.
Wat is een dandy? Een sluitende
definitie bestaat niet. De dandy
uit zich in verschillende vormen.
George 'Beau' Brummell (1778-
1840) was de eerste echte dandy,
maar geen modepop. Wel be
steedde hij extreem veel aandacht
aan zijn lichaam. Hij begon iedere
dag met vier uur baden en toilet
maken - een gewoonte die hij
voortzette toen hij in de gevange
nis belandde.
Brummell was onopvallend ge
kleed. Het ging hem om de goede
smaak, niet om extravagantie.
Wel maakte hij een wetenschap
van het strikken van de das.
Brummell leefde - als alle dandy's
- op andermans kosten. Hij was
een intimus van en had enorme
invloed op de Britse kroonprins,
de latere koning George IV. Zon
der adoratie van anderen kan de
dandy niet bestaan.
Dandyisme is een manier van
zijn, en manifesteert .ziclj niet al
leen in het zichtbare. In Oscar
Wildes boek The picture of Dori
an Gray ontmoeten we Lord Hen
ry Wotton - Wilde typeerde met
deze figuur zichzelf. De lord is in
nemend, humoristisch, ad rem,
intelligent, nonchalant, rijk. Hij
minacht de lagere klassen en kent
geen emotie of moraal. Hij filoso
feert over de zin van het leven -
die is er niet - en besteedt al zijn
tijd aan luxe diners en kunst. Wat
niet mooi is, is slecht. Toch is hij
niet onsympathiek. Lord Henry is
het prototype van een dandy.
Engeland is de bakermat van het
dandyisme. In betere kringen in
het perfide Albion geldt het nog
steeds als slecht gemanierd om in
gesprekken serieus, praktisch en
recht voor zijn raap te zijn. Fran
sen als Charles Baudelaire (1821-
1867) keken de kunst van de Brit
ten af - al was Baudelaire als een
echte dandy vooral zichzelf. Voor
wie de boeken van P.G. Wode-
house kent: Bertie Wooster lijkt
Schilderij van Robert de Montesquiou, een befaamde Franse dandy.
Modeprent van herenkleding uit een tijdschrift uit 1854.
op een dandy maar mist de bijbe
horende intelligentie.
Dandy's keerden zich tegen de
natuur. Schilder James McNeill
Whistler: 'A sunset is vulgar.'The
best nature can do is to imitate
art'. Baudelaire: 'De vrouw is na
tuurlijk, dat wil zeggen ontzet
tend'.
Drs. Ietse Meij is conservator kos
tuums van het Haags Gemeente
museum, dat de tentoonstelling
organiseert. In Museum Het Pa
leis, want het eigen museum
wordt verbouwd. Zij heeft onder
meer de dandy-garderobes van
rond 1900 onder haar hoede die
op de expositie te zien zijn. We
mogen even kijken. Nog steeds
om te likkebaarden. Nog steeds
modieus. Nog steeds iets om in
gezien te willen worden.
De navolgers van Brummell sta
ken veel energie in hun uiterlijk.
Ze waren de trendsetters van de
toenmalige mode, zegt Ietse Meij.
De toonaangevende rol van hof en
adel was voorgoed voorbij. Dat is
nog zo; de hoeden van onze vor
stin vinden weinig navolging. De
reizigers van toen hoefden ook
niet met het vliegtuig dus nam
een zichzelf respecterend heer op
■reis 48 gekleurde en witte dassen,
2 stroppen met baleinen, 2 zwarte
zijden dassen en een klein strijk
ijzer mee. Dat hoorde zo.
„Dandy's kenmerkten zich door
een superieure geest," zegt Ietse
Meij. „Ze waren zelf geheel af
hankelijk van bewonderaars (met
name de adel), maar keken neer
op anderen. Hun humor was su
bliem, ze konden verrassend uit
de hoek komen, anderen paf laten
staan. Brummell was een van de
eerste moderne mensen. Hij dacht
vanuit zichzelf. Was eigenzinnig,
zelfbewust."
De dandy speelt toneel, maar zo
consequent dat het de vraag is of
we dit nog theater kunnen noe
men. „De dandy had behoefte aan
esthetiek, daar ben ik van over
tuigd," zegt Ietse Meij. „Maar om
dat dag en nacht vol te houden...
Als je zo geadoreerd wordt, kun je
niet meer terug. Adeldom ver
plicht!" Ook het spelelement is
wezenlijk voor het optreden van
de dandy. Of zou Jules Deelder
het allemaal menen?
Op de tentoonstelling worden di
verse dandy-scènes uitgebeeld
waaronder het diner noir uit de
roman A rebours van J.-K. Huys-
mans. Hoofdfiguur Des Esseintes
uit dit boek noodt zijn vrienden
ter gelegenheid van zijn tijdelijke
impotentie voor een stemmig di
ner. Alles is zwart: de dranken, de
spijzen, het servies. De uitnodi
ging oogt als een rouwkaart en
een zwarte fontein spuit zwarte
inkt. Lang is gedacht dat Des Es
seintes was gemodelleerd naar
een van de beroemdste Franse
dandy's: Robert de Montesquiou,
maar Huysmans verklaarde aan
het eind van zijn leven dat hij
zichzelf had beschreven.
Bij de 'zomerdandy' rond 1900
hoort een witte garderobe. Een
Nederlandse dandy uit die tijd
was schrijver Louis Couperus.
Toen hij door financiële nood ge
dwongen lezingen ging geven,
deed hij dat in rok en niet van
achter een lessenaar maar staan
de bij een marmeren zuiltje. Ne
derland keek zijn ogen uit.
De expositie toont portretten van
dertig beroemde dandy's, mode
tekeningen, spotprenten, kleding-
accessoires. De decors (van het
ontwerpersduo Ravage) ademen
een negentiende-eeuwse sfeer.
Het Louis Couperusmuseum ver
zorgt lezingen in Het Paleis en
houdt zelf een tentoonstelling
over Couperus onder het motto:
Een Dandy Declameert. In het
Haags Filmhuis draaien klassie
kers als The picture of Dorian
Gray. De Hofstad is een zomer
lang dandy-stad.
Zijn er nog dandy's? Vroeger, zegt
Ietse Meij, waren dandy's van
adel of er nauw mee verbonden;
daar waren goede manieren altijd
al vanzelfsprekend. „Een dandy
zou nu in elke bevolkingsgroep
kunnen opstaan. Nu hebben veel
mensen de kans zich te ontwikke
len."
Maar de ware dandy's van deze
eeuw zijn de modeontwerpers en
vormgevers. Karl Lagerfeldt is de
'dandy ten top', zegt Ietse Meij.
Hij bedacht de paardenstaart
voor mannen en bewees dat je
daarmee 'netjes' voor de dag kunt
komen. De Japanse ontwerper
Yoshi Yamamoto toonde aan dat
onder een kostuum zeer wel een
T-shirt gedragen kon worden,
met toch een chique resultaat. Op
de tentoonstelling te zien.
En verder? Soms herkennen we
dandy-trekjes in bepaalde men
sen. In Frits Bolkestein bijvoor
beeld of dichter Gerrit Komrij.
Schrijver Godfried Bomans had
er wat van. Jules Deelder figu
reert zelfs op de tentoonstelling.
Maar zeldzaam zullen ze in Ne
derland wel blijven. Want de dan
dy staat haaks op onze grootste
wijsheid: doe maar gewoon, dan
doe je al gek genoeg.
De Dandy - Kleding, Kunst en Litera
tuur. Van 7 juni tot en met 31 augus
tus in Museum Het Paleis, Lange Voor
hout 74, Den Haag, dinsdag tot en met
zondag van 11 tot 17 uur. Entree 10,
kortingen voor 65-plussers, groepen
en kinderen.
Vandaag een evergreen. Dit recept was al vele malen
voordat het in de krant kwam en is ook daarna ettelijke keren be!
proefd. De reden is simpel: iedereen vindt het lekker, mits hij niet
vegetarisch is. Krijg je moeilijke eters - en dat zijn vaak kinderen
- dan doet dit recept het altijd goed.
Door Marijke Prins
Dit is een gerecht dat ook zeer in de smaak zal vallen bij de kok, Hel
is gezond, voedzaam en gemakkelijk voor een grote hoeveelheid
eters te maken. Zijn Indische karakter ontleent de pastei aan enkele
oosterse kruiden die erin worden verwerkt. Het gaat evenwel om een
subtiel accent, dat de pastei zijn aantrekkelijke karakter verleent,
Indische pastei
Voor vier personen
Voorbereidingstijd: 20 minuten
Kooktijd: 40 minuten
400 gehakt (half-om-half of rund)
1 middelgrote ui
1 prei van ongeveer 200 gram
1 volle theelepel gemalen koriander (ketoembar)
1 volle theelepel laos
350 gram doperwten (pot of diepvries)
350 gram beetgaar gekookte wortelen
3 eetlepels fijngesneden peterselie
1 kilo geschilde aardappelen
1 kopje melk
nootmuskaat, peper en zout naar smaak
50 gram boter
paneermeel
Smelt de helft van de boter en smoor hierin de gesnipperde ai.
Doe hierbij laos, ketoembar en eventueel peper en zout naar
smaak. Het gehakt wordt nu in de pan gedaan en tot een rul
mengsel gebakken. De fijngesneden en gewassen prei
het gehakt en wordt enkele minuten meegesudderd. Het
kan nu onderin een hoge ovenschaal.
Komen de doperwtjes uit een potje, dan kunnen ze worden afge
goten en gemengd met de beetgaar gekookte wortelen. Het groen
temengsel, gemengd met de peterselie, kan nu boven op het ge
hakt in de ovenschaal. De aardappelen worden gaar gekookt en
tot puree gestampt met wat boter, melk, geraspte nootmuskaat en
peper en zout naar smaak. De puree wordt bovenop de groente in
de schaal gedaan en mooi glad gestreken.
Strooi wat paneermeel over de puree en leg verspreid over de
schaal enkele vlokken boter. Zet de schaal midden in een op 201)
graden voorverwarmde oven (stand 3-4). De pastei is klaar om
op te dienen wanneer na driekwartier er een egaal bruin korstje
op de puree is ontstaan.
Een ouderwets toetje, even eenvoudig als lekker, besluit deze
maaltijd.
Verborgen beschuiten
14 liter yoghurt
4 beschuiten
handvol rozijnen
2 theelepels gemalen kaneel
4 afgestreken eetlepels basterdsuiker
Op een bord wordt een beschuit gelegd, die met kaneel wordt be
strooid. Over de beschuit gaat een scheut yoghurt. De yoghurt
wordt op zijn beurt bestrooid met basterdsuiker en rozijntjes.
Veel vleesvervangende producten
hebben de naam van een stuk vlees.
Een 'vegetarische hamburger'
klinkt aantrekkelijker dan 'so-
jaschijf', zullen de fabrikanten
denken. Linda McCartney, die een
eigen lijn vegetarische producten
op de markt brengt, heeft zelfs sau
cijzenbroodjes en een soort braad
worst.
Ook de nieuwe producten van het
merk Quorn hebben zo'n afgeleide
naam: 'saté stukjes' en 'fijngehakt'.
Dat ligt beter in de mond dan 'stuk
jes schimmelcultuur'. Dat is wel de
basis van alle Quorn-brokken. De
fabrikant spreekt liever van 'een
soort paddestoel', wat minder pre
cies is maar wel smakelijker klinkt.
Het fijngehakt is een
product dat rul gebakken kan woi-
den, zoals gehakt van vlees. H(
kan worden gebruikt in bijvoor
beeld spaghetti. De satéstukjes zit
gemarineerde brokjes Quorn 4
voor Oosterse gerechten zijn I*
doeld. Deze twee nieuwe vleesw-
vangers zijn vanaf begin juni vt
krijgbaar bij verschillende super
markten en natuurvoedings»
kels.
Het aantal vegetariërs stijgt !M
Jaarlijks groeit de groep vleesver
laters met vijftien procent. Ookg
willen gevarieerd kunnen els
bleek uit marktonderzoek. V®
daar de groei in het aantal versckï1
lende soorten vleesvervangers.
Door Jules Hezemans
Jongensdroom, mini-gereed
schapskist en erkend kunst
werk: het zakmes is het alle
maal. Ondanks zware concur
rentie is de populairste soort
nog altijd van Victorinox, dat
precies honderd jaar geleden
met het allereerste 'officiers
mes' kwam. Deze benaming
moet tussen aanhalingstekens,
want het ding heeft nooit offi
cieel in enig leger gediend.
In het jeugdboek 'Het zakmes'
van Sjoerd Kuyper draait alles
om een groot rood zakmes. Het
zesjarige manneke Mees heeft er
een van het soort dat veel kinde
ren graag willen hebben: met kur
kentrekker en schaartje. Hij be
leeft er heel wat avonturen mee.
INFORMATIE SURPLUS
Wie nadere informatie wil omtrent
artikelen in deze bijlage, kan
tijdens kantooruren bellen naar
076-5312344 of 076-5312272.
Schriftelijk reageren kan ook.
Het adres daarvoor is:
De Stem, redactie Surplus,
postbus 3229,4800 MB Breda.
Eindredactie: Wim van Leest.
Het Zakmes werd een populair
boek, dat enkele jaren geleden
met veel succes is bewerkt tot
film en televisieserie. De aan
trekkingskracht is begrijpelijk.
Zo'n zakmes is een jongens
droom. Ideaal voor het maken
van een boomhut of het snijden
van een houtje of appel. Het kan
een gevaarlijk ding zijn -ik
mocht, zoals veel vriendjes, vroe
ger geen mes hebben van m'n
moeder. Dat verbod maakte het
mes alleen maar aantrekkelijker.
Helaas blijkt de gevaarlijke kant
als een ruzie met een messteek
eindigt. Desondanks is het zak
mes eerder beroemd dan berucht.
Het Zwitserse officiersmes, het
bekendste en meest gewilde type
zakmes, is fameus als mini-ge
reedschapskist. De meeste soor
ten hebben behalve een mes ook
een kurkentrekker en een blik
opener. Dat is met allerlei slim
migheden uit te breiden, zoals
een pincet, een houtzaag en een
mini-combinatietang.
Het Swiss Army Knife is stan
daardgereedschap voor de be
manning van de Space Shuttle.
Met de schroevendraaier van z'n
Victorinox redde de Duitse astro
naut Ulf Merbold een paar jaar
geleden een Shuttle-missie. De
mini-gereedschapskist gaat mee
op expedities naar Noordpool en
evenaar.
De Nederlander Edward Bekker,
professioneel expeditie- en berg
gids in de Franse Alpen, heeft al
tijd een kleine Victorinox bij zich.
„Heel handig, bijvoorbeeld als ie
mand vast komt te zitten met een
touw. Dat gebeurt wel eens. Maar
ook vanwege de kurkentrekker is
het een fijn ding. We zitten hier
immers in Frankrijk."
Het gemiddelde zakmes is echter
nog nooit hoog in de bergen of in
het oerwoud geweest, weten fa
brikanten en handelaren. Het ligt
ongebruikt in de lade, gaat mee
naar de camping of zit op de
plaats waaraan het zijn naam
dankt: de zak. En daar wordt het
hooguit uit te voorschijn gehaald
om een appeltje te schillen of vui
le nagels schoon te maken.
Overigens is de definitie van een
zakmes al lang niet meer dat het
ook in je zak moet kunnen. Het
paradepaardje van Victorinox is
de SwissChamp met liefst 31
functies, van een houtzaag tot
een speld. Het ding weegt maar
liefst 185 gram. Met zo'n ding in
de zak zou je bijna scheef gaan
lopen. Toch is het een wonder-
derbaarlijk handzaam ontwerp,
zo oordeelde het Museum of Mo
dern Art in New York dat de
SwissChamp heeft opgenomen
in de collectie van de afdeling
architectuur en design.
De opmars van het zakmes be
gon een eeuw geleden. Op 12 ju
ni 1897 werd het oermodel van
het multifunctionele zakmes ge
patenteerd. Zes onderdelen wa
ren gepropt in een handzaam
formaat door de Zwitserse mes
senmaker Carl Elsener. Het was
slanker en lichter dan het plom
pe en zware zakmes dat in die
tijd al enkele jaren bestond.
Het ontwerp van Elsener kreeg
de naam 'officiersmes' mee, om
dat deze groep militairen had
gevraagd om een verfraaide
vorm van het legermes dat in die
tijd bij de Zwitserse strijd
krachten in de uitrusting zat. De
naam moet tussen aanhalingste
kens worden geschreven, want
het is nooit door het Zwitserse
leger gekocht. De officieren
moesten het ding maar gewoon
in de winkel halen, wat ze ook
massaal deden. Niet alleen de
militairen bleken het nieuwe
mes handig te vinden. Ook an
deren kochten het. Boeren ge
bruikten het bijvoorbeeld om de
hoeven van koeien en paarden
bij te snijden.
Victorinox maakt behalve het
'officiersmes' en de afgeleide va
rianten ook het echte zakmes
voor het Zwitserse leger. Dat
doet Victorinox niet alleen. Ook
Wenger, een andere zakmessen-
fabrikant uit de Alpen, maakt
Swiss Army Knifes. Dat vermel
den beide fabrikanten graag, om
dat het hun merk extra cachet
geeft. Een woordenstrijd was het
gevolg, die uiteindelijk leidde tot
een comproimis. Victorinox mag
zich het originele Zwitserse le
germes noemen, Wenger heet het
echte.
Voor de kwaliteit maakt het wei
nig uit. Beide zijn goed, geven le
venslange garantie op f abrieks- en
materiaalfouten en leveren hun
waar in tientallen variaties. Een
klein verschil ligt in de uitvoerin
gen zelf. Wenger richt zich sterker
op de buitensporter en verschil
lende doelgroepen. Zo is er een
aparte Wenger voor. snowboar-
ders, rolschaatsers, fietsers en
zelfs voetballers. Victorinox heeft
als troef het gepatenteerde mini-
schroevendraaiertje dat in de kur
kentrekker past. Ook dit merk
heeft enkele 'doelgroepmodellen'
zoals de skaters, maar wordt meer
gekocht door bedrijven als relatie
geschenk. Amerikaanse presiden
ten geven hun gasten een Victori
nox cadeau, evenals BP, Philips en
de Rabobank.
Een goed product wordt snel na
geaapt. In sommige bouwmark
ten worden zakmessen verkocht
die bedrieglijk veel lijken op een
echte Zwitser. Natuurlijk zijn die
veel goedkoper, soms wel een
derde van de prijs. De meest sim
pele Victorinox en Wenger kosten
al ongeveer twintig gulden, de
meer uitgebreide modellen zijn
enkele tientjes duurder. In de
praktijk vallen de imitaties ech
ter snel door de mand. Een beetje
kracht zetten op mes of kurken
trekker en het ding breekt af of
valt uit elkaar.
De enige competitie komt van de
zogenoemde tools. Dat zijn op
vouwbare tangen met een mes,
dus de omgekeerde wereld van
het zakmes met een tangetje. De
tools zijn meestal duurder maar
ook sterker. Vandaar dat de din
gen populair zijn bij buitenspor
ters en doe-het-zelvers.
Vanwege de prijs zijn de tools
nog geen echte bedreiging voor
de Wengers en Victorinoxen.
Eenendertig onderdelen telt de SwissChamp van Victorinox.
Toch hebben de beide fabrikan
ten een eigen tang-mes ontwik
keld. De Grip van Wenger ligt al
geruime tijd in de winkel, de va
riant van Victorinox komt waar
schijnlijk begin volgend jaar op
de markt.
Als je afgaat op de
honderd jaar, zal de kwaliteit^
beide messen weer nagenoe"
lijk zijn. „Als je een Wenger
mis je Victorinox niet, en an
om," zegt een winkelier die
soorten in huis heeft.
Min
Door Rien van der Steen
Het is een wat je noemt volstrekt
gedateerde auto. Wat heet. Het
concept is 38 jaar oud. Iedereen
vindt hem leuk. Maar bijna nie
mand wil hem nog rijden. Bij
Rover Nederland weten ze dat.
Want ze gaan de Mini weer im
porteren, maar rekenen erop dat
ze er niet meer dan 150 per jaar
verkopen.
Vandaar dat ze er geen dealer
mee willen vermoeien: de impor
teur neemt de verkoop zelf van
uit Vianen ter hand. Als er dan
wat mee is, mag de dealer het
opknappen. Best slim wel. De
Mini. Wat je noemt een ouwe
taaie.
Rover besloot vorig jaar de ver
nieuwde Mini niet meer naar
Nederland te halen. Met bijna
30.000 gulden werd het ding te
duur, ook al had hij een airbag.
Sindsdien gebeurde er van alles.
In Nederland kwam grijze im
port, in Engeland werd besloten
na het jaar 2000 een compleet
nieuwe Mini te ontwerpen en
met Chrysler werd een overeen
komst getekend voor de produc
tie van nieuwe motoren voor het
komende kleintje.
Directeur Arjen de Jong van Ro-|
ver in Vianen had wel heel stoer
geroepen dat het afgelopen wasl
Door Rien van der Steen
t olkswagen heeft wereldw
marktaandeel van 10 procent.'
daar trots op. In Nederland scl
met veel meer of de 'Wolfsburg
dringen Opel van zijn bijna
eerste plaats. Terwijl de prijl
met misselijk zijn. Ford biedt!
tioncar voor sommige modet
dezelfde prijs aan als de sed
waagt 1500 gulden extra voor
a stationwagon. Maar VW
een Variant 2,5 mille meer 1
een gewone Passat. Het nui
steeds hoger.
Het beleid van VW is er de la,
«wc6 van P^atformstrategie\
P atform in de hand komt ml
rand. Velen mopperen, dat d
Qividualiteit van het merk vt
Maar in Wolfsburg zijn ze en
'gd dat het een efficiënte ml
werken bevordert. En dat het]
raster van de verschillende m
houden kan blijven.
Vergehjk het met Fiat, Alfa
sInna',Daar doen ze het I
schillende merken en modell
zelfde platforms - het duurste
oerdeel - bouwen. VW gebrul
oe bodemplaten om VW's en
Lb?uwem In oktober verso
orbeeld de nieuwe VW G
af! ?orLdt gebouwd op dezelf
P de huidige Audi A3. En
