ns op
anker
dieet
derzoek
ese voet
In juli begint programma met veel bezoeken aan rode planeet
E2
eld
Nederlanders behoeden
Przwalskipaard voor
uitsterven in Mongolië
Wetenschaps- en technologiecentrum newMetropolis in Amsterdam geopend
lijk bepaald
DE STEM
LIJF LEVEN
E3
Gast
Wachttijden
Wolven
Nationale symbool
Projecten
JUNI 1997
ief gedrag bij kinde
and werken.
ar geweld op tv werkt
en agressief gedrag in
mdat ze vaak zien dat
nend is (de sterkste
leren ze via tv aller-
van geweld kennen,
oorheen nog niet bij
tilgestaan. Kinderen
oor tv-geweld dus op
le ideeën gebracht,
it het onderzoek geble-
"inderen door het veel-
ien van geweld hun
remmingen voor
gedrag verliezen. En
het vooral over de re-
ildere vormen van
gedrag, zoals pesten,
"echten en slaan,
ouders spelen een be-
rol, omdat hun reac-
het getoonde geweld
gevend kan zijn. Als ze
ee gaan zitten vechten
un kinderen laten mer-
ze al dat geweld prach-
n, dan is de kans groot
kinderen opgroeien tot
iende, gevoelsarme
bazen, zonder enige
En dat is nog niet alles:
is ook nog aanwezig
bij onzekere en labiele
n) dat het zien van ge-
aanleiding geeft tot
erries, angsten en
oornissen.
n genoeg dus om einde-
ar eens een punt te zet
ter deze al zo lang lo-
discussie. Kinderen
gewoon niet kijken
gressieve en/of geweld
films en tv-series: ze
en zeker niet beter van,
maar slechter.
mensen', zoals ze werden
hreven, kregen er 1318 kan-
Zij werden vergeleken met
nde' tegenvoeters,
et bloedonderzoek bleek dat
annen met een hoog beta-ea
rn gehalte in hun bloed het
beschermd waren tegen
er. Alle mannen met kanker,
alleen aan de prostaat, had
een laag gehalte beta-ea
rn Maar mensen die dage
voldoende groente en fruit
en daarnaast ook nog beta-
teen bijslikten, liepen weer
verhoogd risico. „Daaruit
je concluderen dat beta-ca-
en alleen geen bescherming
t," aldus onderzoeker dr. M.
pfer uit Boston. „Er zijn
r voedingstoffen bij betrok-
En, zei hij 'ik zal zelf g«
teen-suplementen slikken.'
Zweeds onderzoeksteam
at op het punt' om het
r prostaatkanker te ontdek-
meldden zij. De Zweden zijn
an overtuigd dat ze het juiste
omosoom en de exacte locatie
dit stukje erfelijk materiaal
ben gevonden dat verant-
ordelijk is voor ongeveer tien
cent van alle prostaatkankers,
ien dat gen is gelokaliseerd
achten zij dat daarmee man-
kunnen worden gescreend op
risico dat ze lopen de ziekte te
twikkelen. Mogelijk kan een
richt dieet-advies, of verder in
toekomst gentherapie, helpen
ziekte te voorkomen.
d verschaffen over platvoet, hol-
wil binnen een jaar 100.000 paar
den analyseren. Buim driehon-
aan deze epidemiologische stu-
e Europese week van de voet, wil
kaart brengen. De Nederlandse
vast 5000 paar voeten. Volgend
onder handen.
uniek," zegt prof. dr. P. van
n voorzitter van het Nations
ns de neiging voetproblemen
of pijn van ondervinden." Van de
'ngen nogal wat schimmels aa»
n schimmeltje is zo opgelopen- W
el sterk in opmars is." Het dB"
end schoeisel draagt volgens "f
Of de Europese voeten veel ver-
waar veel op blote voeten word
ap de loer," veronderstelt Van
zich schamen voor hun voet-
zo groot dat ze er zelf niet teg
im is makkelijk te verhullen dof
i i i i i
WOENSDAG 4 JUNI 1997
Aarde richt blik op Mars
poor Ronald de Lange
Begin juli landt, als het alle
maal goed gaat, het eerste
aardse ruimteschip sinds 1976
op Mars. Tot in 2005 zullen
minimaal zes andere volgen.
Over zo'n tien jaar kunnen
misschien mensen naar de ro
de planeet. Na de vorig jaar
ontdekte moleculen en fossie
len van bacteriën in een Mars-
meteoriet, wil de wetenschap
nu wel eens definitief weten of
erop Mars leven is of was.
Er zijn op het ogenblik twee Ame
rikaanse ruimtesondes op weg
naar Mars: Pathfinder en Global
Surveyor. Pathfinder werd gelan
ceerd op 4 december 1996 en zal er
volgens plan op vrijdag 4 juli 1997
landen, op Amerika's Onafhanke
lijkheidsdag.
De Global Surveyor is de ruimte
ingeschoten op 7 november 1996
en komt in september 1997 in een
baan rond Mars. De eerste gaat
onder andere bodemonderzoek
doen, de Global Surveyor zal
vooral metingen verrichten en fo
to's maken. Door een sneller tra
ject haalde de Pathfinder in de
nacht van zaterdag 15 maart 1997
de Global Surveyor in.
Er was nog een derde ruimtevaar
tuig onderweg naar de zusterpla-
neet van de aarde: de Russische
Mars 96. Enkele uren na de lance
ring vanaf de basis Baikonur op
16 december 1996 sloeg deze ech
ter te pletter in Zuid-Amerika. Er
was iets misgegaan bij het ontste
ken van de vierde trap van de Pro-
ton-draagraket.
Landingsplaats van de Mars
Pathfinder is een rotsachtige
vlakte genaamd Ares Vallis, zo
meldt het Amerikaanse bureau
voor ruimtevaart Nasa. Pathfin
der fungeert onder andere als
transportschip. Aan boord is de
Sojourner (zoiets als 'tijdelijke
gast'). Dat is een op afstand en per
computer bestuurd wagentje van
(in uitgeklapte toestand) 65 centi
meter lang, 48 centimeter breed en
dertig centimeter hoog.
Het wagentje weegt circa tien ki
logram en is uitgerust met came
ra's, meetapparatuur en enkele
technologische experimenten. Het
zal minimaal zeven dagen over het
Mars-oppervlak rijden, met een
tijdvertraging tussen zes en 41 mi-
»Mars zoals de Viking-ruimtevaartuigen deze planeet zagen in
1980. foto nasa
De lander Mars Pathfinder en de landrover Sojourner (voorgrond) op Mars, juli 1997. tekening nasa
nuten bestuurd vanaf de aarde, maanden aan en gaat dan in een doorgifte-station voor gegevens
De lander verricht ook tal van me- twee uur durende baan rond Mars van andere Mars-bezoekers,
tingen en zorgt voor de communi- draaien. Gedurende minimaal één Want een serie Mars-landers
catie met de aarde. Mars-jaar (ongeveer twee aardse volgt. Gedurende tien jaren staan
Ruimteschip Mars Global Sur- jaren) zal het schip foto's maken, diverse reizen naar de rode zuster-
veyor komt na een reis van tien Daarna zal het gaan fungeren als planeet op het programma. Steeds
om de circa 26 maanden zal een
nieuwe missie vertrekken, meestal
bestaande uit twee ruimtevaartui
gen. Die periode heeft te maken
met de meest gunstige stand van
Mars.
Het gaat hierbij om internationale
samenwerking. Japan zendt in au
gustus 1998 een ruimtesonde voor
onderzoek van de Mars-atmo
sfeer. In januari 1999 vertrekt het
duo Mars Surveyor 98 Orbiter en
Mars Surveyor 98 Lander. In
maart/april 2001 vertrekken op
nieuw een orbiter en een lander en
gaat mogelijk een Ameri
kaans/Russisch schip op weg. In
2003 of 2005 wil Nasa een ruimte
vaartuig sturen dat stenen en
grond terugbrengt naar de aarde.
Reden voor de grote belangstel
ling voor Mars is dat deze planeet
in haar begintijd veel leek op zoals
de aarde er in het begin uitzag, al
dus een woordvoerder van Nasa.
Bovendien lijkt deze planeet heel
geschikt voor een langdurig ver
blijf van mensen.
Alle ingrediënten om er te leven
zijn aanwezig, zoals een atmosfeer
en grote hoeveelheden water on
der het oppervlak. Al in november
1962 ging het eerste ruimtevaar
tuig naar Mars: de Russische
Mars-1. Het contact met dat schip
ging echter voortijdig verloren. De
Amerikaanse Mariner-4 stuurde
in juli 1965 de eerste 21 foto's van
Mars naar de aarde. De Russische
Mars-6 en Mars-7 waren in maart
1974 de eerste die op de rode pla
neet landden.
De meeste informatie tot nu toe is
verkregen van de Amerikaanse
Viking-1 en Viking-2, gelanceerd
in 1975. Beide bestonden uit een
orbiter en een lander. Gezamen
lijk maakten ze in totaal meer dan
50.000 foto's. Russische en Ameri
kaanse Mars-vaarders daarna
(Phobos-1 en Phobos-2 in 1989,
Mars Orbiter in 1992) mislukten
door het verloren gaan van de ver
bindingen.
Het zoeken naar leven op een an
dere planeet is eveneens een be
langrijke drijfveer voor de Mars
missies, hoewel groene Marsman
netjes er niet zullen worden aan
getroffen.
De Viking-landingen hebben geen
bewijs geleverd voor het voorko
men van leven op de landings
plaatsen. In de voorbije twintig
jaar zijn echter grote wetenschap
pelijke ontwikkelingen doorge
maakt in onder meer de celbiolo
gie en de geologie. Meetappara
tuur is zeer sterk verbeterd. De
vondst van mogelijk leven in de
Mars-meteoriet heeft het vuurtje
nog eens aangewakkerd. De ver
wachtingen zijn daarom hoogge
spannen.
Verboden af te blijven!
Koningin Beatrix zette gisteren newMetropolis in
beweging. Het nieuwe wetenschaps- en technologie
centrum van Amsterdam wil van de doorsnee-be
zoeker, een gebruiker maken. Interactief is het sleu
telwoord in het groen-koperen gevaarte dat boven
ie IJ-tunnel hangt, want al doende leer je meer.
Poor Marije Randewiik
de
de
Nieuwsgierige Amsterdammers,
leergierige kinderen en geïnte
resseerde toeristen kunnen
nieuwste aanwinst van
hoofdstad vandaag eindelijk
binnen bewonderen. Gis
termiddag zette koningin Bea
trix het science and technology
eenter newMetropolis in Am
sterdam voorgoed in beweging.
Al twee jaar hangt het majestu
euze gebouw uitnodigend boven
net kabbelende water van het
IJ- Het is het spiegelbeeld van
ne grondvesten waarop het ge
bouw rust, de IJ-tunnel. Daar
mee vergde de beroemde Itali
aanse architect Renzo Piano
niet alleen het uiterste van zijn
eigen talent, maar ook van de
aannemers, loodgieters, metse
laars en timmerlui. Zelfs de
'lauwe bocht die de tunnel
Maakt, is in het onconventione
el gebouw verwerkt. Dat new-
letropolis door de vormgeving
'an Piano op de boeg van een
reusachtig schip lijkt, is in het
istorische, maritieme hart
Amsterdam evenmin toeval
i van
INFORMATIE
Me nadere informatie wil omtrent
artikelen in deze bijlage, kan
tijdens kantooruren bellen naar:
076-5312344 of 076-5312272.
Schriftelijk reageren kan ook.
"et adres daarvoor is:
OeStem, redactie Lijf Leven,
postbus 3229,4800 MB Breda,
mdredactie: René van der Velden.
Het wetenschaps- en. technolo
giecentrum moet dit ingeslapen
en weinig bruisende deel van de
metropool nieuw leven inbla
zen. newMetropolis is het eerste
deel van de opknapbeurt. Het
scheepvaartmuseum was er al
langer, de openbare bibliotheek
verhuist op korte termijn ook
naar de IJ-oevers. In 1986 kreeg
het Amsterdamse stadsbestuur
de steun van de Tweede Kamer,
die het belang van één nationaal
publiekscentrum voor weten
schap en technologie groot
achtte.
Piano hoefde bij zijn ontwerp
daardoor niet op een dubbeltje
te kijken. De totale kosten kwa
men uiteindelijk uit op tachtig
miljoen gulden.
Pronkstuk van het schip is het
schuin aflopende dak, dat ook
zonder entreekaartje vanaf de
Oosterdokkade toegankelijk is.
Het belangrijkste 'plein' van
newMetropolis biedt op dertig
meter hoogte een prachtig uit
zicht over de hoofdstad. Het
moet dezelfde aantrekkings
kracht krijgen als het plein
rond het Centre Pompidou in
Parijs, niet toevallig eveneens
een ontwerp van Piano. Een
ontmoetingsplaats, waar toneel,
opera en balletvoorstellingen
elkaar afwisselen.
De term wetenschapsmuseum
wordt door woordvoerder Van
Bergen angstvallig vermeden.
De huisregel van het groene
schip luidt immers 'verboden af
te blijven' en niet zoals in een
doorsnee-museum 'verboden
aan te komen'.
Het groen-koperen newMetropolis volgt de curve van de IJ-tunnel.
De bezoeker moet gebruiker
worden. Bovendien is newMe
tropolis ook geen verzameling
oude en nog oudere botten of
technische snufjes van de laat
ste decennia.
Alleen op knoppen drukken en
aan hendels trekken om compu
ters vervolgens het werk te la
ten doen, was eveneens te pas
sief. Interactief is het sleutel
woord in Amsterdam, want al
doende leer je meer.
„Hier creëren de bezoekers hun
eigen beleving. De mens staat
centraal. Wat er gebeurt, hangt
volledig van de deelnemer zelf
af,'piet van de computer," ver
telt Van Bergen. De reclameslo
gan luidt niet voor niets: new
Metropolis, de wereld waarin je
zelf het grootste wonder bent.
Een wereld waarin je in de huid
van verschillende personen kan
kruipen. Kapitein van een olie
tanker, die door een storm in
tweeën breekt. Hoe speel je
daarop in? Hoe bescherm je het
milieu? Als rechercheur De
Cock in het laboratorium een
moord oplossen. Het slachtoffer
is een plant. „We willen het al
lemaal niet al te luguber ma
ken," bekent Van Bergen. Maar
voor wie dat al te onsmakelijk
vindt: een monster van eigen
tuinaarde onderzoeken met we
tenschappelijke apparatuur kan
ook.
Op de verdieping 'financiële
transacties' moet je als beurs
handelaar inspelen op een aard
beving in Japan. Reageer je niet
alert, voel je dat onmiddellijk in
je portemonnee. Op je entreebe
wijs 22,50 voor volwassenen),
waarmee je speelt, zit namelijk
een magneetkaart met een
startkapitaal van 50.000 eenhe
den.
Ben je wat minder avontuurlijk,
kun je ook via doodnormale
handarbeid, zoals het aan
draaien van een wiel, je reke-
Honderd kilometer ten zuidwesten van de Mongool
se hoofdstad Ulan Bator, in het natuurreservaat
Hustain Nuruu ('Berkenberg') behoeden vijf Neder
landse wetenschappers onder barre omstandighe
den het Przwalskipaard voor uitsterven. Het
Przwalskipaard is een voorouder van het huidige
huis-, tuin- en keukenpaard, en is verwant met de
zebra. Kenmerken: een ontembaar karakter, een
groter hoofd, borstelige manen, een lichtbruine
vacht met een witte buik.
ning spekken. De 'bank' regis
treert en waardeert de inspan
ningen van alle deelnemers. Na
twintig minuten spelen volgt
een verplichte rust. „Zo komen
alle bezoekers aan de beurt,"
zegt de pr-manager.
Publieksbegeleiders en acteurs,
de zogenaamde newMetropolis-
hosts, houden de hele dag een
oogje in het zeil.
De acteurs spelen daarnaast da
gelijks in op de actualiteit en
moeten daarmee afrekenen met
het vooroordeel dat wetenschap
saai is.
„Het zijn pop-up artiesten,"
vertelt Van Bergen. „Zo verzin
nen zij bijvoorbeeld acts rond
de varkenspest." Wat de bezoe
ker precies moet verwachten,
weet Van Bergen ook niet.
Om de kosten te dekken en om
het majestueuze schip enig aan
zien als massamedium te ver
schaffen zijn er op jaarbasis
350.000 betalende bezoekers
nodig.
De capaciteit van het gebouw
ligt op 2500 per dag. Meer be
zoekers tegelijk binnenlaten is
niet verantwoord, omdat anders
de 200 aanwezige spelen te lang
in gebruik zouden zijn en de
wachttijden daarmee oneindig.
„En daar betaalt niemand een
duur kaartje voor, natuurlijk."
Niettemin zijn de verwachtin
gen in Amsterdam hoog gespan
nen.
De architect heeft zijn gedach
ten al eens over een uitbreiding
laten gaan.
Het kabbelende water in de di
recte omgeving van newMetro
polis zou hem daarbij wat
hoofdbrekens kunnen bezorgen,
maar voor een wetenschaps- en
technologiecentrum mogen die
problemen niet onoverkomelijk
zijn.
„Het wordt hier hooguit min
vijfendertig, dus het valt nog
mee als je het vergelijkt met Si
berische toestanden. Maar ik
heb vaak meegemaakt dat mijn
contactlenzen waren ingevroren
in een blokje ijs als je 's morgens
wakker wordt." Wildbioloog
Hans Hovens, afkomstig uit Zet
ten, woont al een half jaar met
zijn vrouw, Grietje ('da's geen
grapje') in een Mongoolse tent,
een Ger.
Maar anders dan in het sprookje
valt er niet veel te knibbelen.
„Het eten is een redelijk groot
probleem," vertelt Hans. „Het is
veel (schapen)vlees wat men hier
eet, en ook heel veel vet. We heb
ben nou sinds kort besloten om
heel positief over het eten te pra
ten. Dus we benadrukken hoe
lekker we het vinden. Maar ja,
het komt gewoon vaker voor dat
je geen hap door de keel krijgt."
Grietje, die zestien jaar vegeta
riër is geweest, kreeg als enige
van de vijf Nederlanders spoel
en lintwormen ('gebrek aan
weerstand,' volgens Hans), en
zag zich gedwongen haar eetge
woontes te veranderen.
Behalve de tent van Hans en
Grietje zijn er in het natuurre
servaat nog twee andere gers
('Yurts' in het Russisch) die be
woond worden door projectlei
der Jan K. Vegter en zijn vrouw,
de verpleegkundige Truus, uit
Apeldoorn, en de Arnhemse ve-
getatiebioloog John de Mey.
De vijf Nederlanders maken deel
uit van een dubbelproject waar
bij het ecosysteem van een ge
bied van zo'n 50.000 hectare
wordt bestudeerd. De tweede
poot van het project wordt ge
vormd door het her-introduce
ren van Przwalskipaarden.
Hustain Nuruu, het gebied waar
de Nederlanders zitten, vormt
een van de 35 natuurreservaten
die Mongolië rijk is. Er zijn maar
liefst 280 verschillende plant
soorten en tientallen diersoorten
waargenomen. In de twee ver
diepingen tellende kantoor- en
onderzoeksruimte van het reser
vaat toont bioloog Hans vol trots
foto's van een nest spelende wol
ven; de propaganda-ger van het
kamp bevat foto's van haviken,
kleurrijke bloemen, en natuur
lijk het Przwalskipaard, of de
Tachi, zoals de Mongolen het
dier noemen en kaarten van de
homerange, het graasgebied van
de paarden.
„In het midden van deze eeuw
waren de Tachi's helemaal uit
gestorven in Mongolië door
overbegrazing. En door de jacht
die erop werd gemaakt door op
paardenvlees beluste Kozak
ken," aldus Sukh, de beheerder
van de propaganda-ger. In de
rest van de wereld waren er nog
maar dertien exemplaren over.
Maar dankzij reizigers en avon
turiers belandden enkele van de
ze paarden in Westerse dieren
tuinen. In Nederland werd in
1970 de Stichting tot Behoud
van het Przwalskipaard in het
leven geroepen en een aantal se-
mi-reservaten werd opgericht in
Nederland Goudplaat in Zee
land, Natuurpark Lelystad en de
Ooypolder in Gelderland) en een
in het Duitse Meppen. Doel was
de paarden ooit weer terug te
brengen naar hun moederland.
Uiteindelijk vond in 1992 het
eerste transport plaats vanuit
Nederland. Volgens dr. Peren-
lein Galragchaa, directeur van
het Przwalskipaarden-herintro-
ductiecentrum in Hustain Nuruu
hadden de paarden weinig aan
passingsproblemen ondanks het
verschil in klimaat: „We hebben
ze geen aanvullend voedsel hoe
ven te geven ondanks de strenge
winters."
Op dit moment zijn er zestig
paarden in Hustain Nuruu. Vol
gens Sukh, de pr-man van het
project, voelen de paarden zich
prima in Mongolië. „Er is er niet
een van de kou gestorven. Inte
gendeel, sinds het project van
start ging werden zeventien veu
lens in Mongolië geboren."
Truus, de vrouw van projectma
nager Jan Vegter, serveert koffie
met gehakttaartjes in hun ger.
Voor de gelegenheid hebben alle
vijf Nederlanders zich verza
meld: Jans vrouw, de bioloog Jan
de Mey, en Hans en Grietje.
Volgens Jan Vegter reageren de
Mongoolse herders goed op het
paardenproject en zijn ze niet
boos dat ze een hoop weidegrond
voor hun vee kwijtraakten. „Een
van de grote voordelen is dat de
Mongolen een paardenvolk pur-
sang zijn. Vanaf de tijd van
Dzengis Khan is het paard altijd
en nog steeds een belangrijk
middel van bestaan en vervoer
geweest in Mongolië," aldus
Vegter.
„De Mongolen begrijpen erg
goed dat de Przwalski de voor
ouder is van hun gedomesticeer
de paarden, en dat dat toch het
nationale symbool is. Ze zijn er
erg trots op."
Het paardenproject wordt gefi-
nanierd door de Stichting tot
Behoud van het Przwalskipaard
in Rotterdam vanuit eigen mid
delen, voornamelijk opgericht
door donateurs, maar ook onder
steund door de Stichting Doen,
onderdeel van de Postcodeloterij
die een groot gedeelte van de
transportkosten voor de paarden
(120.000 gulden per transport)
voor zijn rekening neemt.
Het biodiversiteitsproject, het
opzetten van het natuurreser
vaat, wordt betaald door de Ne
derlandse regering. Het is de be
doeling dat het project nog vier
jaar doorgaat; daarna moet
Mongolië het beheer en de finan
ciering overnemen.
De Nederlandse regering is op
dit moment bezig, samen met het
United Nations Development
Fund een trustfund op te zetten.
Als reclame, en om goodwill te
kweken bij de lokale bevolking
worden er dit jaar ook enkele
projecten gestart: een waarbij
arme vrouwen worden getraind
in het opzetten van kleine huis-
industrietjes; geld daarvoor
kunnen ze tegen een lage rente
lenen uit een daartoe op te rich
ten fonds. Er zal een yoghurtfa-
briek worden geopend. En er is
al een kaasfabriek die vorig jaar
drieduizend kilo lekkere, goud
gele kaas produceerde, voor
3800 Tugruk (9 gulden) per kilo
die vooral aan restaurants en de
naar Westers voedsel smachten
de expatcommunity in Ulan Ba-
tor levert.
'H
Het Przwalskipaard.
foto cor viveen
j i
