'Het niveau van 'n Schönberg'
rins Claus
nd Festival
neratie
rs in stuk
Dep Delta
Matthijs Vermeulen centrale componist op Holland Festival
0
U
3
l
Jean Michel Jarre
terug naar jaren '70
2
MUZIEK
D3
Stelligheid
Erkenning
Ton Braas beschreef het leven van Matthijs Vermeulen
ui
UJ
N
ERDAG 29 MEM997
TWERPEN
vburg - 20.00 uur (29 mei t/m 1 jUni
ieuw Raamtheater - Raamtheater!
in) °l
Klokhuis - 20.00 uur (zo 15.00 uur)
m Van Bauwel - Theater de Zuidpool
cN OP ZOOM
5 uur (30 en 31 mei)
BREDA
ninklijk Ballet van Vlaanderen - cha
0 uur, op 1 juni om 14.30 uur
N HAAG
:r - di t/m za 20.00 uur, zo 14.00
or Nederlands Toneel Gent - KI
30 uur)(29 mei t/m 1 jun)
TTERDAM
iel - Schouwburg (29 en 30 mei)
RNEUZEN
uur
Nature - Zuidlandtheater - za 19.30 u
IDERDAG
BREDA
live muziek - Chassé Theater - 20
er Manon Uphoff, folkrockband Ex
IDHOVEN
den - stadsschouwbrug - 20.15 uur
MJDAG
EN LEUR
Nobelaer-20.15uur
DENBOSCH
iert oud en nieuw - Fidei et Arti 20.
TERDAG
BREDA
in het Oosten - Chassé Theater - 20.
ONDAG
BREDA
Chassé Theater -15.00 uur
lolland Festival - Chassé Theater -15.(
UDHOVEN
ssen en Zwanen - stadsschouwburg
HANDAG
BREDA
aneel - Chassé Theater - 20.45 uur
NSDAG
DDELBURG
den - Stadsschouwburg - 20.00 uur
ENSDAG
ilDHOVEN
het Oosten - Stadsschouwburg - 20.
T
euk het Systeem - stadsschouwburg
DDELBURG
dsschouwburg - 20.00 uur
ILBURG
aaijkamp e.a. - schouwburg - 20.15 uu steeds,
Het jubileumprogramma omva
39 verschillende producties me
89 voorstellingen in totaal. Va
de beschikbare 89.000 kaartje1
zijn er al bijna 40.000 besteld.
Het boek Een Nederlands won
der. Vijftig jaar Holland Festiw
is geschreven door Jessica Voe
ten en uitgebracht door Walbur
Pers. Voeten beschrijft onde^tot
meer hoe het grootheden als Jo
hn Gielgud, Pierre Monteux, Ca
thy Berberian, Pina Bausch
(een jonge, debuterende) Lucia
no Pavarotti verging op het fes
tival.
Naast prins Claus leveren
Hans Abbing, Jan Blokker a
Abram de Swaan een bijdrage.
haal vertellen? Wat moeten
doen? Een verhaal vertellen
Goed, een verhaal. Laat vroegj
weer onder ons komen. Nu
dens het eten? Vertel toch!'
De theatervoorstelling
ku confronteert het publiek
de herinneringen van de eers
Molukse migranten in Ned®
land: hun gevoelens op het nw
ment van vertrek vanaf de F
lukken in de jaren vijftig, de
varingen bij hun aankomst in n
derland en het moeizame integr
tieproces daarna.
In een toepasselijk, half-n°s
gisch toneelbeeld van Vince
Sturkenboom wordt er geactee
door Martijn Apituley,
Goudsmit, Gita Moeha 1
Maureen Parinussa en Rudy
husula.
pESTEM
I I I I I
DONDERDAG 29 MEI 1997
Gehoond zoals hij
zelf hoonde
Matthijs Vermeulen
1888-1967) is dit jaar de
gntrale componist in
liet Holland Festival. In
de maand juni worden in
liet Concertgebouw in
Amsterdam zijn zeven
symfonieën en het groot
ste deel van zijn kamer
muziek uitgevoerd. De
opwaardering van de in
Helmond geboren com
ponist, die tijdens zijn
leven weinig bijval voor
zijn eigenzinnige werken
ondervond, krijgt ook
gestalte door de publica
tie van een uitvoerige
biografie van musico
loog Ton Braas.
Door Johan Otten
Muziek is weten", schreef Mat-
Vermeulen, „muziek is ge
loof. Muziek is het enige, be
trouwbare, openbarende geloof.
Muziek is de altijd definitieve ze-
Nooit ervaren wij vreug
de of smart, liefde of lijden, dui-
delijker, dieper, dringender, we
zenlijker dan wanneer muziek
over vreugde of smart,
liefde of lijden. Nooit graven wij
dieper in de aarde, in de ziel of in
verschiet dat Hemel heet, of
in God, die altijd het toekomende
is, dan wanneer muziek ons deze
geheimen opheft en binnen-
voert."
Matthijs Vermeulen, componist,
issayist, criticus. Muziek was
voor hem een waarheid, het ultie
me baken. Ze nam hem in bezit
toen hij veertien was, eensklaps,
in een flits - het moet een wei-
mystieke beleving zijn ge
weest. Muziek zou de allesbepa-
factor blijven in het leven
van een fascinerend mens, gedre
ven, compromisloos en regelma
tig verzeild in conflicten, ge
hoond zoals hij zelf hoonde, jui
chend over de schepping maar
ook lijdend aan het leven. En
bij alle tegenslag en te
genwerking die hij in zijn streven
naar erkenning van zijn muziek
ondervond, onwankelbaar ver
houwend op wat zijn ziel hem
dicteerde.
Op zijn negentiende heeft Ver
eg van zijn geboorte
plaats Helmond en wat hij later
typeren als het duistere Zui-
itn. Met vijftig gulden van een
Helmondse maecenas durft hij de
sprong naar Amsterdam te wa
gen. Hij heeft een muziekoplei
ding voor ogen, maar een officië
le studie zit er niet in. Wel is con
servatoriumdirecteur Daniël de
je bereid de jongeman gratis
lessen te geven.
Het valt nauwelijks te bevatten
met welk een vaart Matthijs Ver
meulen zich weet te ontwikkelen
't een factor van belang in het
muziekleven van de hoofdstad.
Weliswaar niet als componist, zo
als hem voor ogen stond, maar als
vlijmscherp criticus. Eerst bij De
Ejd en De Amsterdammer (de la-
Portret van Matthijs Vermeulen, vermoedelijk geschilderd door Matthieu Wiegman.
tere Groene), daarna bij De Tele
graaf, geeft hij zijn niet mis te
verstane mening over de ontwik
kelingen in de muziek.
Op 19 oktober 1907, nog geen
twintig jaar oud, wijdt hij zijn
eerste beschouwing aan een uit
voering van Richard Strauss' Sa
lome. „Zó verschrikkelijk per
vers, zó onschoon, is Salomé nog
nooit uitgebeeld."
De toon is gezet en de stelligheid
van zijn beweringen zal nooit
milder of matter worden. Wel
prijst hij met evenveel élan als
waarmee hij kraakt, en boven
dien met meer genoegen: 'Dui
zendmaal liever is mij de bewon
dering', bekent hij later.
Met zijn krachtige stijl en meedo
genloze opinies groeit Vermeulen
uit tot een formidabel criticus.
Desondanks zal hij met deze be
zigheid steeds op gespannen voet
blijven staan. Zijn passie gaat
niet uit naar het recenseren, maar
naar het componeren. Journalis
tiek werk vindt hij 'van een beet
je absoluut standpunt zo goed als
nutteloos'. Het levert geld op, dat
wel, en geld is een voortdurende
zorg, maar het staat zijn compo
neren in de weg.
De criticus Vermeulen heeft nog
een andere invloed op de compo
nist. De criticus jaagt mensen te
gen zich in het harnas, wier steun
de componist moeilijk kan ontbe
ren. Het beste voorbeeld hiervan
is Willem Mengelberg, dirigent
van het Concertgebouworkest.
Door zijn schare volgelingen
wordt hij als een halve heilige be
schouwd, maar Vermeulen heeft
geen boodschap aan reputaties.
Hij ervaart weliswaar grote be
wondering voor de kwaliteiten
van 'de bezielende magiër' en
geeft daaraan regelmatig uiting,
maar pakt hem ook ongenadig
aan als de man die naar zijn idee
op het verkeerde spoor zit. Zo
leest hij Mengelberg verbeten de
les over diens te 'Duitse' pro
grammering ten koste van de
Franse en Nederlandse compo
nisten.
De emoties lopen zo nu en dan
hoog op. Vermeulen schreeuwt
vanuit de zaal 'blasfemie!' als
Mengelberg na het Te Deum van
Diepenbrock geen seconde stilte
in acht neemt, maar onmiddellijk
het Wilhelmus laat aanheffen.
Later is hij opnieuw het middel
punt van een rel als hij tijdens
een concert verbaal zijn ongenoe
gen uit - de criticus wordt dan
zelfs het Concertgebouw uitge
zet, Ondertussen schrijft Ver
meulen zijn Eerste Symfonie en
er is hem uiteraard alles aan gele
gen dit werk zelf te kunnen be
luisteren. Hij benadert daar
voor... Willem Mengelberg. Ton
Braas noemt het in zijn biografie
van Vermeulen naïviteit, en daar
doet het briefje van de componist
aan de dirigent inderdaad aan
denken. De componist zou niet
mogen worden gestraft voor grie
ven jegens de criticus, meent Ver
meulen; bij Mengelberg onder
vindt hij echter uitsluitend min
achting.
In een gesprek wordt hij door de
dirigent overladen met verwijten
tegen zijn kritieken en krijgt hij
bij zijn vertrek een sarcastisch
advies: „Als ik u een goede raad
mag geven, jonge man, gaat u dan
wat lessen nemen bij meneer
Dopper." Cornelis Dopper, twee
de dirigent van het Concertge
bouworkest, was als componist
door Vermeulen meer dan eens de
grond in geboord.
Zoals het zijn Eerste Symfonie
vergaat, zo loopt het met vrijwel
al zijn verdere werken. Een eer
lijke kans is voor de muziek van
Matthijs Vermeulen vooralsnog
niet weggelegd. Regelmatig wor
den hem weliswaar uitvoeringen
in het vooruitzicht gesteld, maar
steeds komt er wat tussen, zodat
Vermeulen onmachtig blijft de
visioenen die hij bij het compone
ren heeft ondergaan aan de prak
tijk te toetsen.
Is het de ingewikkeldheid van
zijn composities, die minimaal
om een positieve instelling van
orkesten en voldoende repetitie-
tijd vragen? Vermeulens werk
wordt gekenmerkt door het poly-
melodisch karakter: gelijktijdig
klinken verschillende melodieën.
Aan die opzet ligt niet alleen een
artistieke, maar ook een maat
schappelijke visie ten grondslag:
„In de polymelodiek dient iedere
speler zijn persoonlijke visie uit
te drukken, zoals hij dat doen zou
in een ideale maatschappij: er
staat niemand boven hem, nie
mand onder hem. Hij verschilt
van zijn nabuur alleen in timbre
en kleur. Allen werken mee in de
zelfde lijn naar hetzelfde doel,
maar allen werken mee volgens
hun eigenste techniek."
Bij het beluisteren moeten niet de
afzonderlijke stemmen worden
gehoord, maar de 'gemeenschap
van stemmen', een gemeenschap
die ook nog eens uitblinkt in dis
sonanten. Daar zijn de oren de
eerste decennia van deze eeuw
nog niet meteen aan gewend. Een
professionele opinie uit die tijd:
„Hoewel ik geen definitief oor
deel kan geven over een zo ge
compliceerd werk zonder het te
horen, na het alleen maar gelezen
te hebben, schijnt het me toch dat
uw werk zodanig veelstemmig is,
dat het op sommige plaatsen
moeilijk moet zijn om wat dan
ook te onderscheiden. Het is bo
vendien zo dissonerend dat ik
niet geloof dat een publiek tot het
eind toe zal willen blijven luiste
ren."
Matthijs Vermeiden, in 1921 met
zijn vrouw Anny van der Hengst
uitgeweken naar een dorpje bij
Parijs, heeft zijn depressieve pe
rioden, maar in zijn werk blijft
hij onvoorwaardelijk geloven.
„Ik ben er volmaakt van over
tuigd, dat er niemand op dit
ogenblik in Europa is, en ook niet
in de andere werelddelen, die
zulk een werk kan concipiëren en
voltooien. Niemand", schrijft hij
over zijn Tweede Symfonie.
Het is een overtuiging waarvoor
hij slechts in beperkte kring me
destanders vindt, en zeker niet
bij degenen op wie het aankomt.
Keer op keer laten de dirigenten
hem in de steek. „Kent u in de ge
schiedenis iemand van mijn leef
tijd, die welgeteld één werk van
zichzelf heeft gehoord?", vraagt
hij zich vertwijfeld af.
Tegen het eind van de oorlog
sterft Vermeulens vrouw, een
maand later een van zijn drie zo
nen. In een aangrijpend dagboek
verwoordt hij de hevigheid van
zijn gevoelens. Hij worstelt, hij
overleeft. En hij keert terug naar
Nederland. Daar treedt hij in het
huwelijk met Thea Diepenbrock,
dochter van de componist Alp-
hons, met wie Vermeulen vroeger
bevriend was geweest.
In de na-oorlogse tijd ontmoet
Matthijs Vermeulen enige erken
ning. De Meulenhoff-prijs voor
zijn essay Princiepen der Euro-
peesche muziek, de vijfde prijs
voor zijn Tweede Symfonie op het
Elisabethconcours, een staats
prijs voor zijn Vierde. En in april
'63 zelfs een lintje. Zo wordt 'de
revolutionair uit de Groene-da-
gen op z'n oude dag nog in het
establishment opgenomen', con
stateert hij met zelfspot.
Hij blijft componeren, maar uit
voeringen van zijn werk vinden
nog steeds nauwelijks plaats. In
april 1967 gaat zijn Zevende
Symfonie in première, in juli
overlijdt hij in zijn huis in Laren.
De Van Gogh van de muziek laat
een oeuvre na dat zijn weg nog
moet vinden. Dat gaat gebeuren.
Daar heeft Matthijs Vermeulen
nooit aan getwijfeld.
"oor Johan Otten
Achthonderdveertig pagina's dik ligt de
lografie van Matthijs Vermeulen bij
°n Braas op tafel. Wat zijn grootste
Probleem is geweest bij het samenstellen
'an dit vuistdikke levensverhaal? „Het
Weglaten, het comprimeren. Er was een
overstelpende hoeveelheid materiaal. En
e taal van Vermeulen is bijzonder sterk,
ls Moeilijk om die samen te vatten,
aatin heb ik een balans moeten zien te
vinden."
Ton Braas (42), musicoloog en koordiri-
8e,nt, woont in Laren en is getrouwd met
y a Vermeulen, dochter van Matthijs
ermeulen en Thea Diepenbrock. Gedu-
n, een jnar of tien heeft hj zich inten-
,'e eziggehouden met de componist en
c mens Matthijs Vermeulen. Hij promo-
wde op een proefschrift over de mu-
o van Vermeulen en tekende vervol-
L'voor de meeslepende biografie Door
geweld van zijn verlangen, uitge
dacht door De TWioo RU
joor De Bezige Bij.
1118 long muziekstudent maakte Ton
Bra i t-uaeni maaKie ion
'a- thin's met de muziek van Mat-
Js Vermeulen. „Twintig was ik, toen ik
,frste Cellosonate hoorde. Die aan-
ende cello-toon, de piano daaron
der. Heel simpel enerzijds, maar ook heel
geraffineerd zoals het zich samenvoegt."
In dezelfde tijd leerde hij Vermeulens
dochter kennen. Hij hoorde meer werk
van haar vader en werd geraakt door
diens polymelodische techniek. Een jaar
nadat hij zijn studie afrondde, besloot
Braas te promoveren op de muziek Ver
meulen.
Wat de biografie betreft was een stapel
basismateriaal al eerder bijeenvergaard
door Vermeulens weduwe en dochter.
Veertienhonderd vellen die negen jaar
geleden 'op een vorkheftruckje' bij De
Bezige Bij binnenkwamen, zoals Erik
Menkveld van de uitgeverij het bij de
presentatie van de biografie beschreef.
„Voor een boek was het te overladen en
te vormloos, het hinkte op te veel ge
dachten", zei de uitgever. „Maar ik hield
het hardnekkige gevoel over dat er een
prachtig boek van te maken viel."
In die opzet is Ton Braas nu geslaagd.
Hij nam de berg documenten opnieuw
onder de loep en boog zich over andere
bronnen. De biograaf typeert Vermeulen
als 'een bevlogen man, bezield van een
groot ideaal'. „Met een zeer universele
kennis en een scherp inzicht in politieke
en economische ontwikkelingen. Hij
nam duidelijk stelling en aanvaardde de
daaraan verbonden risico's. Hij had een
groot vertrouwen in de toekomst en
moest tegelijk vechten tegen gevoelens
van wanhoop. Hij slaagde erin stand te
houden; door het geweld van zijn verlan
gen..."
De biograaf heeft genegenheid opgevat
voor het onderwerp van zijn studie, al
kon die wel eens doordraven en is veel
van wat hij beweerde niet echt houd
baar. „Maar hij was in de omgang uiter
mate charmant, hij was in mensen geïn
teresseerd. Ja, hij is me sympathiek ge
worden."
Hij hoopt dat het Holland Festival ertoe
zal bijdragen dat Vermeulen alsnog zijn
gerechte plaats in de muziekgeschiede
nis krijgt toegewezen. „Ik ken hem gro
tere waarde toe dan bijvoorbeeld Pou-
lenc; voor mij is hij van het niveau van 'n
Schönberg. Zijn muziek heeft een enor
me zeggingskracht, je wordt ingespon
nen, net als door zijn taal. Hopelijk gaan
de dirigenten van het Holland Festival
de werken straks ook elders uitvoeren,
zodat de 'inhaalslag' niet uitsluitend in
Nederland plaatsvindt."
1
DONDERDAG
BERGEN OP ZOOM
BZN - Round The Fire - de Maagd - 20.15 uur (uitverkocht)
EINDHOVEN
Het Brabants Orkest - MC Frits Philips - 20.15 uur -19.30 uur toelich
ting
GENT
Aerosmith - special guest Kula Shaker - Flanders Expo - 20.30 uur
ROOSENDAAL
Hoera, we zijn normaal - met o.a. Simone Kleinsma - de Kring -
20.15 uur
VRIJDAG
BERGEN OP ZOOM
Trance Induction - Danceconcert - de Botte Hommel - 21.30 uur
BREDA
Fay Lovsky La Bande Dessinée - Chassé Theater - 20.30 uur
Muziekproject Vertizontaal - PARA - 20.30 uur
MIDDELBURG
Het Groot Niet Te Vermijden - stadsschouwburg - 20.00 uur
ROTTERDAM
Jean Michel Jarre - Ahoy - 20.00 uur
ZATERDAG
BERGEN OP ZOOM
Venus Flytrap - de Botte Hommel - 21.30 uur
BREDA
Swingnight - PARA - 22.00 uur
UTRECHT
Marco Borsato - Vredenburg - 20.15 uur (uitverk)
ZONDAG
BERGEN OP ZOOM
Skatepunk Party - met the Undeclinable Ambuscade, Cumshot, Sic
en Grobbebol - de Botte Hommel
EINDHOVEN
Mannenkoor Lambardi - MC Frits Philips -12.00 uur
ROTTERDAM
Bryan Adams - Ahoy - 20.00 uur
TILBURG
BZN - a Symphonic Night - schouwburg - 20.15 uur
DINSDAG
BREDA
Frans Bauer - Chassé Theater - 20.00 uur
EINDHOVEN
Cosi Fan Tutte - Nationale Reisopera - stadsschouwburg -19.30 uur -
18.30 uur inleiding
Jean Michel Jarre, godfather van de synthipop: „Ik probeer nu
een meer intieme sfeer te scheppen." foto reuters
Musicoloog Ton Braas: 'Muziek met een enorme zeggingskracht.'
Door Peter van de Berg
Hij verkocht meer dan 55 miljoen
albums. Bereikte drie keer een no
tering in het Guiness Book of Re
cords omdat zijn concerten door
meer dan een miljoen toeschou
wers bezocht werden. Excentrieke
bands als the Prodigy, Orbital en
Underworld beschouwen hem als
inspiratiebron. Op zijn nieuwste
cd Oxygene 7-13 keert Jean Mi
chel Jarre terug naar zijn roots.
De suite van het Amsterdamse
Radisson Hotel ademt een chique
sfeer. Jean Michel Jarre (48) - ge
bruind gezicht, lange zwarte ha
ren en gestoken in een pak van de
Japanse designer Yokji Yamamo-
to - voelt zich hier perfect thuis.
De godfather van de synthipop is
even in Amsterdam om zijn nieu
we album Oxygene 7-13 ten doop
te houden.
Op 30 mei komt hij terug. In een
uitverkocht Sportpaleis Ahoy' in
Rotterdam zal hij dan een concert
op Nederlandse bodem geven.
Jarre is druk bezig met de voorbe
reidingen. Tijdens het gesprek
wordt hij aan de telefoon geroe
pen. Hij verontschuldigt zich voor
de onderbreking. „Ik wil alles we
ten over de organisatie van de
tournee. Deze indoor-concerten
zijn voor mij een nieuwe uitda
ging."
Hij verwijst naar de met veel
spektakel, vuurwerk en lasers op
getuigde mega-shows die hij in
het verleden heeft gegeven. Voor
zalen gelden echter andere wet
ten. Jarre: „De muziek staat nu
centraal. Ik probeer nu een meer
intieme sfeer te scheppen."
Zijn tournee door veertien Euro
pese landen staat in het teken van
de nieuwe plaat. Meer dan een
jaar werkte hij aan het album dat
een muzikale terugkeer naar de
jaren zeventig is geworden, het
decennium waarin hij debuteerde
met Oxygene, het album dat hem
in een klap tot popster bombar
deerde. Hij borduurt nu zelfs
voort op melodieën van vroegere
succesnummers uit die periode.
„Ik wilde al langer een vervolg
maken op het eerste Oxygene-
concept. Het digitale tijdperk is
voorbij. De eerste Moogs en ARP's
worden de instrumenten van de
toekomst. Het zijn de Stradiva
riussen van de elektronische mu
ziek."
Met die - volgens huidige techni
sche standaards krakkemikkige
apparatuur - maakt Jarre zijn
muziek. Hij vergelijkt zichzelf met
een schilder. Hij mengt echter
geen kleuren maar indrukken, die
hij weer omzet in klanken. „Een
fragment uit een film, het geklater
van regen tegen een raam, de geur
van pasta. Het zijn allemaal in
drukken die me kunnen inspire
ren bij het componeren".
Hoewel hij door critici vaak is
weggezet als een deuntjesmaker
wiens muziek nauwelijks diep
gang heeft, valt op dat Jarre in de
loop der jaren door tientallen mu
sici tot in den treure is gekopieerd.
Robert Miles en Chemical Brot
hers lopen met hem weg. En het in
cultureel correcte kringen hoog
gewaardeerde ambient-collectief
The Orb doopte de laatste single
Toxygene. Een duidelijke verwij
zing naar en hommage aan de
meester.
Jarre is vereerd. Muziek die vaak
als simpel werd en wordt wegge
zet, heeft een soort cult-status ge
kregen. Dat neemt echter niet weg
dat bijvoorbeeld de Engelse media
Oxygene 7-13 volledig met de
grond gelijk maakten. „Een rema
ke waar niemand op zit te wach
ten. Goedkoop muzikaal behang",
aldus een van de recensies. Jarre
zit er niet mee. Hij is, in vele op
zichten, altijd een buitenbeentje
gebleven. Ondanks het feit dat hij
behoort tot het rijtje grootverdie
ners in de pop, beantwoordt hij
niet aan het klassieke beeld van de
popster. „Om te beginnen ben ik
Fransman, dat is al niet gebruike
lijk in de scene. Ik maak vreemde
muziek die nauwelijks op de radio
wordt gedraaid. Ik ben niet beze
ten door roem. Alles wat ik doe is
eigenlijk ongewoon. Ik vind het
prima zo."