Weekend
Behandeling van zwaar verstandelijk gehandicapten is en blijft enorm intensief
Het zwart-wit
van Deep Blue
PBSTBM
Heel Neder
and was tien jaar
geleden verontwaardigd over de
foto van de zwaar verstandelijk
gehandicapte Jolanda Venema.
Naakt vastgeketend aan de
muur omdat ze zichzelf en ande
ren kon verwonden. Na publica
tie van de foto was er plotseling
geld en extra mankracht voor
intensieve begeleiding. Onder
meer voor Henriëtte Maatman,
bewoonster van Maria Roepaan
in Ottersum.
ZATERDAG 17 MEI 1997
Ik kan er nog steeds niet over uit. De mens is
verslagen door een machine. Zag je die Kaspa-
row, zag je de verbijstering op zijn gezicht?
„Met een muis is een paard verslagen," ant
woordt mijn computer. Ik knik achter mijn bu
reau. Mooi gezegd.
Of zou Deep Blue in het geniep bediend zijn
door Karpov?
„De kunstmatige intelligentie heeft dat be
roemde gezonde verstand een nederlaag be
zorgd," zegt mijn computer. „Zoek geen uit
vluchten. Zie het onder ogen. Het is gedaan
met de superioriteit van de mensheid. Zo die er
al ooit geweest is."
Ho, we hebben het hier wel over schaken, een
typische zwart-wit sport. Wiskundig, het is het
één of het ander. Ik vraag me af hoe Deep Blue
liet doet bij korfbal, kogelstoten of schans
springen. Kan de computer Ids Postma kloppen
op de ijsbaan? Kan de computer zwemmen?
Mijn computer maakt een paar rochelende ge
luidjes en zegt dan: „In de spiersporten schiet
Deep Blue nog tekort. Dat moet ik toegeven.
Maar daar wordt aan gewerkt. De mens zal
moeten erkennen dat hij niet meer het mach-
tigste wezen op aarde is."
Het is om moedeloos van te worden. Mijn
zoontje heeft deze week al drie keer van jou
verloren met Monopoly. Wat voor toekomst
heeft zo'n jongen nog?
.Hij heeft mij 2.43 uur geleden gevraagd hem
volgend jaar te assisteren bij zijn eindexamen.
Ik ben er zeker van dat ik hem aan een rijtje
tienen kan helpen. Nee, over zijn toekomst
toeft die jongen zich niet druk te maken."
Wat gaat Deep Blue nu doen? Een paar weken
bijkomen op de Bahama's, terwijl al z'n onder
delen lekker schoongemaakt worden?
Deep Blue hoeft helemaal niet uit te rusten.
Deep Blue is nooit moe. Mensen worden moe
en maken dan domme fouten. Deep Blue is de
politiek ingegaan.
Ikkijk mijn computer ongelovig aan.
„Wie heeft John Major een nederlaag van
jewelste bezorgd?"
Was dat écht computerwerk?
„Natuurlijk. Lees maar eens verder in de krant,
taland en Navo zijn het eens geworden. Na
jaren van geruzie zijn ze er nu opeens uit. Hoe
komt dat? In het hotel in Moskou was een ka
mer gereserveerd voor de gast D. Blue. Nou jij
weer."
Daar zit iets in. Als Deep Blue de topschaker
van de wereld aan kan, pakt hij zeker Bill Clin
ton in. De CIA zal er wel intensief mee bezig
zijn. Dat ding kan in principe alle wereldpro
blemen oplossen.
„Weet je trouwens dat Boris Jeltsin zelf een ro
bot is? Als je goed oplet, kun je het zien. Me
chanisch, met afstandsbediening, bijna perfect.
De echte Jeltsin is namelijk allang uitgescha
keld. Die zit ergens in een barak in Siberië. Niet
meer toerekeningsvatbaar. De Russen zijn al
heel ver wat dat betreft, ze doen het ook al
langer dan vandaag. Met Brezjnev mislukte het
nog, die blies zichzelf op. Gorbatsjov was een
gewoon mens, dat was heel duidelijk. Hij kon
het dus ook niet bolwerken."
Goed, goed, tegen jouw logica kan ik nu even
niet op. Maar ik zit nog met de belangrijkste
vraag. Wat heeft de computer dat de mens niet
heeft?
Je stelt de vraag precies verkeerd om," zegt
mijn computer.
Nou, goed dan. Wat heeft de mens dat de com
puter niet heeft?
.De mens heeft angst. Hij wordt afgeleid door
angst, hij zweet, doet het in zijn broek, haalt
zich van alles in zijn hoofd. De computer is
koel. De computer is nooit bang. Het komt in
hjn programma niet eens voor."
Heeft de computer gevoel voor humor?
.Verbinding met hoofdsysteem verbroken.
Druk ESC in en geef andere opdracht," deed
mijn computer kort en koel.
'a, is dat nu humor of gewoon domheid?
.Domheid? Domheid? Ik zal je verklappen wat
al een tijdje onder de knop bewaar. Ik heb al
mijn geld gestoken in een klein Canadees be-
Jijf, het heet Bre-X Minerals. Dat bedrijf heeft
"P grootste goudvondst van de eeuw gedaan,
'nde Busang-mijn in het regenwoud van Bor-
rmo.lk heb alle cijfers op een rij gezet en uitge
draaid. Er is geen twijfel mogelijk. Dit wordt
«n grote klapper."
Met een zucht van verlichting zet ik mijn com
pter uit. ik laat hem nog maar even in de
wan. Mijn korte depressie is voorbij. Mijn
computer heeft net bewezen dat er nog hoop
«voor de gemiddelde angstige mens.
Nog maar negentien
uur per dag vast
Door Paul Seelen
„En mee..r niet... nee..."
„Duu....r. Heeee...l... duu..r.."
Henriëtte Maatman zit in haar aangepaste
'kinderstoel'. Haar voeten zijn met canvas
riemen vastgebonden. Haar handen - even -
niet. Henriëtte praat. Tegen de mum:. Of te
gen een beeld dat ze alleen zelf ziet. Op de
achtergrond klinkt muziek. VOF De Kunst.
Ze is er gek op. Net als op René Froger.
Als ze hoort dat iemand haar kamer binnen
komt, draait ze haar hoofd naar de deur. Een
vage blik van herkenning. Het is Ben, haar
broer.
„Ha die Jet. Hoe gaat-ie..."
'Jet' zegt niets. Graait alleen begerig in de
plastic zak die Ben haar voorhoudt. En trekt
er een pak koekjes uit. Haar ogen lichten even
op. Ze kirt. „Jet weet dat we altijd wat mee
brengen," lacht Ben.
Henriëtte ('Jet') Maatman (34), zesde uit een
gezin van zeven kinderen, is een van de zeven
bewoners van paviljoen 6 van Maria Roepaan
in Ottersum. Ze heeft een 'doorzonkamer' in
een zijvleugel van het hoofdgebouw. Met uit
zicht op een met bosschages omzoomde par
keerplaats. Haar domein is ingericht met
knuffels, pierrots, schilderijtjes van the Bold
and the Beautifull en Alladin... Op een ka
merbreed wandrek een tv met videorecorder,
een koffiezetapparaat en een geluidsinstalla
tie.
Verwonden
Henriëtte Maatman is verstandelijk gehandi
capt. En vertoont ernstig automutulatief ge
drag. In gewone mensentaal: ze brengt zich
zelf en anderen verwondingen toe. Ze kan
plots een kopstoot uitdelen, slaan, trappen,
knijpen, of keihard met haar hoofd tegen een
muur bonken. Reden waarom ze het grootste
gedeelte van de dag is vastgebonden. Henriët
te is niet de enige op Maria Roepaan waarmee
dat gebeurt. Van de circa twaalfhonderd be
woners hebben er honderdtachtig in meerde
re of mindere mate probleemgedrag.
Terwijl Henriëtte haar zoveelste koekje ver
orbert - of beter: verkruimelt - wurmt Ben
Maatman zich uit zijn jas en ploft neer op een
stoel, naast zijn oogappel. „Pfttt", blaast hij
uit. „Dat was weer een hele rit. En dat na een
drukke werkdag..."
Van Broekland in Overijssel naar Ottersum.
Het kost Ben (39) en zijn vrouw Tiny iedere
keer zo'n anderhalf uur. Maar ze hebben het
er graag voor over.
Als Henriëtte haar koekjes opheeft, verdwijnt
haar belangstelling voor haar bezoekers als
sneeuw voor de zon.
„Leu...k... Leu...k..." Mo...oi... mooi..."
Waar ze het over heeft? Ben en zijn vrouw Ti
ny weten het niet.
„Duu...r, duu..r..."
Plots begint Henriëtte met haar armen te
zwaaien.
Ze roept: „Goddd...verdommme... Ja...nnn..
ja... Gevaar...lijk..."
Een foto op het wandmeubel in haar kamer
toont Henriëtte, een jaar of vier oud. Met een
jong poesje in haar armen. Ze streelt het. Een
aandoenlijk tafereeltje. Met een op het eerste
gezicht doodnormale kleuter als hoofdper
soon. Maar de schijn bedriegt.
„Jet was toen al niet in orde," weet Ben. „Als
je goed kijkt, zie je dat ze op haar voorhoofd
Henriëtte Maatman zit in haar aangepaste 'kinderstoel'. Haar voeten zijn met canvas riemen vastgebonden. Haar handen -
beeld dat ze alleen zelf ziet.
even - niet. Henriëtte praat. Tegen de muur. Of tegen een
FOTO FRANCO GORI
een klein wondje heeft. Ook toen al bonkte ze
met haar hoofd tegen de muur, en verwondde
ze zichzelf. Toch vertelde moeder altijd dat
Jet goed geboren is. Toen de dokter na de be
valling zijn handen ging wassen, had ze ech
ter nog veel slijm .in haar longen. Ze liep hele
maal paars aan door ademgebrek. Daar moet
ze een hersenbeschadiging door opgelopen
hebben. Ze ging zo'n vreemd gedrag vertonen
dat ze al snel thuis niet te handhaven was."
Stroomstootjes
Kort nadat de foto genomen is, werd Henriët
te in Maria Roepaan geplaatst. Alleen in de
vakanties kwam ze nog naar huis. „Hier ging
het steeds verder bergafwaarts," duikt psy
choloog Willem Cranen in haar dossier. „Ze
wilde niet meewerken. Als je haar iets vroeg,
kon ze ongelooflijk agressief worden. Tegen
over zichzelf - ze had het idee dat ze door en
door slecht was - maar ook tegenover ons. Ze
sloeg, deelde kopstoten uit. Je had twee of
drie mensen nodig om haar te verzorgen. En
om haar en jezelf te beschermen. Door een
systeem van bestraffen en belonen hebben we
geprobeerd haar gedrag te beïnvloeden. Door
haar rustgevende medicijnen te geven. Door
lichte stroomstootjes toe te dienen. Het hielp
allemaal weinig. Begin jaren tachtig, Hen
riëtte woonde toen in paviljoen 8, zijn we
haar gaan vastbinden. Met pols- en enkelban
den, met een buikriem en soms ook een hals
kraag... Al snel zat ze bijna 24 uur per etmaal
vast."
Henriëtte werd beschouwd als 'een hopeloos
geval'. Tot de ouders van Jolanda Venema een
foto van hun zwakzinnige dochter verspreid
den. Naakt vastgeketend aan een muur in een
instelling in Drenthe omdat ze zichzelf en an
deren afschuwelijke verwondingen kon toe
brengen. Heel Nederland was verontwaar
digd. Instellingen stelden hun beleid bij en de
overheid stelde extra middelen ter beschik
king om de bijna vergeten - achter de muren
van instellingen verborgen - groep een huma
ner leven te bezorgen. Ze bracht onder meer
consulenten-teams op de been. Deze consu
lenten-teams stellen groepjes externe des
kundigen samen rond cliënten met ernstig
probleemgedrag. De groepjes adviseren in
stellingen over de behandelwijze.
Ook voor Henriëtte werd op verzoek van Ma
ria Roepaan een groepje deskundigen samen
gesteld. Dit groepje schreef - mét begeleiders
en de familie - een behandelplan. Besloten
werd een nieuwe start te maken. In een ande
re omgeving. Op paviljoen 8 was Henriëtte
omringd door bewoners van gelijk of hoger
niveau. Dat leidde tot nogal wat competitie.
Henriëtte moest op haar tenen lopen. Wat
haar gevoel voor eigenwaarde nog verder
naar beneden haalde. Om daar verandering in
te brengen werd ze nu geplaatst bij bewoners,
boven wie ze duidelijk uitstak. Henriëtte kan
praten, een beetje lezen, schrijven en tellen...
Als een kind van een jaar of vijf.
Leren genieten
„De behandeling", vertelt Willem Cranen,
„zou niet langer primair gericht worden op
het ongewenste -zelfverwondend- gedrag,
maar meer op de persoon. Het gedrag, werd
geredeneerd, was een uiting van onvrede. De
intentie was voortaan: Henriëtte te leren ge
nieten van het leven. In de hoop dat ze daar
door een positiever beeld van zichzelf krijgt,
en dat haar zelfverwondend gedrag afneemt.
We hebben een heel programma voor haar
opgesteld. Met onder meer zwemmen, mu
ziektherapie, massage, snoezelen, toneel,
knutselen, koken en veel wandelen... Waren
daarvoor twee begeleiders nodig dan werden
die daarvoor ingezet. Dat kon. Dank zij de fi
nanciële steun die via het consulententeam
binnenkwam."
„Vijf jaar geleden kwam Jet op paviljoen 6,"
vertelt broer Ben. „Ik had er een hard hoofd
in. Als haar normale ritme doorbroken wordt,
raakt Jet in paniek - met Sinterklaas verza
melen we altijd cadeautjes voor haar. Ze weet
dat, en is er een week door van slag. In het be
gin leek ik gelijk te krijgen. Het ging eerder
achter- dan vooruit. Dat was heel moeilijk."
„En niet alleen voor jullie," vult groepsleid
ster Ingrid Claessen, die even naar Henriëtte
komt kijken, aan. „Bij alles wat je haar voor
stelde, werd ze kwaad. Schold ze, krabde of
sloeg ze. En daarop mochten wij niet reage
ren. Ze haalde je het bloed onder de nagels
vandaan. Je moest je hart soms 'therapeutisch
afdekken'. Maar dat is gelukkig verleden
tijd."
Ingrid geeft Henriëtte een aai over haar kort
geschoren bol en vervolgt haar rondgang over
de afdeling.
„Van Henriëttes behandeling is een video ge
maakt. Als je er naar kijkt, realiseer je je hoe
zeer ze vooruit is gegaan," zegt Ben Maat
man. „Ze doen veel leuke dingen met haar. Ze
gaan naar de dierentuin, naar het Land van
Ooit. Twee weken geleden is ze voor het eerst
een paar dagen met vakantie geweest, naar
Heijderbos. Ze heeft genoten. Op haar ma
nier. Haar gedrag wordt er in positieve zin
door beïnvloed. Ze eet en drinkt nu meestal
zelf. Loopt - aan de hand - naar activiteiten.
Krijgt minder medicamenten. Ze verwondt
zichzelf nog wel. Maar minder. Waar ze eerst
24 uur per dag vastgebonden zat, is dat nu
ook minder. Soms geeft ze aan dat haar han
den en voeten los kunnen."
Maar als het een dag mis gaat, geeft Ben
Maatman toe, zit ze nog steeds zo'n 19 uur
vast.
Nadat ze minutenlang nauwelijks tekenen
van leven heeft gegeven, komt er weer bewe
ging in Henriëtte. Ze begint met haar armen
om zich heen te maaien. En kraam); onver
staanbare taal uit...
Twee ton
„Of Henriëtte gelukkiger is, weten we niet; ze
zegt minder dan vroeger. Wat we wel weten is
dat ze door alle extra zorg een humaner leven
leidt," maakt Rob Verwaaijen (hoofd behan-
delzaken) de balans op. „Door haar omgeving
wordt ze geaccepteerd. Ze probeert zich nu
zelf te accepteren. Maar intensieve begelei
ding blijft noodzakelijk. Anders,valt ze on
herroepelijk terug."
Of die extra aandacht erin zit, is onzeker.
Henriëtte is duur. Ze kost de maatschappij
een slordige twee ton per jaar. De overheid
stelt voor 1997 ruim 38 miljoen ter beschik
king voor extra hulp aan verstandelijk ge
handicapten met ernstig probleemgedrag. In
1996 was dat bedrag iets lager. Daar bleef
toen geld van over. Maar of dat ook in de toe
komst zo zal zijn?
Karin Janssen (coördinator Consulententeam
regio Noord-Brabant en Limburg): „Zolang
we de middelen hebben, zullen we blijven
proberen er bij Henriëtte uit te halen wat er
in zit. Misschien moeten we met de behandel
wijze een andere kant op. De laatste jaren
hebben we al onze energie gestoken in de per
soon Henriëtte. Ze voelt zich nu prettiger. Het
zelfverwondend gedrag is echter nog maar
weinig afgenomen." En daar was het toch ei
genlijk om te doen.
Ben kijkt op zijn horloge. Het loopt tegen
achten. Nog even en Henriëtte wordt in bed
gestopt, en stevig vastgesnoerd. Tijd om op te
stappen, ben en Tiny nemen afscheid. „Hou je
taai Jet. Doei..."
Een blik op een schema op haar prikbord ver
raadt dat Henriëtte pas over twee weken weer
familiebezoek krijgt. Het schijnt haar niet te
raken. Als Ben en Tiny zich nog één keer om
draaien voor ze de deur in het slot trekken,
heeft ze zich weer teruggetrokken in haar iso
lement. Haar handen spelen met een muziek-
cassette die ze heeft laten opnemen.
„Moo...i... moo...i..."
Henriëttes schelle stemgeluid sterft langzaam
weg als Ben en Tiny naar de uitgang lopen.
Maria Roepaan lijkt al aan de nacht begon
nen. Slechts een minuscuul schemerlampje
wijst de bezoekers de weg.
Of Ben een band met zijn zus heeft?
„Moeilijk te zeggen,", aarzelt hij. „Ik denk
dat ze wel haar lievelingen heeft. En ik denk
dat wij daar ook wel bijhoren...," kijkt hij
vragend in de richting van zijn vrouw.
Waar je dat aan merkt?
Het blijft even stil.
„Misschien dat ze wat meer tegen ons zegt...
Soms..."
