Schilderen als aantasten
van de oppervlakte
Schreefel:
perfectie
in graniet
S
And
z
z
l\l D
KUN
Museum in Parijs brengt Europese jaren dertig in beeld
lil
o
h
l/l
lil
0
lil
0
111
111
a
ssssvtjis'?:
Z
3
DE STEM
Omvangrijk
Fotografen
Verademing
J
pE STEM
i i i i i
DONDERDAG 24 APRIL 1997
Kommervol en cynisch
Door KoosTuitjer
De jaren dertig, de voorbode
van de 'crisis van het mens
dom'. De kunst uit die jaren is
daar sterk door beïnvloed.
Naast angst en onzekerheid
liet ook cynisme zijn sporen
na. Toch was er een andere
kant: het geloof in een nieuwe
kunst. Parijs belicht het tijd
perk in wat je een monsterex
positie mag noemen.
Eind 1929 spatte de zeepbel. De
beurs in New York ging volko
men onderuit. Weinig later be
vonden alle geïndustrialiseerde
landen zich in een diepe econo
mische crisis. Een haast onge
neeslijk pessimisme verlamde
lange tijd de wereld. Wie in die
dagen voorspelde dat het nóg
slechter zou worden, werd later
verschrikkelijk in het gelijk ge
steld.
Aan het einde van het decennium
brandde de Tweede Wereldoorlog
los. Europa werd overspoeld door
Duitse bezettingslegers en volke
ren ondergingen een ongekende
terreur. Om deze te kunnen over
winnen, werd het hart van Euro
pa vervolgens in één grote bom-
krater herschapen.
Het Museum voor de Moderne
Kunst van de Stad Parijs werd in
1937 - twee jaar voor het voor het
uitbreken van de oorlog - geo
pend. Het museum viert dit jaar
zijn zestig jaar bestaan. Dit feit is
aangegrepen om die veelbespro
ken jaren dertig nog eens in artis
tieke zin de revue te laten passe
ren.
In die rampzalige periode heeft
de doorsnee kunstenaar net zo
veel ellende ondervonden als de
doorsnee burger. Er was één ver
schil. Werkloos was hij, de kun
stenaar, in principe natuurlijk
nooit. Kunstenaars werken altijd.
Niet veel later zouden er zelfs in
het aanschijn van de dood nog
werkzaam blijven. Opgesloten in
kampen, als slachtoffers van ver
volgingen.
De crisis liet zich absoluut niet
verbloemen. En zo komt veel
kunst uit die dagen dan ook naar
voren. Als een uiting van schrale
levensomstandigheden. De maat
schappij leed ernstig aan bloed
armoede. Het gebrek aan per
spectief was fnuikend. Kommer
volle kunst maakte furore in de
ateliers. Het enige medicijn dat in
die omstandigheden beschikbaar
bleek, was cynisme. En dat is dan
ook in de tentoonstelling ruim
schoots voorhanden.
Wie de wereld uit die dagen met
Carel Willink: 'De Executie' (1935).
Nederlandse ogen bekijkt, voelt
zich in Parijs zeker thuis. Opval
lend is het in verhouding om
vangrijke Nederlandse aandeel
aan deze Années 30 en Europe
(Jaren dertig in Europa). Toorop,
Koch, Moesman en Willink leg
gen de tijd in al zijn schraalheid
bloot. Zaal op zaal ontmoet je de
ze landgenoten temidden van ve
le bekende, maar ook genoeg
minder bekende buitenlanders.
Zelden is ten behoeve van een
thematentoonstelling zoveel
werk bijeengebracht. Maar de
slopende gang in het Parijse mu
seum door de jaren dertig, is niet
alleen een confrontatie met de
kunst. De tijd wordt ook op ande
re wijze tastbaar. De jaren dertig
zijn namelijk ook het begin van
bioscoopjournaals. Voor wie die
tijd verder een blinde vlek is, vor
men die journaals nu een lei
draad.
Nerveus haasten mensenmassa's
zich voort van meeting naar
meeting. Zij horen de bezwerin
gen aan dat de crisis overwonnen
zal worden. Maar dan is ook het
gebral te horen van de grootste
ophitser aller tijden, Adolf Hit
ler. En andere mensenmassa's
barsten in een hels gejuich uit.
Óók een fascinerende confronta
tie met die jaren dertig. Een con
crete aanvulling nu op alle ver
beelding die op de wanden een
hoofdrol speelt.
Drie sporen zijn er door alle afge
schilderde ellende te trekken. Al
lereerst is er de feitelijke regis
tratie van armoede en zorg. Een
goed voorbeeld is dan het werk
van Charley Toorop. In dit inter
nationale gezelschap blijft deze
Nederlandse schilderes onweer
staanbaar in het portretteren van
de door zorgen gekwelde mens.
Maar dit onderwerp is in die ja
ren dertig niet langer alleen maar
aan schilders voorbehouden. Fo
tografen registreren de situatie al
even doeltreffend. De Fransen
Cartier Bresson en Brassaï, de
Hongaar Robert Capa en de Belg
Willy Kessel leveren beelden, die
niet minder beklemmend zijn.
De werkelijkheid krijgt vervol
gens een vaak onthutsende draai
door toedoen van de cynici. Zo
kun je de surrealisten met het oog
op wat er in de wereld gebeurde,
toch ook noemen. Carel Willink is
dan een ingehouden, typisch
noordelijke waarnemer, maar als
zodanig heel representatief. Zo
wordt hij dan ook gewaardeerd
door de samenstellers van deze
tentoonstelling. Zijn werk telt in
Parijs. Veel heftiger en uitgespro
ken bizar is werk van bijvoor
beeld Dali, Magritte en Domin-
guez. Drie schoolvoorbeelden
naast vele anderen gepresenteer
de surrealisten. Onder hen dan
ook Man Ray en Max Ernst, be
horend tot de intellectuele kern
van de groep. In aller werk open
baart zich ontbinding van de
maatschappij, die zich achter de
werkelijkheid voltrekt. Beelden
van uiteen getrokken lichamen
en afgehouwen lichaamsdelen
liggen voor het oprapen. Maar er
is niet alleen sprake van een lij
delijk ondergaan van of een cy
nisch verzet tegen de werkelijk
heid van alledag. Er is ook actief
verzet. De creatie van een totali
taire samenleving wordt fel be
streden door een voorhoede, die
niet nu alleen uit schilders maar
ook uit tekenaars bestaat. De
Burgeroorlog in Spanje (die in
1936 uitbreekt) brengt menig
kunstenaar in het geweer. Ook
letterlijk trouwens.
Maar dan worden pen en penseel
vervolgens steeds meer gericht
tegen wat er zich in Duitsland af
speelt. Dit onderdeel van de ten
toonstelling logenstraft ander
maal het idee, dat men zich 1939
en 1940 overvallen kon voelen
door de Duitsers. Er werd volop
gewaarschuwd.
Op een geheel ander front speel
den zich intussen in menig atelier
toch ook totaal andere zaken af.
Het gaat nu over een wereld, die
zich aan de politiek van alledag
onttrok. Een wereld waarin ge
bouwd werd aan een nieuwe
beeldwereld.
Want de jaren dertig zijn de jaren
waarin Mondriaan zijn abstracte
ideeënkunst vervolmaakte. En zij
vormen ook het tijdbestek, waar
in Giacometti, Arp, Fontana,
Moore en Calder him aanloop ne
men voor een grote sprong naar
de toekomst. Zij, maar zij niet al
leen, zullen het na-oorlogse Eu
ropa de stimulans bieden voor
een hernieuwd geloof in de mens
heid.
Deze kunstenaars zijn een vera
deming temidden van zoveel ui
tingen van angst, onzekerheid en
verbolgenheid daarover. De con
frontatie met zoveel positiviteit,
wekt tegelijkertijd ook vervreem
ding. Het is alsof die ene, zware
wereld niets met de andere lichte
wereld te maken heeft. Alsof
twee verschillende tentoonstel
lingen elkaar ook kruisen. Maar
dan is er aan het einde van die
eindeloze tred door de jaren der
tig, plotseling weer het gebral
van Hitier. Dat roept een schrik
reactie van jewelste op. Maar die
schrik staat voor wat de loop der
gebeurtenissen afdwong. De oor
log brak uit. Ook alles wat was,
werd grondig verstoord. Zwarte
krachten kregen de macht. Wat
licht was, verdween voorlopig uit
beeld. Maar ging uiteindelijk niet
verloren.
I 'Arinées 30 en Europe. Le temps
menagant'. Musée d' Art Moderne
de la ville de Paris, 11 Avenue du
Président Wilson. Di., wo. en vr. 10-
17.30; Do. za. en zo. 10-20 uur.
Toegang 50 Franse francs. Tot en
met 24 mei.
Door Frits de Coninck
In een nieuw geschapen zaal in
De Pont in Tilburg hangen tien
betrekkelijk kleine, belangrijke
schilderijen van Arnulf Raider.
Waar vanaf de opening in 1992 de
toch wel statische stilte heerste
van Gerard Merz met zijn ruimte
eisende installatie, is nu een zaal
gemaakt voor het recente werk
van de Oostenrijker Arnulf Rai-
ner (Baden bij Wenen, 1929).
Hij noemt de schilderingen Mi
crostructuren en heeft ze op kar
tonnen platen gemaakt die op
hout zijn bevestigd. Ze zijn, de
aard van de schilder getrouw,
verontrustend, ook al hebben de
schilderingen op het oog geen
voorstelling die stof doet op
waaien. Het zijn niet de Toten-
Übermalungen waarbij de schil
der de afbeelding van een dode
gebruikte om daar overheen te
schilderen, of de kruisen die te
zien waren in De Pont in 1992.
Maar ook nu ontwikkelt zich tij
dens het kijken een gevoel van
onrust waarmee de schilderingen
opgeladen lijken te zijn. Zijn
schilderen is in wezen een uit
drukking van een toornig ge
moed, dat alles aantast wat wij
associëren met conventionele
schoonheid.
Van weinig schilders heeft het
werk zo'n uitgesproken fysiek
voorkomen als dat van Arnulf
Rainer. Het is met altijd herken
bare penseelbewegingen geschil
derd, soms zelfs direct met de
hand, de verf vloeit, het klaagt
aan, het uit ongenoegen, het
toont niet alleen iets lichame
lijks, het is ook lichamelijkheid.
Het is woede en toorn, het is aan
klacht soms uitlopend in haat die
diep uit hem zelf komt.
Wellicht is het te veel gezegd om
van een traditie te spreken in de
eigentijdse kunst in Oostenrijk,
maar een vergelijkbare geest kom
je tegen bij de componist Schön-
berg, de onlangs overleden to
neelschrijver Werner Schwab,
maar ook net zo goed bij Egon
Schiele, aan het begin van deze
eeuw. De oerconservatieve Oos
tenrijkse cultuur dwingt kunste
naars kennelijk ook tot ontwrich
ting.
Wie het werk van Rainer wil be
grijpen moet weten uit welke
geest het voortkomt. Iets van zijn
occupaties wordt duidelijk als
men weet dat hij kunst verzamelt
gemaakt door geesteszieken en
naïeve kunstenaars. Krankzinni
gen overschrijden grenzen, dat is
wat hemt boeit. Dat wil hij ook
met zijn kunst. Zo kocht hij ooit
een archief met teksten en teke
ningen van psychiatrische pa
tiënten, hun ziektegeschiedenis
en foto's. Hij is geïnteresseerd in
de menselijk geest en hoe die zich
aan de oppervlakte uit in gebaar
en gelaat. Hij zoekt daarom in
zijn eigen werk een persoonlijke
expressiviteit die de ziel transpa
rant maakt, zo weinig mogelijk
geremd is dus.
In Face Farces (Body Language),
een werk dat tot de vaste collectie
van De Pont behoort, heeft hij als
uitgangspunt een foto genomen
waarop een mens in hevige
kramp en geestelijke pijn bloot
afgebeeld is. Rainer is daar met
kwast en vinger gedoopt in verf
in wilde bewegingen overheen
gegaan, om het beeld aan te tas
ten, maar ook om het te intensi
veren, om met woedende en drif
tige schildersgebaren in heftige
kleuren de angst en pijn zicht
baar te maken die achter het
beeld schuilgaat. Een schilderij
van Arnulf Rainer is de fysiono
mie van de verontrusting.
Zijn recente Microstructuren zijn
een verdere verrijking van dit
thema. De voorstelling is uitge
sproken fysiek en toch zonder fi
guratieve voorstelling. Over het
beperkte beeldoppervlak heeft
hij dunne verf in rijpe, voldragen
kleuren vrijuit laten lopen als een
nergens stilvallend gemoed. De
verf gaat zijn eigen weg en houdt
de compositie in beweging. Alles
beweegt. De kleuren die zich
mengen zijn oud en doorleefd,
hebben iets van zwaarte en drei
ging alsof ze een verleden met
zich meedragen. Dat gevoel
wordt versterkt door het schilde
ren op sterk zuigend karton dat
de verf als het ware naar binnen
trekt.
In dat expressief geschilderde
vlak trekt Rainer zijn sporen. Hij
tast het aan, rijt het open, snijdt
het met een mes, laat het schilfe
ren. Zo ontstaat een netwerk van
sporen als krassen op een rots,
spinrag, boomschors, of, en dat is
wellicht de treffendste associatie,
de gelooide en doorleefde huid
van een Mediterrane grijsaard.
Hoe dan ook: het patroon is altijd
organisch, een microstructuur
ontleent aan de natuur maar als
puur schilderkunstige daad in
het leven geroepen. Arnulf Rai
ner is een schilder voor wie de
oppervlakte van het schilderij het
middel is om aan de diepte van
het bestaan te raken.
De tentoonstelling Microstructu
ren van Arnulf Rainer is te zien in
De Pont, Wilhelminapark 1, Til
burg. Tot 31 augustus. Open van
dinsdag t/m zondag van 11 tot 5
uur.
0
AMSTERDAM
Rijksmuseum - 'Spiegel van alle dag' - Nederlandse genreprc
16e en 17e eeuw (t/m 4 mei) - ma t/m zo 10.00-17.00 uur
Van Gogh Museum - Wenen 1900, portreten interieur (t/m I5i
ANTWERPEN
KMSK/ICC Meir - 'Uit het Ongewisse' werken van Jean-Noêl Bun
Patrick Everaert, Jo Huybrechts, Heidi Voet en Barbara Wouterm
tens - di tot zo 10.00-12.30 en 13.30-17.00 uur (Tot 27 apr) - viaa3'
miniaturen voor vorsten en burgers 1475-1550 (t/m 22 jun)
Kasteel Rivierenhof - Paul Gubbels schilderijen en tekeninqen
Wilfrieda Segers - woe tot ma 12.00 - 17.00 uur (tot 20 apr)
Lokaal 101 - Laurent Malherbe - presentatie 10 apr 19.00 uur (t/m
mei)
BAARLE NASSAU
Galerie De Verbeelding Klokkenstraat 12 - Quintijn van Eyk/schild
rijen en Rob Schreefel/beelden - do t/m zo 13.00-17.00 uur (t/m m,
BERGEN OP ZOOM
Kunstkader Antwerpsestraat 27 - Process-Progress - Nicolas Di™
/beelden Opera/beelden Peter Schoutsen/beelden en V. Né /schilfc
en en tekeningen - vr 13.00-17.00 uur (t/m 22 jun)
Gemeentemuseum Markiezenhof Steenbergsestraat 8 - Aagje
en Bert Bevers - installaties (t/m 6 jul) - Eugene Peters/objecten (tij
jun)
BREDA
Chassé Galerie - Bas van Brakel/sculptuur/tekeningen Pol |SI
ne/foto - t/m 15 mei - ma t/m za 13.00-18.00 uur - Peter Keizer -
ning 12 apr 16.30 uur (t/m 4 jun)
De Beyerd Boschstraat 22 - Ik zie ik zie wat jij niet ziet/fotograta
6 mei) - di t/m vr 10.00-17.00 uur - za en zo 13.00-17.00 uur-Herb
Hamak/schilderijen en Norbert Prangenberg/schilderijen, sculpti
tekeningen (t/m 19 mei)
Lokaal 01 Kloosterlaan 138 - Leventon, Banovic en Berghs - instal
ties-do t/m zo 13.00-17.00 uur (t/m 11 mei)
EINDHOVEN
Van Abbemuseum - Steve McQueen/video installaties en Erzséb
Baerveldt/installatie en videowerk (26 apr t/m 15 jun)
DEN HAAG
Het Paleis - Deense Kunst uit de Deense Gouden
di t/m zo 11.00-17.00 uur (t/m 19 mei)
Mauritshuis - 'Kunst op vleugels' - drieluik van Gerard David - twe
en drieluiken van de laat Middeleeuwen - di t/m za 10.00-17.00ua
zo 11.00-17.00 uur (t/m 22 jun)
'S HERTOGENBOSCH
Noordbrabants Museum - Kinderen van alle tijden, vanaf Middi
eeuwen tot heden (t/m 6 juli)
ROOSENDAAL
Tongerlohuys Molenstraat 2 - verkooptentoonstelling - di t/m
14.00-17.00 uur (t/m 20 mei)
ROTTERDAM
Museum Boijmans Van Beuningen - Thorvald Bindesboll 1846-191
- Deense Art Nouveau - di t/m za 10.00-17.00 uur - zo 11.00-17,(0»
(t/m 4 mei) - Rotterdamse grafiek 1917-1960 (t/m 1 jun)-te
Schot/Shells t/m 15 jun)
TILBURG
De Pont Wilhelminapark 1 - Arnulf Rainer/microstructuren-dit/m
11.00-17.00 uur (tot 31 aug)
Beeld zonder titel van Rob Schreefel
'Face Farces van Arnulf Raider.
FOTO HENK GERAEDTS
Het mag onderhand een traditie
van galerie De Verbeelding in
Baarle-Nassau heten om beelden
in hardsteen te tonen die eerst en
vooral uit handen zijn gekomen
van echte steenhouwers. Beelden
die imponeren door hun materi
aal dat zoveel honderdduizenden
jaren geleden gevormd is en al
leen met de grootste moeite aan
de aarde te ontworstelen valt.
Dat vervolgens met even zoveel
inspanning in het atelier wordt
onderworpen aan de persoonlijke
bedoelingen van de kunstenaar
en zo cultuur wordt.
Van dat soort beelden die balan
ceren tussen barse natuur en
gladde cultuur heeft De Verbeel
ding regelmatig interessante ver
tegenwoordigers. Beelden van
een klassiek idioom en zeker niet
vernieuwend. Wat Rob Schreefel
aan beelden maakt, hoort thuis in
De Verbeelding. Waarin de beel
den in het bijzonder opvallen, dat
is de perfectie waarmee ze ge
maakt zijn. Hij kiest voor zijn
beelden een maat die hij helder
en consequent toepast. Zijn grote
beelden die boven de mens uit
torenen en zijn kleine, die laag op
de vloer staan, zijn van een zelfde
maatvoering zodat groot en klein
heel betrekkelijke begrippen
worden.
Ook in zijn vormen blijft hij ui
terst consequent. De meeste van
zijn beelden hebben de vorm van
een poort. Een fundament, twee,
drie of vier rechtopstaande vier
kante zuilen, een liggende lijst als
afsluiting en daarbovenop altijd
een soort kroon, of af en toe een
paar kleine kronen naast elkaar.
Het maakt de indruk van volko
men op zich zelf staand, alsof er
geen mensenhand aan te pas is
gekomen en het ook geen mens
meer nodig heeft.
Een zaak van autonomie. Waar
schijnlijk daarom zijn zijn beel
den zo geliefd in de publieke
DoorJohan Diepstraten
Over de toekomst heeft C
hem betreft is de mensb
naar een onzichtbaar do
probleem, zo blijkt uit z
zonder ogen, is dat niet i
'Terwijl de een nog in het
mentalisme van de midc
wen verkeerde, zat de ande
ter de computer of was o
naar Mars. Dat was nog tc
aan toe, het waren de mei
men tussen die twee die zo
sief waren, de instrument!
de een in handen van de an<
terrorist die zijn vijandei
wil nemen in zijn zelfmooi
dat hij denkt dat hij daard
een hemel komt.'
Het zijn op het eerste gezicl
voudige vaststellingen va
wereldreiziger die zich ni
kommert om de waan van c
Alles wat Cees Nooteboon
verklaart hij vanuit de tri
Niet de toekomst is onde
van zijn beschouwingen,
het verleden. Als schrijve
vindt hij zich in een oneind
van erfgenamen, als iemai
deel heeft aan het nooit o
dende gekras en gemompel
dertig eeuwen uit dit were
opstijgt. Vanuit deze visie
De filosoof zonder ogen, m
ondertitel Europese reizer
schreven. Het is het zov
hoogtepunt in zijn oeuvre.
Ooit wilde Cees Nooteboom
pist worden. Hij bracht bez<
aan de Achelse Kluis aan dt
gische grens en verhaalt n'
hij bevangen werd dooi
kloosterleven. Die spookac
zwijgende monniken 's nach
twee uur, de Latijnse geza
de stilte in de bibliotheek:
moest ik in, en gauw ook'. I
was er niet kapot van, haali
de kast het leven van de h
Abelardus - in het Latijn - e
de opdracht: 'Ga dat maar
vertalen. Als je het af hebt
we wel verder.'
Trappist is hij niet gewo
maar begrijpelijk is het we
hij zich op zijn reizen het bell
ruimte. In Nijkerk staat er eeni
een kinderspeelplaats, in Wo«
geeft een grote granieten p»
van hem een nieuwbouwwijk»
onverwachte ingang en zodoei
een oriëntatie. Koningin Beati
heeft in de tuin van Huis 1
Bosch in Den Haag een beeld®
hem laten zetten. Naast tal
andere plaatsen in
zijn werk ook in het buitenlans
vinden. In Canada staat een (P
zonnewijzer van steen en in"
pan meters hoge beelden.
Een beeld heeft bij Schreefel»
tijd een begin en een einde. H
vertelt een in de vorm afgeslo»
verhaal dat nauw verbonden
met de materie. Hij gebruikt
salt, dat schitterende ong
bare materiaal in stemmig ffl
en graniet in diverse kleurend
laat heel duidelijk de sporen™
van bewerking. De plaatsen
hij de beitel in de ontoeganW
ke steenmassa heeft
door toedoen van het m<
geweld tot vorm is
Het ruwe oppervlak dat de z
van de materie laat voelen.
polijst en gevormd zijn, zoda'
dat het lijkt alsof we niet J
graniet of basalt te maken
ben maar een of andere knee
re kunststof. Het gladde opp
vlak laat het licht van zich a s
den als water dat geen vat
op de materie, terwijl de
tief bewerkte delen het licn
gen in alle sporen en one®
den. Die lichtwerking Z0JP
leven in het beeld dat verder
en autonoom volstrekt op
zelf staat en zich van de rui
niets aantrekt.
Galerie De Verbeelding, K|0iL
straat 12, Baarle-Nassau. Ui
donderdag t/m zondag va Wil(je
uur. De tentoonstelling van»
derijen van Quintijn van
beelden van Rob Schreet
tot eind april.
boor Elly Poppe-Stolk
Eigenlijk is het schokkend
landen als Mexico en Peru.
bouwwerken, geschriften ef
bruiksvoorwerpen die bel
tot de tijd van voor Columbtï
louter bezienswaardigheden
gedegradeerd. De precolu
aanse culturen zijn vanaf
onder de voet gelopen door
gers van de westerse cul
vanaf het begin zijn versla
en geschiedschrijving
de Nieuwe Wereld vrijwel g
m handen geweest van de
dekkers' en degenen die na
kwamen.
pit alles is met verbazing
kende vanzelfsprekendheid
curd. Zo schreef bisschop
da van Yucatan dat de indi
dankzij de komst van de S
laarden een menswaardige!
«aan hadden gekregen. 'Vi
(door) de zaken die hun graf
voor niets verstrekt zijn: ri
vaardigheid, het christendon
öi vrede.'
jp de inheemse bevolking he
erri eens was, was een vraa
«et werd gesteld. Dezelfde
a was verantwoordelijk vo<
ornietiging van bijna alle b
0 ten van de Maya's. Het is
uidelijk dat hij zich nooit
si iu is §eweest van het or
telbare verlies dat hij daa:
tt veroorzaakt.
verslid Pafsage uit H
Sf, wordt integraal aa
ver ak de Argentijnse sc
h Posse in De honden
Paradijs. In deze roman
J, s Latijns-Amerikaan
Mere visie op de ontdek
ljareziin continent dan de g
Sn!!f-S ""U£U1 speeit zien a
seni4fiien Latijns-Amerikal
de m 0n Anders dal
B, ®eeste andere historisch!
'vhtewr sleutelPersoner
hier vormen, staan
entraül. Dat komt oil
'Ourio a alleen maar een on
^jUdend verhaal en literair g
bieden, maar daarnl
